جمعیت هلال احمر ، نخستین و بزرگ‌ترین جمعیت خیریه ایران و عهده‌دار وظایف مهم و متعددی در زمینه امدادرسانی در حوادث پیش‌بینی نشده، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی. فعالیتهای این جمعیت به دو دوره تقسیم میشود: پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، که عنوان آن جمعیت شیر و خورشید سرخ بود، و پس از پیروزی انقلاب، که نام آن هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران شد.کلیه فعالیتهای این جمعیت، از بدو پیدایش آن در ایران، براساس میثاق ها، مقاوله‌نامه های الحاقی به این میثاقها و قراردادهای بین‌المللی گوناگونی بوده است که برای تشکیلات صلیب سرخ و در زمینه همکاریهای بین‌المللی تهیه شده‌اند و بر این فعالیتها در اساسنامه‌هایی که در دوره‌های گوناگون در ایران برای این جمعیت تهیه شده، تأکید شده است. کهن‌ترین این میثاقها، میثاق صلیب سرخ، مصوب 1281/1864 در شهر ژنو سویس (برای آگاهی از متن این میثاق ) رجوع کنید به دایرة المعارف سازمان ملل متحد و مناسبات بین‌المللی (، ذیل "Red Cross convention, 1864") و قراردادهای تکمیلی آن، از جمله میثاق بین‌المللی امداد، مصوب 1306ش/ 1927 در ژنو است (برای آگاهی از مواد این قرارداد رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات پزشکی ، ص325ـ332). اساسیترین مرجع برای تبیین وظایف جمعیتها نیز مجموعه میثاقهای چهارگانه ژنو در حمایت از مجروحان، بیماران، اسرا و اشخاص غیر نظامی در جنگهاست (برای آگاهی از مفاد این میثاقهای چهارگانه و مقاوله‌نامه‌های الحاقی آنها رجوع کنید به کمیته بین‌المللی صلیب سرخ ، 2002؛ برای آگاهی از روح کلی حاکم بر این میثاقها رجوع کنید به ) دایرة المعارف سازمان ملل متحد و مناسبات بین‌المللی (، ذیل " Geneva humanitarian conventions" ).اقدامات اولیه. نخستین کوشش ایرانیان برای پیوستن به میثاقهای بین‌المللی صلیب‌سرخ به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار (حک: 1264ـ 1313) باز میگردد. ایران در شوال 1291/ دسامبر 1874 میثاقِ 1864 ژنو را پذیرفت («شیر و خورشید سرخ ایران»، ص4 مکرر؛ آذری شهرضایی، ص77؛ اعلم، 1328ش، ص28، که این تاریخ را 1873 ذکر کرده است)؛ اما، در عمل، تا دهها سال هیچ اقدامی برای تأسیس مؤسسه یا سازمانی که عامل اجرایی این میثاق در ایران باشد، صورت نگرفت. فقط عبدالصمد ممتازالسلطنه (متوفی 1333ش)، سیاستمدار و وزیر مختار ایران در پاریس، به سومین اجلاس بین‌المللی صلیب سرخ در ژنو در 1324/1906 اعزام شد. وی در این اجلاس، در تبیین نگرش جوامع‌اسلامی به نشان بین‌المللی صلیب سرخ، نقش بسیار مهمی داشت و توانست موافقت اجلاس را در پذیرش نشان شیر و خورشید سرخ، به عنوان نشان رسمی دولت ایران برای این جمعیت، جلب کند (آذری شهرضایی، ص78ـ79)، اگر چه دولت ایران هیچ نهادی را برای ایفای وظایف صلیب سرخ تأسیس نکرد. فعالیتهای این مؤسسه تنها بر اثر کوششهای شخصی و به صورت پراکنده انجام میشد، از جمله تلاشهای امیرخان اعلم (متوفی 1340ش، مشهور به امیراعلم، از دانش‌آموختگان ایرانی در اروپا در رشته پزشکی و بنیانگذار چند بیمارستان به سبک غربی در ایران) در خلال جنگهای داخلی بین استبدادطلبان و مشروطه‌خواهان، در سالهای پس از پیروزی انقلاب مشروطیت (همان، ص80).در خلال جنگ جهانی اول و در پی تأثیرات آن بر اوضاع داخلی ایران و همچنین سازماندهی تشکیلاتی با عنوان کمیته دفاع ملی از سوی چند تن از رجال سیاسی مهاجرت کرده به غرب کشور، جمعیتی با نام «خورشید سرخ» (قس اعظام قدسی، ج1، ص377، که نام آن را «شیر و خورشید سرخ» ثبت کرده است)، به‌ویژه برای کمک به مجروحان و بیماران، ایجاد شد که اساسنامه‌ای نیز داشت (کسروی، ص647؛ آذری شهرضایی، ص82) و میتوان آن را نخستین اساسنامه تشکیلات شیر و خورشید سرخ در ایران به شمار آورد (برای آگاهی از بخشهایی از این اساسنامه رجوع کنید بهستاره ایران، ص1، ستون2). این تشکیلات بیمارستانهای کوچکی برای درمان مجروحان ایرانی و تبعه عثمانی، در کاظمین و کرمانشاه بر پا کرد (اعظام قدسی، ج1، ص377، 397ـ398). در همین زمان، گروهی از ایرانیان مقیم هند نیز، با تشکیل انجمنی به نام هلال‌احمر ایران، کمکهای نقدی را برای ارسال به ایران جمع میکردند (آذری شهرضایی، ص81).جمعیت شیروخورشید سرخ ایران. در 1301ش، به کوشش امیر اعلم، اقداماتی برای تأسیس شیر و خورشید سرخ زیر نظر دولت صورت گرفت (همان، ص83ـ84). امیر اعلم مقرراتی را که صلیب سرخ جهانی برای جمعیتهای کشورها وضع کرده بود، ترجمه کرد و در اختیار احمدشاه قاجار (حک: 1327ـ1344) قرارداد تا وی پس از مطالعه آن، مقدمات تشکیل جمعیت را فراهم کند (اعلم، 1340ش، ص122). براساس این متن ترجمه شده، اساسنامه جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران تهیه گردید و در همین سال به امضای ولیعهد، محمدحسن میرزا، رسید (قاسملو، ص11). براساس مقدمه اساسنامه، ریاست افتخاری جمعیت با ولیعهد بود (همان، ص11ـ12). نخستین نشست رسمی هیئت مرکزی جمعیت در مرداد 1302 تشکیل گردید (آذری شهرضایی، ص84). اعضای این کمیته، در نشست عمومی جمعیت و از میان بنیانگذاران و یاری رسانندگان به جمعیت انتخاب میشدند. نخستین اقدام ایرانیان برای تأسیس این جمعیت ملی، بازتاب بین‌المللی نیز داشت (رجوع کنید به ) «شکل‌گیری جمعیت شیر و خورشید سرخ» (، ص11، ستون7)، اگر چه به گفته امیر اعلم (1328ش، ص29)، تا 1303ش هیچ اقدامی برای سازماندهی این تشکیلات صورت نگرفت. در این سالها، نخستین حرکت امدادی جمعیت، کمک به زلزله‌زدگان تربت حیدریه، به همت امیر اعلم و در زمانی بود که هنوز جمعیت هیچگونه امکاناتی نداشت (رجوع کنید به همانجا).از 1304ش به بعد، اندک‌اندک اقدامهای مؤثری برای شکل دادن به این جمعیت در ایران صورت گرفت، از جمله: تعیین هیئت مرکزی مؤسسه، تشکیل هیئتهای گوناگون جمعیت در برخی ایالتهای کشور و نیز راه اندازی مجله‌ای با نام شیر و خورشید سرخ به عنوان ترجمان رسمی جمعیت، که نخستین شماره آن در خرداد 1304 منتشر شد ( رجوع کنید به صدر هاشمی، ج3، ص95ـ99) اما نشر آن منظم نبود و از اوایل دهه 1350ش با نام پهلوی نامه منتشر شد. در 1306ش، در جلسه هیئت مرکزی جمعیت، حسن مستوفی الممالک *(سیاستمدار مشهور، متوفی 1311ش) و امیر اعلم، به ترتیب، به عنوان رئیس و نایب رئیس اول جمعیت انتخاب شدند («شیر و خورشید سرخ ایران»، ص5 مکرر). در 1307ش، نخستین اقدامات برای تشکیل جمعیت زنان شیر و خورشید سرخ ایران صورت گرفت و جمعیت در 1308ش به زلزله‌زدگان شیروان کمک‌رسانی کرد (رجوع کنید به «جمعیت نسوان شیر و خورشید سرخ ایران»، ص120ـ 121؛ سالنامه پارس، ص60ـ63). همچنین سازمان جوانان جمعیت، برای آموزش جوانان در جهت پرورش حس وظیفه‌شناسی و همکاری اجتماعی، تشکیل شد و برای تأسیس چند واحد بیمارستانی و ترابری جمعیت اقداماتی صورت گرفت. در 1308ش، اجلاس سیاسی ژنو نشان شیر و خورشید سرخ را، در کنار نشانهای صلیب سرخ و هلال‌احمر، به عنوان نشانی امدادی و دارای مصونیت در میدانهای نبرد، به رسمیت شناخت ( سالنامه پارس، همانجا؛ محقق، ص49).تا 1320ش، رضاشاه پهلوی ریاست عالیه جمعیت را برعهده داشت. با آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی، این منصب به وی واگذار گردید و در دوره او تغییراتی در ساختار جمعیت به وجود آمد. در 1327ش، اساسنامه جدید آن در مجمع عمومی جمعیت تصویب شد (برای آگاهی از مفاد این اساسنامه رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات پزشکی ، ص386ـ406) و در مقدمه آن محمدرضا پهلوی ریاست عالیه جمعیت را به خواهر خود، شمس، محول کرد. برابر مواد 18 و 19 این اساسنامه، وظایف جمعیت، افزون بر معالجه مجروحان و رسیدگی به امور اسرا در زمان جنگ، امدادرسانی در حوادث و بلایا، تأسیس مؤسسات انتقال خون در سراسر کشور، رسیدگی به وضع بینوایان، تربیت جوانان و تربیت پرستار برای مراکز بهداشتی و درمانی بود (همان، ص388ـ389؛ نیز رجوع کنید به ایرانشهر، ج2، ص1445). اگر چه در این اساسنامه، هشت بخش اصلی در تقسیم‌بندی سازمانی جمعیت پیش‌بینی شده بود (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات پزشکی ، ص401)، اما در عمل ساختار متفاوتی اجرا گردید. در این ساختار جمعیت به هیئتها و شوراهایی تقسیم شد، شامل سازمان داوطلبان، شورای عالی خدمات درمانی، سازمان امداد و هیئت کمک به آسیب‌دیدگان، شورای عالی جوانان، شورای عالی قضایی، شورای انتشاراتی، شورای برنامه‌ریزی و شورای ساختمان (جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، 1354ش، ص4). در اردیبهشت 1328، حسین خطیبی نوری (ادیب و نویسنده، متوفی 1380ش) به عنوان مدیر عامل جمعیت برگزیده شد (خطیبی، ص151) و تا پیروزی انقلاب اسلامی این سمت را داشت. در سالهای پس از 1328ش، تقویت منابع مالی جمعیت از سوی دربار باعث شد جمعیت به سرعت رشد کند. مهم‌ترین منابع درآمد جمعیت در این سالها، دو در هزار از معاملات اسناد رسمی، یک چهارمِ درصد از معاملات ارزی، بودجه اختصاصی از سوی دولت، و حق عضویت سالانه اعضا بود ( ایرانشهر، ج2، ص1446).در دهه 1330ش، جمعیت افزون بر امدادرسانی در سوانح، (سیل جنوب شرقی کشور در 1336ش)، چند مرکز تحقیقات پزشکی (مانند مرکز تحقیقات علمی و مبارزه با سرطان، و مرکز مبارزه با بیماریهای ریوی و سل)، درمانگاه، بیمارستان و شیرخوارگاه در کشور تأسیس کرد (رجوع کنید به حجازی، ص338ـ354). در 1346ش، به منظور یکسان‌سازی فعالیتهای گوناگون جوانان در سراسر کشور، خانه‌های جوانان شیر و خورشید سرخ، به عنوان مهم‌ترین بخش اجرایی شورای عالی جوانان، آغاز به کار کردند. براساس آیین‌نامه شورای عالی جوانان، ریاست این شورا برعهده وزیر آموزش و پرورش بود (جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، 1346ش، ص7). در همین سالها (1346ـ 1348ش)، برای رسیدگی به وضع بهداشت و درمان ساکنان جزیره‌های ایرانی خلیج فارس، یک کشتی بیمارستانی برای جمعیت خریداری شد (قمرپور، ص60ـ61) و در 1350ش به نشانه دوستی دو ملت ایران و امارات متحده عربی، بیمارستانی در دبی («بیمارستان جمعیت هلال‌احمر در دوبی»، ص46ـ49) و در 1351ش بیمارستان دیگری در فُجَیره افتتاح شد (قاسملو، ص14). در اواخر دهه 1340ش، اداره خدمات انتقال خون، به منظور فعالیت و نظارت بر امور گوناگونِ تهیه و انتقال خون در سراسر کشور، به وجود آمد (برای آگاهی از وظایف این اداره رجوع کنید به جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، 1354ش، ص8ـ10). مهم‌ترین و گسترده‌ترین عملیات کمک‌رسانی جمعیت در دهه 1340ش، کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان بوئین‌زهرا در شهریور 1341 بود. در دهه 1350ش تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، مهم‌ترین حیطه گسترش جمعیت در بخش بهداشت و درمان بود، به‌گونه‌ای که هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی پانزده هزار تخت بیمارستانی در اختیار داشت (نوربالا، ص64).پس از پیروزی انقلاب اسلامی. با پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن 1357) تغییرات گسترده‌ای در ساختار، ماهیت و وظایف جمعیت به وجود آمد. با آغاز جنگ عراق با ایران (1359ـ1367ش) نیز وظایف جدید و متعددی بر عهده آن نهاده شد. نخستین تغییر اساسی، تفکیک مراکز بهداشتی و درمانی از جمعیت بود. براساس مصوبه دولت موقت جمهوری اسلامی ایران در اسفند 1357، همه مؤسسات درمانی، بهداشتی و آموزش پرستاری از جمعیت منفک و به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شدند (برای آگاهی از این مصوبه رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1361ش، ص11ـ12)، به همین سبب سیاستهای کلی جمعیت نیز تغییر یافت و همه فعالیتهای درمانی و حمایتی آن متوقف گردید. همچنین، براساس چند مصوبه دیگر، مراکز پژوهشی ـ حمایتی جمعیت، از جمله جمعیت مبارزه با سرطان و سازمان انتقال خون، به وزارت بهداری و بهزیستی واگذار شدند (برای آگاهی از متن این مصوبه‌ها رجوع کنید به همو، 1358ش، ص54ـ57). همچنین نام جمعیت در 1359ش به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت و در دی 1362، برابر مادّه واحده مصوب مجلس شورای اسلامی، این نام رسمیت یافت (همو، 1363ش، ص553؛ محقق، ص49). براساس همین مادّه واحده، رئیس جمعیت با پیشنهاد وزیر بهداری (وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی) و تأیید هیئت دولت منصوب میشود (ایران. قوانین و احکام، 1363ش، ص554). اساسنامه جدید جمعیت در اردیبهشت 1367 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید (برای آگاهی از مفاد این اساسنامه رجوع کنید به همو، 1367ش، ص799ـ804؛ برای آگاهی از مجموعه بحثهای صورت گرفته در مجلس شورای اسلامی درباره تصویب این اساسنامه رجوع کنید به ایران. مجلس شورای اسلامی، ج14، جلسه 531، ص21ـ31، جلسه 532، ص20ـ 28). در 1374ش، مجلس شورای اسلامی این اساسنامه را اصلاح کرد (برای آگاهی از این اصلاح رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1375ش، ج2، ص1171ـ1172؛ برای آگاهی از متن نهایی اساسنامه جمعیت رجوع کنید به جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران 1375ش، ص4ـ 8). با تغییر نام جمعیت، در 1359ش دولت ایران با ارسال نامه‌ای به دولت سویس، به عنوان امین و نگاهدارنده میثاقهای چهارگانه ژنو، اعلام نمود که استفاده از نشان شیروخورشید را به حال تعلیق درآورده است و به جای آن از نشان هلال احمر استفاده خواهد کرد (محقق، ص49)، اما چون این نشان در اجلاس سیاسی جمعیتهای صلیب سرخ و هلال احمر به تصویب هیئتهای سیاسی کشورهای عضو رسیده بود، تعلیق استفاده از آن نیز باید در اجلاس مشابه تصویب شود و چون این کار صورت نگرفته است همچنان نشان شیر و خورشید در اسناد مربوط به میثاقهای چهارگانه ژنو و مقاوله‌نامه‌های الحاقی آنها به کار برده میشود (همانجا).ساختار جمعیت. ساختار و سازمان جمعیت هلال‌احمر در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در مراحل گوناگون تغییراتی کرده که بعضاً اساسی بوده است. در ساختار جدید جمعیت در اواخر دهه 1370ش، جمعیت از چند سازمان، معاونت و اداره کل تشکیل شده است که هر یک زیر نظر رئیس یا دبیرکل جمعیت فعالیت می کند، مهم‌ترین این معاونتها، سازمانها و اداره‌های کل عبارت‌اند از: معاونت درمان و توانبخشی، معاونت حقوقی، معاونت برنامه‌ریزی و امور مجلس، معاونت اداری و پشتیبانی و سازمان جوانان، سازمان داوطلبان، سازمان تدارکات و تولید لوازم پزشکی و دارویی، سازمان امداد و نجات، اداره کل امور بین‌الملل، اداره کل روابط عمومی و نیز مرکز آموزش و تحقیقات (قاسملو، ص37ـ38).سازمان تدارکات و تولید لوازم پزشکی عهده‌دار تهیه دارو و تجهیزات پزشکی است. این سازمان برای تولید دارو چند کارخانه در کشور ایجاد کرده است. معاونت درمان و توانبخشی نیز موظف است خدمات توانبخشی به معلولان و جانبازان عرضه کند. این سازمان، افزون برسرپرستی چند مرکز توانبخشی در کشور، چند مرکز نیز در کشورهای دیگر دارد، از جمله در افغانستان، کنیا، مالی، نیجر، غنا، یمن و منطقه نخجوان. یکی از گسترده‌ترین سازمانهای جمعیت، سازمان جوانان است که با هدف توسعه مشارکت جوانان در تصمیم‌گیریها و فعالیتهای مربوط به آنان و تربیت و آموزش آنان برای انجام دادن خدمات امدادی و عام‌المنفعه به وجود آمده است. سازمان جوانان صدها مرکز آموزشی و تفریحی در کشور دارد و تعداد اعضای آن در دهه 1370ش به بیش از یک میلیون تن رسیده است (برای آگاهی بیشتر درباره فعالیتهای این سازمان رجوع کنید به قوسیان، ص57ـ59).سازمان داوطلبان نیز، با هدف جذب مشارکتهای مردمی در طرحها و برنامه‌ها و خدمات امدادی جمعیت، به افراد وظایف امدادی را آموزش میدهد. در هنگام بروز حوادث و سوانح، اعضای داوطلب جمعیت هلال‌احمر از مهم‌ترین نیروهای امدادی به شمار می آیند (برای آگاهی بیشتر درباره فعالیتهای این سازمان رجوع کنید به «آشنایی با سازمان داوطلبان جمعیت هلال احمر»، ص215).وظیفه سازمان امداد و نجات نیز آموزش مردم برای مواجهه با سوانح، کمک به قربانیان حوادث و همچنین همکاری در بازسازی مناطق خسارت دیده از حوادث و سوانح است و گفته میشود در بخش تجهیزات و تواناییهای امدادی جزو چند سازمان برتر جهانی است (جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، 1376ش، ص58).مرکز آموزش و تحقیقات جمعیت وظیفه دارد امدادگر تربیت کند و برای ارتقای فرهنگ ایمنی و امداد و نجات در کشور، طرحهای پژوهشی بدهد (برای آگاهی بیشتر درباره فعالیتهای این مرکز رجوع کنید به«عملکرد مرکز آموزش و تحقیقات جمعیت هلال احمر»، ص484ـ487؛ نیز رجوع کنید به اکرامی نسب، ص27ـ31).منابع مالی جمعیت هلال‌احمر، برابر اساسنامه آن، 42% از درآمد حاصل از حق ثبت اسناد رسمی، 55% از 1% کارمزد ثبت سفارشها، یک ریال از هر مراسله سفارشی، 5ر2 ریال از هر تلگرام ارسالی، کمکهای دولت و 1% از قیمت هر بلیت هواپیما و کشتی معین گردید (ایران. قوانین و احکام، 1367ش، ص803)؛ با این حال، دولت همچنان موظف است در شئون گوناگون با جمعیت همکاری نماید (همانجا).در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جمعیت هلال‌احمر، در مقابله با حوادث طبیعی و در جریان جنگ عراق با ایران، خدمات بسیار مهمی کرده، که از آن جمله است: آموزش امدادگران برای یاری رسانی به مجرمان و اعزام امدادگران به جبهه‌ها، منتقل و بستری کردن مجروحان در بیمارستانها و حمایت از اسرای ایرانی و خانواده آنها، یاری به زلزله‌زدگان منجیل و رودبار (خرداد 1369) و خسارت‌دیدگان سیل سیستان در تابستان 1369ش و زلزله‌زدگان بم در 1382ش (برای آگاهی از نوع این فعالیتها و بررسی آماری آنها در سالهای جنگ تحمیلی رجوع کنید به گودرزی، ص11ـ50). جمعیت همچنین عهده‌دار سرپرستی و کمک‌رسانی به آوارگان افغانی از زمان دخالت شوروی به این کشور و دوره جنگ داخلی آن و همچنین آوارگان عراقی در پی رخدادهای پس از حمله عراق به کویت در 1369ش، بوده است.در سطح بین‌المللی، سومین نشست منطقه‌ای جمعیتهای صلیب سرخ و هلال‌احمر منطقه خاورمیانه و شمال افریقا، در اردیبهشت 1380 در تهران برگزار شد. در عین حال، به سبب انتصابی بودن رئیس جمعیت و هیئت مرکزی آن و انتخابی نبودن آنها در ایران، که در اساسنامه قید شده است، جمعیت بیشتر دولتی به شمار میآید، که همین امر باعث بروز انتقادهایی از جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران شده است (نوربالا، ص66).جمعیت در سالهای نخستین فعالیت خود مجله شیر و خورشید سرخ را، به‌صورت نامنظم منتشر می نمود. از اوایل دهه 1350ش ترجمان آن پهلوی نامه نام گرفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام آن به پیام هلال تغییر یافت.منابع: رضا آذری شهرضایی، «شیر و خورشید سرخ ایران: از تدبیری سیاسی تا ضرورتی اجتماعی، 1285 تا 1304شمسی»، گفتگو، ش35 (آذر 1381)؛ «آشنایی با سازمان داوطلبان جمعیت هلال‌احمر»، ایران سال ، ش4 (1380ش)؛ حسن اعظام قدسی، خاطرات من، یا، روشن شدن تاریخ صد ساله ، تهران 1349ش؛ امیر اعلم، زندگانی و شخصیت یکی از رجال مبرز وطنخواه ایران، یا، اعمال رشیقه خلد آشیان دکتر امیر اعلم طاب‌ثراه ، گردآورده علی اکبر تشید، [ تهران ] 1340ش؛ همو، «شیر و خورشید سرخ چیست؟ و چه مقصود دارد»، سالنامه کشور ایران، سال4 (1328ش)؛ حسن اکرامی نسب، «آشنایی با فعالیت گسترده مرکز آموزش و تحقیقات، ارتقای سطح علمی و تخصصی کارکنان جمعیت» (مصاحبه)، پیام هلال ، ش81 (فروردین و اردیبهشت 1381)؛ ایرانشهر، تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1342ـ1343ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه تصویب‌نامه‌ها ـ آئین‌نامه‌ها ـ اساسنامه‌ها مصوب شورای انقلاب و دولت موقت جمهوری اسلامی ایران، تهران 1361ش؛ همو، مجموعه قوانین اولین دوره قانونگذاری مجلس شورای اسلامی: 7 خرداد 1359 تا 6 خرداد 1363، تهران 1363ش؛ همو، مجموعه قوانین دومین دوره مجلس شورای اسلامی: 7 خرداد 1363 تا 6 خرداد 1367، تهران 1367ش؛ همو، مجموعه قوانین چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی: 7 خرداد 1371 تا 6 خرداد 1375، ج2، تهران 1375ش؛ همو، مجموعه قوانین سال 1358 ، تهران: روزنامه رسمی کشور، [? 1358ش] ؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات پزشکی و داروئی و درمانی و مواد خوراکی و آرایشی و بهداشتی، مقدمه و گردآوری از هوشنگ زندی، [ تهران ]: گنج دانش، [ بی تا. ]؛ ایران. مجلس شورای اسلامی، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره دوم ، ج14: از جلسه 501 تا جلسه 540، 8 بهمن ماه 1366 تا 5 خرداد ماه 1367 ، تهران: مجلس شورای اسلامی، [ بی تا. ]؛ «بیمارستان جمعیت هلال احمر در دوبی مکانی برای فعالیت علم و هنر»، پیام هلال، ش83 (مرداد و شهریور 1381)؛ جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، آئین‌نامه خانه‌های جوانان شیر و خورشید سرخ ایران ، تهران 1346ش (جزوه منتشر نشده)؛ همو، سازمان و وظایف جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، تهران 1354ش (جزوه منتشرنشده)؛ «جمعیت نسوان شیر و خورشید سرخ ایران»، سالنامه پارس، سال6 (1310ش)؛ جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، «آشنایی با عملکرد و وظایف جمعیت هلال احمر»، یاد ایام (اردیبهشت 1376)؛ همو، «اساسنامه جمعیت هلال احمر با آخرین تغییرات مصوبه مجلس شورای اسلامی»، پیام هلال ، ش53 (اردیبهشت 1375)؛ محمد حجازی، میهن ما ، تهران 1338ش؛ حسین خطیبی، «وقتی بکمک هموطنان سانحه دیده میرویم»، سالنامه دنیا ، سال19 (1342ش)؛ ستاره ایران ، ش11، 11 صفر 1334؛ سالنامه پارس ، سال5 (1309ش)؛ «شیر و خورشید سرخ ایران»، سالنامه پارس ، سال4 (1308ش)؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364ش؛ «عملکرد مرکز آموزش و تحقیقات جمعیت هلال احمر»، ایران سال ، ش3 (1379ش)؛ فرید قاسملو، «تاریخچه 80 ساله جمعیت هلال احمر (شیر و خورشید سرخ سابق)»، پیام هلال ، ش86 (بهمن و اسفند 1381)؛ محمدرضا قمرپور، «خاطراتی از بیمارستان دریایی فارور»، پیام هلال ، ش83 (مرداد و شهریور 1381)؛ محمدحسن قوسیان، «جوانان بشردوست؛ امدادگران زمان حادثه» (مصاحبه)، پیام هلال ، ش82 (خرداد و تیر 1381)؛ احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، تهران 1378ش؛ احمد گودرزی، ده سال با هلال احمر ، تهران 1370ش؛ مصطفی محقق، «دستیابی به آرم مشترک، مشکل صلیب سرخ و هلال‌احمر»، پیام هلال ، ش82 (خرداد و تیر 1381)؛ احمدعلی نوربالا، «جمعیت از دیدگاه دکتر نوربالا، پیشینه پرافتخار و آینده روشن» (مصاحبه)، همان، ش83 (مرداد و شهریور 1381)؛The Encyclopedia of the United Nations and international relations , ed. Edmund Jan Osmanczyk, New York: Taylor and Francis, 1990; The International Committee of the Red Cross. 27 Dec. 2002, ]Online[ , Available: http://www. cicr.org/ih/nsf/webconvfull? openveiw [29 Dec. 2002]; "Red Lion and Sun Society formed", Times , vol. 139, no.43499, 15 Nov. 1923.
