جَمْرَه(1) ، نام سه محل مخصوص در سرزمین منا که حاجیان در روزهای معینی به سوی آنها سنگ میاندازند. جَمْرَة(جمع آن جَمَرات و جِمار) واژهای عربی است که به معنای قطعه سوزان آتش، قبیلهای که سیصد سوار داشته باشد، سنگریزه و جز اینها به کار رفته است. به گفته واژه شناسان، ریشه ج م ر بر تجمع و گرد آمدن دلالت دارد (خلیلبناحمد؛ ابن فارس؛ ابناثیر، ذیل«جمر»). در اصطلاح متون دینی، جمرات یا جمرات ثلاث، نام سه محل مخصوص در سرزمین مناست که با ستونهای سنگی مشخص شده است و از آن رو به آنها جَمْره گفته میشود که محل تجمع سنگریزههایی هستند که حاجیان به سوی آنها پرتاب میکنند یا بدین سبب که توده سنگریزه(جِمار) به سوی آنها پرتاب میشود یا از آنرو کهمردمگرد آنها جمعمیشوند (رجوع کنید به ابناثیر؛ ابنمنظور، «ذیلجمر»؛ ابنحجر عسقلانی، ج3، ص464).نخستینجمره از سمتمنا به طرف مکه، جمره اوُلی' است که صغری' و دنیا نیز خوانده شده است. دومین ستون، جمره وُسطی' و آخرینآنها جمرهعَقَبه است که به نظر برخیسرحد منا با مکه به شمار میرود و کُبری'، عُظْمی' و قُصْوی' نیز نامیده شده است( رجوع کنید به کلینی، ج4، ص474ـ475؛ حرّعاملی، ج14، ص58، 66، 73؛ نوری، ج10، ص68؛ رفعت باشا، ج1، ص322؛ الموسوعة الفقهیة، ج23، ص150). فاصله تقریبی جمره دوم با جمره اول 156متر و فاصله آن با جمرهعقبه 116متر است(رفعت باشا، ج، ص، 342؛ قس فاکهی، ج4، ص307؛ عبدالغنی، ص112). از برخی منابع برمیآید که در صدر اسلام در محل جمرهعقبه درختی وجود داشته( رجوع کنید به ابنسیدالناس، ج2، ص364) که بعدها از میان رفته است ( رجوع کنید به فاکهی، ج4، ص254).اطراف جمره اول و دوم از ابتدا کاملاً باز و پرتاب کردن سنگ (رَمْی) از چهار طرف به سوی آنها ممکن بوده است، اما جمره عقبه تنها از یک سو قابل رمی بوده، زیرا کوهی کم ارتفاع، به طول تقریبی یکصد متر، در پشت آن قرار داشتهاست(رفعتباشا، ج1، ص48؛ کردی، ج3، جزء 5، ص294). بنا بر بعضی احادیث، پیامبر اکرم در حجة الوداع، در حالی که شانه چپشان به سمت مکه و شانه راستِ ایشان به سوی منا بود، به سوی جمره عقبه سنگریزه افکند ( رجوع کنید به ازرقی، ج1، ص303؛ ابنسیدالناس، همانجا).زمانساخت ستونهای فعلی جمرات، به درستی معلوم نیست. به نظر برخی( رجوع کنید به کردی، همانجا؛ مکارم شیرازی، میقات حج، ش39، ص39ـ40، 43)، این ستونها در زمان پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام وجود نداشته و بعدها، بهعنوان نشانههایی برایمحل رمی حاجیان، ساخته شدهاند. این نکته مسلّم است که در گذر زمان در شکل و اندازه ستونها تغییراتی ایجاد شده است، از جمله به گزارش ازرقی(ج1 ، ص298ـ303)، در سال 240 جمره عقبه، بر اثر بارانهای پاییزی، ویران شد و شخصی به نام اسحاق بن سَلَمه به دستور متوکل عباسی(حک : 232ـ247) آن را بازسازی کرد. همچنین در 241، به سبب کثرت سنگریزهها و غفلت از پاکسازی آنها، نزدیک بود جمره عقبه از انظار پنهان شود، اما اسحاق بن سلمه سنگها را جمعکرد و در پشت جمره دیواری بلند ساخت تا کسی نتواند از آن سو این جمره را رمیکند. این دیوار در طی زمان بارها تجدید بنا شد (کردی، ج3، جزء 5، ص296-297). ابنجُبَیر (متوفی) از وجود نشانههایی برای جمرات سهگانه در عصر خود گزارشدادهاست( رجوع کنید به ص17).پساز 1292، برای توسعه دایره رمی و کاستن از ازدحام حاجیان، در اطراف ستونها حوضچههایی مدور احداث شد؛ البتهحوضچه جمره عقبه، به سبب دیوار پشت آن، نیم دایرهبود (عبدالغنی، ص). در 1376/1336 ش، عبداللّه بنعمر دهیش، رئیس محاکم شرع مکه، برایوسعت بخشیدن به راه حجاج، فتوا داد که تخریب کوه پشت جمره عقبه مجاز است، مشروط بر آن که پرتاب سنگ از آن سوصورت نگیرد؛ازاین رو، حکومت عربستان سعودی در همان سال دیواری به طول تقریبی شش متر، عرض چهار متر و ارتفاع دو متر بنا کرد، تا رمی حاجیان از این سو صورت نگیرد (کردی، ج3، جزء 5، ص296ـ 297). بعدها این دیوار برداشته شد و امکان رمی جمره عقبه از هر چهار سو فراهم گردید (پیشوایی و گودرزی، ص17).به سبب محدود بودن زمانِ رمی و شدت ازدحام حجاج در آن هنگام، در سالهای اخیر این مناسک با تلفات همراه بوده و ازاین رو حکومت عربستان سعودی بارها محدوده رمی جمرات را گسترش داده است، از جمله بعد از 1343 ش/ 1383 مسیر حرکت حاجیان را به سوی جمرات دو طبقه کردند (عبدالغنی، ص111ـ112) در سالهای بعد نیز، به جای ستونهای سه گانه، دیوارهایی به طول تقریبی22 متر احداث شده است تا پرتاب سنگ آسان تر صورت گیرد (خبرگزاری مهر، 1383 ش). پس از موسم حج سال 1384 ش/ 1426، نیز اجرای طرح تأسیس پل جدید، در چهار طبقه آغاز شده است ( رجوع کنید به «جسر الجمراتالجدید»، ص46ـ47، ترجمه فارسی، ص136ـ 148).رَمْی در لغت به معنای پرتاب کردن و انداختن است(ابن منظور؛ فیروزآبادی؛ طریحی، ذیل واژه) و رمی جمرات در اصطلاح فقها، پرتاب کردن سنگریزه به سمت جمرات سهگانه در مراسم حج است( رجوع کنید به فتحاللّه، ص212؛ زحیلی، ج3، ص2252). مُفاد احادیث در خصوص پیشینه تاریخی این کار، متفاوت است. برخی احادیث آن را بهزمانحضرتآدم علیهالسلام رسانده و در واقع، بخشی از مناسکی به شمار آوردهاند که به موجب آن خدا توبه آن حضرت را پذیرفت (رجوع کنید به ابنبابویه، ج2، ص400ـ401؛ حرّعاملی، ج11، ص227ـ 229، ج14، ص55). احادیثی دیگر، رمی جمرات را از جمله آموزشهای جبرئیل به حضرت ابراهیم علیهالسلام هنگام تعلیم مناسک حج دانسته و ظاهر شدن شیطان بر آن حضرت در محل جمرات سهگانه و سنگ انداختن ایشانبه سوی او را آغاز پیدایش این سنّت شمردهاند. برخیاحادیثاز ظهور شیطانبر حضرتابراهیم، هنگام مأموریت ذبح اسماعیل، سخن گفتهاند ( رجوع کنید به طبرانی، ج10، ص68ـ269؛ ابنبابویه، ج2، ص437؛ حاکم نیشابوری، ج1، ص466؛ قرطبی، ج15، ص105ـ 106؛ حرّعاملی، ج14، ص263ـ 264؛ برای اقوال دیگر رجوع کنید به طبری، ج23، ص87؛ سیوطی، ج7، ص100). پارهای اسناد و شواهد تاریخی، از جمله برخی اشعار عربجاهلی، بیانگر این است که رمی جمرات پیش از ظهور اسلام هم بخشی از مناسک حج بوده است ( رجوع کنید به ازرقی، ج2، ص176؛ جواد علی، ج6، ص386ـ 387؛ پیشواییو گودرزی، ص20ـ21).رمی جمرات نیز عملی تعبدی است که، مانند عبادات دیگر، باید به قصد قربت و امتثال امرالاهی صورت گیرد (غزالی، ج1، ص319؛ امام خمینی، ص139ـ140). در منابع حدیثی و اخلاقی، اسرار و حکمتهایی برای آن ذکر شده است. بر پایه منابع تاریخی، پرتاب کردن سنگ به سوی افراد یا اشیا، به قصد ابراز خشم و انزجار یا اهانت و استخفاف، امری متداول بوده است( رجوع کنید به بَتَنونی، ص240ـ 243). توضیحات عرفانی نیز در باره این عمل عبادی بیان شده است؛ مثلاً غزالی(همانجا) جمرات را نماد شیطان و سنگ زدن به آنها را نوعی اظهار نفرت از او دانسته است. حاج ملاهادی سبزواری(ص 324ـ325 )، جمرات سهگانه را نماد سه نفساماره، مُسَوله و لوامه دانسته و گفته است که ازآن رو در عید قربان تنها جمرهعقبه رمی میشود که با طرد کردن نفس شرورتر، در واقع دو نفس دیگر هم طرد میشوند. به گفته ابنعربی(ج1، ص719ـ721)، شیطان در جمرهاول شبهاتی در باره ذات خداوند، در جمره دوم در بارهصفاتالاهی و در جمره عقبه در باره افعال خدا به انسان القا میکند و انسان با پرتاب کردن سنگ، شیطان و القائات وی را از خود می راند.فقهای امامی و اهل سنّت، با استناد به احادیثی که درباره سیره پیامبر اسلام در سفر حجه الوداع نقل شده( رجوع کنید به کلینی، ج4، صـ 248؛ بیهقی، ج5، ص148؛ ابنسیدالناس، ج2، صـ367؛ ابنکثیر، ج4، ص399ـ400) و بر این اساس که ایشان در آن سفر به مسلمانان دستور دادند تا مناسک حج را از ایشان فراگیرند، رمی جمرات را در حج تمتع واجب شمردهاند (ابنادریسحلّی، ج، ص606ـ607؛ زحیلی، ج3، ص2253). با این همه، چون در احادیث مفهوم دقیق جمرات و اینکه آیا مراد از آن تنها ستونهای سنگی است یا قطعه زمین اطراف آن را نیز در برمیگیرد، تبیین نشده، تعابیر فقها نیز در باره جزئیات اینعمل متفاوت است.از تعابیر بیشتر فقهای اهل سنّت(از جملهرجوع کنید به نووی، ج8، ص176؛ ابن حجر عسقلانی، ج3، ص464؛ بُهُوتی حنبلی، ج2، ص582؛ شروانی، ج4، ص134) برمیآید که به نظر آنان جمره همان زمین اطراف ستونهاست که امروزه به شکل حوضچه در آمده است. برخی از آنان(برای نمونهرجوع کنید به حطّاب، ج4، ص191؛ ابنعابدین، ج2، ص565) و نیز شماری از فقهای زیدی(برای نمونه رجوع کنید به ابن مفتاح، ج4، ص300ـ301) تصریح کردهاند که ستونهای سهگانه صرفاً نشانههایی برای جای پرتاب کردن سنگ هستند و جمره به آنها اطلاق نمیشود، حتی شماری از آنان (رجوع کنید به خطیب شَربینی، ج1، ص507ـ 508؛ بهوتی حنبلی، همانجا) برخورد سنگریزه را به ستونها کافی ندانستهاند.به نظر آیتاللّه مکارم شیرازی( میقات حج، ش39، ص32)، هرچند بسیاریاز فقها در باره مفهوم دقیق جمره سکوت کردهاند، علاوه بر تعابیر یاد شده از عالمان غیرشیعی، ادله و شواهد متعدد دیگری نیز میتوان یافت که اثبات میکند مراد از جمره، ستونهای سنگی نیست، بلکه مراد از آن همان زمین اطراف ستونهاست. از جمله این شواهد است: 1) تفسیر واژهجمرهدر منابع لغت و اصطلاح شناسی. در این منابع، جمره به معنای محل جمع شدن سنگریزه هاست نه ستونهایی کهامروزه بر آنها سنگ زده میشود، به ویژه با توجه به این که در این خصوص باید به مفهوم لغوی و عرفی واژه توجه کرد ( رجوع کنید به همو، میقاتحج، ش45، ص92 ـ 65). 2) شماری از فقهایامامی( رجوع کنید به ابوالصلاح حلبی، ص199؛ ابنزهره، ص189؛ علامهحلّی، 1414، ج8، ص221) و اهلسنّت(براینمونهرجوع کنید به قرافی، ج3، ص276) صریحاً از جمره به زمین (اَرض) تعبیر کرده و از ستونها سخنی به میان نیاوردهاند. 3) برخی از فقهای امامی و اهلسنّتتعابیری به کار بردهاند (مانند علیالجمرة، فیالجمرة، فیالمَرْمی')، که میرساند جمره را همان قطعه زمینمیدانستهاند ( رجوع کنید به ابن قدامه، ج3، ص450؛ ابنسعید، ص210؛ علامهحلّی، 1414، ج7، ص30؛ بهوتی حنبلی، ج2، ص 581- 582). 4) جمعی از فقها بر آناند کهپرتابسنگهممیتواند بر ستونها صورتگیرد و هم بر زمین اطراف آن، که این نظریه خود بر کفایتِ رمی بر محلگرد آمدن سنگریزهها دلالتدارد ( رجوع کنید به شهید اول، ج1، ص428؛ ابنعابدین، ج2، ص565؛ برای تفاصیل این ادله و دلایل دیگر رجوع کنید به مکارم شیرازی، میقات حج، ش45، ص65ـ92، ش26، ص80؛ همو، میقاتحج، ش29، ص30ـ52؛ مهریزی، ص47ـ54؛ برایآگاهیاز انتقادهاییکهاز اینرأیشدهاسترجوع کنید به مکارمشیرازی، میقاتحج، ش46، ص67؛ یزدیاصفهانی، ص48ـ66).بر پایه این رأی، چون ستونهای سنگی موجود در جمرات سهگانه (باتوجه به قرائن و شواهد تاریخی) صرفاً نشانه محل رمیاند، اصابت سنگریزهها به این ستونها در هنگام رمی لازم نیست و افتادن آنها در محل جمرات، یعنی دایره اطراف ستونها، کافی است. در برابر، برخی فقها بر این باورند که جمرات همان ستونهای سهگانهاند و بنابراین، سنگریزههایی که به سوی آنها پرتاب میشود، باید به ستونها برخورد کند و در صورت از میان رفتن ستونها، به محل آنها اصابت کند. قائلان به این نظریه به دلایلی مانند مفهوم واژه جمره و تعابیر احادیث استناد کردهاند(رجوع کنید به موسوی عاملی، ج8، ص9؛ عبد الاعلی سبزواری، ج14، ص 237ـ239؛ خلخالی، ص، 227).حاجیان در حج تمتع پس از وقوف در سرزمین مشعرالحرام، تا طلوع آفتابِ روز عید قربان یا نیمه شب پیشاز آن ( رجوع کنید به ادامهمقاله) باید به سرزمین منا بروند و جمره عقبه را رمی کنند. همچنین پس از انجام دادن مناسک دیگر، در روزهای یازدهم و دوازدهم ذیحجه باید هر سه جمره را رمیکنند ( رجوع کنید به الموسوعة الفقهیة، ج17، ص45ـ 48؛ امام خمینی، ص102ـ103، 409، 490؛ نیز رجوع کنید به حج* ).چونعمل رمی بخشی از مناسک حج و یک رفتار عبادیاست، صحتِ آن منوط به شرایطی چون نیت و قصد قربت داشتن و پرتاب پیدرپی هفت سنگریزه و رعایت ترتیب در رمی جمرات سهگانه در ایام تشریق* است(حرّعاملی، ج14، ص265ـ 268؛ نراقی، ج12، ص285ـ 287؛ خلخالی، ص221ـ 224، 398؛ زحیلی، ج3، ص2257ـ 2258؛ برایآداب و احکام مستحب آنرجوع کنید به کلینی، ج4، ص478ـ479؛ موسویعاملی، ج8، ص9ـ15؛ زحیلی، ج3، ص2260ـ2262).زمان رمی جمره عقبه در روز دهم ذیحجه و نیز ایام تشریق به نظر فقهای امامی، بهاستناد احادیث، از طلوع آفتاب تا غروب هر روز است( رجوع کنید به کلینی، ج4، ص481ـ482؛ موسویعاملی، ج8، ص230ـ232؛ حرّ عاملی، ج14، ص68ـ70). اما مذاهب اهل سنّت در بارهزمانرمیاختلاف رأی دارند و بهنظر بیشتر آنانآغاز زمان رمی در ایام تشریق، زوال خورشید در این روزهاست. همچنین برخی مذاهب اهل سنّت، انتهای وقت ادا در رمی هر روز از ایام تشریق را، غروب خورشید در همانروز دانستهاند که بر اساساینفتاوا زمان کوتاه بینآغاز تا پایانرمی، سبب ازدحام حاجیان در اطراف جمرات میشود (برای تفصیل آرای اهل سنّترجوع کنید به بیهقی، ج5، ص131ـ133؛ ابنحجر عسقلانی، ج، ص؛ بهوتیحنبلی، ج2، ص590؛ ابوالبرکات، ج2، ص47ـ 48،50؛ ابنعابدین، ج2، ص567، 573 574؛ الموسوعة الفقهیة، ج23، صـ159؛ غفیلی، ص107ـ116؛ «رمیالجمرةقبل طلوعالشمس»، ص22ـ36).ازدحام حجاج به هنگام رمی جمره ظاهراً همواره مسئله ساز بوده و از جمله، برخی منابع علت مرگعبداللّه بنعمر را جراحت او بر اثر ازدحام جمعیت در هنگام رمی ذکر کردهاند (براینمونهرجوع کنید به ابنسعد، ج4، ص186)، اما افزایش تلفات در سالهایاخیر، شماری از فقیهان اهل سنّت را بر آن داشته است که به جواز رمی جمرات سهگانه در ایام تشریق از هنگام طلوع فجر حکم کنند ( رجوع کنید به قرضاوی، ج3، ص266ـ 275؛ ابوسلیمان، صـ141). هیئة کِبار العلماء (هیئتعلمایبزرگ) عربستان در 1405، پایان زمان رمی جمرات را در هر روز از ایام تشریق، طلوع فجر روز بعد مقرر کرد (ابوسلیمان، ص132).درباره سنگریزهای که با آنرمی میشود نیز شرایطی مقرر شدهاست، از جمله آن که از محدوده حرم (جز مسجدالحرام و سایر مساجد) گردآوری شده باشد، مستحب است که از سرزمین مَشْعَر جمع شده باشد؛ مباح و بکر باشد (پیشتر برای رمی جمره به کار نرفته باشد)، به اندازهای باشد کهعنوان ریگ و سنگریزه(حَصی'، حَجَر) بر آن صدق کند و به تعبیر منابعحدیثی و فقهی، به اندازه یک بند انگشت و کوچک تر از آن یا به اندازه دانه خرما و باقلا باشد ( رجوع کنید به حرّعاملی، ج14، ص59-60؛ ابنعابدین، ج2، ص565؛ نجفی، ج19، ص93ـ 98؛ امام خمینی، ص409ـ 410؛ زحیلی، ج3، ص2259ـ2260).همچنین میان فقهای امامی و اهلسنّت و نیز بین مذاهب اهل سنّت، اختلاف نظرهایی در باره اندازه و جنس سنگریزهها دیدهمیشود ( رجوع کنید به ابنشاس، ج1، ص411؛ ابنقدامه، ج3، ص445ـ446؛ نووی، ج8، ص170ـ171؛ علامه حلّی، 1412ـ 1420، ج4، ص275ـ276؛ موسویعاملی، ج7، ص441ـ 442؛ بهوتی حنبلی، ج2، ص580؛ ابنعابدین، ج2، ص 565- 566؛ امامخمینی، ص409).بهنظر فقهای شیعه و اهلسنّت، رمی جمره هرچند از واجبات عام حج است، رکن به شمار نمیرود و ازاینرو، انجام ندادن آن موجب بطلان حج نمیشود ( رجوع کنید به جزیری، ج1، ص664ـ 665؛ خلخالی، ص393، 412)، البته در این صورت، به نظر فقهایاهل سنّت، حاجی باید گوسفندی قربانی کند ( الموسوعة الفقهیة، ج17، ص80ـ81) و به نظر فقهای امامی، اگر وی در طول ایام تشریق یا پساز آن تا زمانخارج شدناز مکه از حکم مسئله آگاه شود یا آن را به یاد آورد، باید به منا برگردد و رمی را انجامدهد، اما چنانچه از مکه بیرون رفته باشد، باید در موسم حج آینده، خود یا نایبش در زمان مقرر آن را انجام دهد ( رجوع کنید به نجفی، ج20، ص26ـ30؛ خلخالی، ص228ـ232، 411).منابع: ابناثیر، النهایة فیغریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت/1963، چاپافستقمش؛ ابنادریسحلّی، کتابالسرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم1410ـ1411؛ ابنبابویه، عللالشرایع، نجف1386/1966، چاپافستقم [بیتا. ]؛ابن جبیر، رحلةابنجبیر، بیروت؛ ابنحجر عسقلانی، فتحالباری: شرحصحیحالبخاری، بیروت: دار المعرفة، [ بیتا. ] ؛ ابنزهره، غنیةالنزوع الیعلمی الاصول و الفروع، چاپ ابراهیم بهادری، قم؛ ابنسعد (بیروت)؛ ابنسعید، الجامعللشّرائع، قم؛ ابنسیدالناس، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائلو السیر ، چاپمحمد عید خطراوی و محییالدینمستو، مدینه1413 /1992؛ ابن شاس، عقد الجواهر الثمینة فی مذهب عالمالمدینة، چاپ محمد ابوالاجفان و عبدالحفیظ منصور، جده 1415/1995؛ ابنعابدین، حاشیه ردّ المحتار علیالدّر المختار: شرح تنویر الابصار ، چاپ افست بیروت1399/1979؛ ابنعربی، الفتوحات المکیة، بیروت: دارصادر، [ بیتا. ] ؛ ابنفارس؛ ابنقدامه، المغنی، بیروت: عالمالکتب، [ بیتا. ] ؛ ابنکثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبد الواحد، قاهره 1383ـ1386/ 1964ـ1966، چاپافستبیروت [بیتا.]؛ ابنمفتاح، المنتزع المختار من الغیث المدرار، المعروف بشرح الازهار، صعده، یمن 1424/2003؛ ابنمنظور؛ احمد دردیر ابوالبرکات، الشرحالکبیر ، بیروت: داراحیاء الکتب العربیة، [ بیتا.]؛ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، چاپ رضا استادی، اصفهان [?1362ش]؛ عبدالوهاب ابراهیم ابوسلیمان، «مشروعیة رمی الجمرات قبل الزوال ایام التشریق»، رسالة التقریب، ش40 (شتاء 1424)؛ محمدبنعبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالا´ثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت1403/1983، چاپ افست قم 1369 ش؛ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره1415/ 1995؛ منصوربنیونسبهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمد حسن شافعی، بیروت1418/1997؛ احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، [بیتا.]؛ مهدی پیشوایی و حسین گودرزی، «جمراتکجاست؟»، میقات حج، ش9(پاییز 1373)؛ عبدالرحمان جزیری، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، استانبول1404/1984؛ «جسر الجمراتالجدید: نقلة نوعیة فی مفهوم ادارة الحشود البشریة»، الحج و العمرة، سال61، ش2(صفر 1427)، ترجمه فارسی : «احداث پل جدید جمرات: تحولی در مفهوم مدیریت اجتماعات بزرگ انسانی»، ترجمه مهدی سرحدی، میقات حج، ش55(بهار 1385)؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد 1413/ 1993؛ محمد بنعبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت؛ حرّ عاملی؛ محمد بن محمد حطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصرخلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت1416/ 1995؛ خبرگزاری مهر، 29/10/1383،[Online]. Available:http://www.mehrnews.com/fa/ Archive. aspx ;محمد بناحمد خطیب شربینی، مغنیالمحتاج، [بیجا]: دارالفکر، [بیتا.]؛ رضا خلخالی، المعتمد فی شرح المناسک، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، در موسوعة الامام الخوئی، ج29، قم: مؤسسة احیاء؛ آثارالامام الخوئی، [ بیتا. ] خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم؛ روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیةاللّه العظمی امام خمینی سلاماللّهعلیه، با حواشی مراجع معظم تقلید، تهران 1384ش؛ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: ؛ «رمی دارالمعرفة، [ بیتا. ] الجمرة قبل طلوع الشمس»، مجله البحوث الاسلامیة، ش(محرّمـ جمادیالثانیه)؛ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق1418/1997؛ عبد الاعلی سبزواری، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم1413ـ1416؛ هادیبن مهدی سبزواری، شرح نبراس الهدی فیاحکامالفقه و اسرارها، چاپ محسن بیدارفر، قم ش؛ سیوطی؛ عبدالحمید شروانی، حاشیة العلامة الشیخ عبدالحمید الشروانی، در حواشی الشروانی و ابن قاسم العبادی علی تحفة المحتاجبشرح المنهاج، چاپ سنگی مصر 1315؛ چاپافست [بیروت] : داراحیاء التراثالعربی، [ بیتا. ] ؛ محمد بن مکی شهید اول، الدروسالشرعیة فی فقه الامامیة، قم 1412ـ1414؛ سلیمانبناحمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدیعبد المجید سلفی، چاپ افست بیروتـ ?-140؛ طبری، جامع؛ فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران 1362ش؛ محمد الیاس عبدالغنی، تاریخ مکة المکرمة قدیماً و حدیثاً، مدینه1422/2001؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم1414ـ؛ همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم 1412ـ1420؛ محمد بن محمد غزالی، احیاء علومالدین، بیروت 1406/1986؛ عبد الرحمان غفیلی، «حکم رمی الجمار لیلاً»، مجله البحوث الفقهیة المعاصرة، ش(1418)؛ محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج4، چاپ عبدالملک بنعبداللّه بندهیش، بیروت1419/1998؛ احمد فتحاللّه، معجم الفاظ الفقه الجعفری، دمام1415/1995؛ محمد بن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت 1399/ 1979؛ احمد بن ادریسقرافی، الذخیرة، ج3، چاپ محمد بوخبزه، بیروت1994؛ یوسف قرضاوی، من هدی الاسلام: فتاوی معاصرة، ج3، کویت 1424/2003؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، بیروت 1405/1985؛ محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، بیروت/2000؛ کلینی؛ ناصر مکارم شیرازی، «تحقیقی جدید درباره رمی جمرات»، میقات حج، ش39(بهار 1381)؛ همو، «جمرات در گذشته و حال»، همان، ش45(پاییز 1382)، ش46(زمستان1382)؛ الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ج15، 1408/1988، ج17، 1409/ 1989، ج23،1410/ 1990؛ محمد بنعلی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فیشرح شرائع الاسلام، قم1410؛ مهدی مهریزی، «نگرشی تازه به رمی جمرات»، میقات حج، ش26(زمستان1377)؛ محمد حسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت؛ احمدبن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج، 13، 1417؛ حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم 1407ـ 1408؛ یحیی بنشرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، [ بیتا. ] حسین یزدی اصفهانی، «تحقیقی در مسأله رمی جمرات»، میقات حج، ش 42(زمستان1381).
