جلیلی، مسجد، مسجدیدر تهرانو از کانونهایاصلیتجمعو تشکلنیروهایمبارز مذهبیدر دورهپهلویدوم. در خیابانایرانشهر جنوبی(حوالیمیدانفردوسی)، باغیبزرگمتعلقبهحاجیمهدیجلیلیفرشچیبود کههر سالدر ماههایمحرّمو صفر، مجلسروضهخوانیدر آنبرپا میگردید و محمدتقیفلسفی، خطیبشهیر تهران، نیز در آنجا سخنرانیمیکرد. پساز مدتی، چونمسجدیدر آنمنطقهنبود، بهپیشنهاد شرکتکنندگاندر برنامههایعزاداریباغجلیلی، بهخصوصفلسفی، در فاصلهسالهای1335 تا 1339ش، با هزینهشخصی، در محلّ باغمسجدیساختهشد کهبهنامسازندهآن، جلیلینامگرفتو بهمسجد فرشچینیز معروفشد (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«محسنافخمی»، ش، ص؛ همو، پرونده«احمدرضا مختارپور»، ش، ص؛ قدسیزاد، صـ23).فعالیتمسجد در 1340شآغاز گردید. مهدیجلیلی، تولیتآنرا بهیکیاز علمایتهران، حاجشیخزینالعابدینسُرخهایسپرد و او پساز چندیدامادش، محمدرضا مهدویکنی، را بهامامتجماعتمسجد برگزید. مسجد در منطقهایقرار داشتکهبهائیانو اقلیتهایدینی، چونمسیحیانو یهودیان، در آنجا ساکنبودند و از اینرو، در سالهاینخستفعالیت، غالباً خلوتبود، ولیبا امامتمهدوی، بهتدریجیکیاز مساجد پویا شد. بهجز تعدادیاز مغازهدارانمحل، کهمسلمانبودند، اعضا و فعالانمسجد از دیگر مناطقتهرانبهآنجا میرفتند. از اولیناقدامهایمهدویتلاشبرایزدودنحریممسجد از مظاهر ضددینی، نظیر فروشگاهمشروباتالکلی، بود (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«محسنافخمی»، ش، صـ 3؛ همو،پرونده«حسنحاجابراهیمی»، ش، صـ2). پساز آن، ویفعالیتهایسیاسیخود را بهموازاتکارهایفرهنگیو اجتماعیآغاز کرد. سیاسیشدنمسجد جلیلی، مرهونتفکر و عملکرد سیاسیمهدویبود. بهگفتهیکیاز فعالانقدیمیمسجد، مسجد جلیلینخستینپایگاهیبود کهاز آنجا مبارزهبا حکومتآغاز شد (همو، پرونده«احمدرضا مختارپور»، ش، ص). یکیاز اقداماتمسجد، تدریساحکامفتواییاز روی رساله امامخمینیبود، در حالیکهپساز واقعه پانزدهخرداد 1342 و تبعید آیتاللّهخمینی، اختناقشدیدیدر کشور حاکمشدهبود؛ با اینهمه، مسجد، کانونیبرایانتقالاندیشهاینمرجعتقلید گشت(همان، ص؛ نیز رجوع کنید به همو، پرونده«علیقاضی»، ش، ص؛ قدسیزاد، صـ 35). مهدویکنیدر برخیسخنرانیهایخود، بهصراحت، از مبارزاتسیاسیآیتاللّهخمینیحمایتمیکرد (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«امامخمینی»، ش، کد 14/641، ص). سابقهمبارزاتیو فعالیتهایمهدویدر پیرویاز آرایآیتاللّهخمینی، تعدادیاز اعضاینهضتآزادی، از جملهمهدیبازرگان* ، را جذبکرد، بهطوریکهمرتباً در جلسههایآنشرکتمیکردند (همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، کد1596، ص، 19؛ همو، پرونده«مهدیبازرگان»، ش/164، ص، 71، 96؛ قدسیزاد، ص).فعالیتهایمسجد، ساواکرا بر آنداشتکهبرایکسباطلاعاز هدفها و برنامههایآن، از طرقمختلف، چونحضور دائمیمأمورانساواکدر مسجد، اقدامکند. بهمنظور بهرهجوییاز فعالانمسجد، برایخبرچینی، نیز تلاشهاییشد کهموفقیتیبههمراهنداشت. اعضایمسجد، با آگاهیاز ترفندهایساواک، محتاطانهعملمیکردند ولیخطمشیگردانندگانمسجد همچنانادامهیافت(مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«محمد صادققاضیطباطبایی»، ش12067، ص). در واقعهقتلحسنعلیمنصور * ، نخستوزیر (مقتولدر 1344ش)، ساواکــباتوجهبهرفتوآمد محمد بخارایی، قاتلمنصور، بهاینمسجدــ بهفعالیتهایآنحساستر شد و برایمراقبتدائمیاز مسجد، مأمور ویژهایگماشت(همو، پرونده«امامخمینی»، ش، کد14/641، صـ29؛ همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، ص).در 1349ش، ساواکمانعتشکیلجلسههایاعضایمسجد در صبحهایجمعهشد. بهاینترتیب، جلسهها بهصورتچرخشیدر هفتهاولهر ماهدر منزلیکیاز اعضا برگزار میگردید (همو، پرونده«علیقاضی»، ش، ص8ـ9). در گزارشهایساواک، مسجد جلیلیپایگاه«عناصر متعصبمذهبی» و «عناصر منحرف» و مهدویکنی«روحانیافراطی» معرفیشدهاست. ازاینرو، ویممنوعالمنبر و بهسهسالتبعید در بوکانمحکومشد (همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، کد1596، صـ20، 36؛ همو، پرونده«مهدیبازرگان»، ش/164، ص).یکیاز ویژگیهایمسجد جلیلی، دعوتاز خطبایسیاسیو انقلابیبود کهمهمترینعملکرد مسجد بهشمار میآمد و مخاطبانخاصیرا بهمسجد میکشاند. اینرویکرد، گاهمیانمتولیمسجد و مهدویکنیتنشایجاد میکرد زیرا متولیتحتفشار مراکز امنیتیو حکومتیمتعهد بود کهفقطخطباییرا دعوتکند کهاجازهخطابهداشتند (هاشمیرفسنجانی، ج، صـ923). سخنراناصلیمسجد مهدویبود که، پساز برپایینماز، دربارهمسائلگوناگون، از جملهانتقاد صریحاز نظامحاکمو طرحمسئلهحکومتاسلامی، سخنرانیمیکرد. مباحثدیگر او، مانند مسئلهاقتصاد اسلامی، دانشجویانرا بهپایسخنرانیهایویمیکشاند (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، کد1596، ص؛ مهدویکنی، ص). از دیگر سخنرانانمسجد، آیتاللّهمطهری، محمدجواد باهنر، استاد محمدتقیشریعتیو عبدالکریمهاشمینژاد بودند. شیوهارائهو نوعمطالبسخنرانان، مسجد جلیلیرا بهصورتپایگاهیبرایبازاندیشیو تحولفکریافراد درآورد. آیتاللّهمطهری، با طرحمباحثیچونعللگریز از ایمانو نقد مادّیگری، عاملجذبشمار زیادیاز مردمبود کهدر گزارشیاز ساواکبهششصد تناشارهشدهاست(مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«آیتاللّهمرتضیمطهری»، ش، کد2/180، ص؛ سرگذشتهایویژهاز زندگیاستاد شهید مرتضیمطهری، ج، ص، بهروایتمحمدرضا مهدویکنی؛ نیز رجوع کنید به انقلاباسلامیبهروایتاسناد ساواک، کتاب، ص، 192).از ویژگیهایشرکتکنندگاندر مسجد، جوانو غیرمحلیبودنآنانبود. پیوند مسجد با جوانان، بهویژهدانشجویانکهسهمعمدهایدر پیشبرد برنامههایسیاسیو فرهنگیداشتند، یکیاز عواملموفقیتآنبهشمار میرفت. وابستگانبهسازمانمجاهدینخلقو نهضتآزادیاز شرکتکنندگاندر برنامههایمسجد بودند. سیدعلیاندرزگو، از مبارزانبنامدر گروههایاسلامی، از پرورشیافتگانمسجد جلیلیبود کهحتیزمانیکهتحتتعقیببود، مخفیانهدر مسجد حضور مییافت(مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«محمد زرگر»، ش، صـ10؛ همو، پرونده«محمدعلیگلافشانی»، ش، ص).علاوهبر برگزاریجلسههایسخنرانی، پخشاعلامیهدر تهرانو شهرستانها از دیگر فعالیتهایمسجد بود. تعدادیاز اعلامیهها در مسجد تهیهمیشد. اعلامیههایآیتاللّهخمینی، کهاز رادیو بیبیسییا رادیو عراقپخشمیشد، ضبطو سپسمکتوبمیگردید و مخفیانهدر مسجد توزیعمیشد. مدتینیز جزوهجنگهایارنستو چهگوارا را در مسجد تایپمیکردند و در اختیار افراد میگذاشتند، ولیبا مخالفتمهدویکنی، تهیهآندر مسجد متوقفشد (همو، پرونده«رضا پارساراد»، ش، ص؛ همو، پرونده«علیقاضی»، ش، صـ6؛ هوشنگدلشاد، مصاحبهمورخمهر 1379). مسجد، علاوهبر امور سیاسی، بهفعالیتهایفرهنگینیز میپرداخت. هدفاز اینفعالیتها جذبجوانانو نوجوانانو پرورشفکریآنانو نیز ایجاد پوششمناسببرایمبارزهبا حکومتپهلویبود. یکیاز اقدامهایمهممسجد جلیلی، تأسیسکتابخانهو ترغیبو ترویجکتابخوانیبود و یکیاز چند مسجد تهراندر آنزمان، بود کهکتابخانهمنظمداشتو کتابهاییکهتهیهمیشد غالباً مورد نیاز جوانها بود. برایتشویقبیشتر جوانان، هر سالجشنکتاببرگزار میشد و بهخلاصهکتابهایبرگزیدهجایزههاییاهدا میشد (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، ص؛ همو، پرونده«محمدعلیگلافشانی»، ش، ص). آموزشرایگانمواد درسیدبیرستانینیز یکیاز اقداماتمسجد بود. مواد آموزشی، افزونبر مسائلدینیو آموزشقرآن، فیزیک، شیمی، ریاضی، زبانانگلیسیو معارفاسلامیبود کهدر کلاسهایتقویتیو تجدیدیتدریسمیشد. با افزایشدانشآموزان، کلاسهایدرسبهمسجدالجواد در میدانهفتمتیر کنونی، کهامکاناتبیشتریداشت، منتقلگردید (همو، پرونده«محمدعلیگلافشانی»، ش، صـ28). براینخستینبار، با طرحابتکاریمسجد، صندوقهایقرضالحسنهبرایکمکبهافراد بیبضاعتتأسیسشد کهپساز انقلاب، کمیتههایامداد اینطرحرا در سطحگستردهتریاجرا کردند (همان، ص). در امر کمکرسانیبهبیماران، اساسنامهایبا عنوان«بیمارانمستمند و مستمندانآبرومند» تهیهگردید و گروهینیز بهنام«گروهامدادگرانبیمارانمستمند» در 1349شتشکیلشد. اینگروه، بیمارانمستمند را بهپزشکانی، کهمعالجهرایگاناینبیمارانرا پذیرفتهبودند، معرفیمیکرد. وظیفهدیگر اینگروه، عیادتاز بیماراندر بیمارستانها و توزیعکتابهایمذهبی، مواد خوراکیو پوشاکبینآنانبود (همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، کد1596، ص؛ همو، پرونده«محمدعلیگلافشانی»، ش، ص).خانوادههایتحتحمایتمسجد، افزونبر دریافتخرجتحصیلیفرزندانخود، از امکاناتیکهمسجد برایتهیهجهیزیهفراهمکردهبود، بهرهمند میشدند (همو، پرونده«علیقاضی»، ش، ص). مسجد همچنیندر امر کمکرسانیبهشیعیانجنگزدهلبنان(رجوع کنید به شریعتیبهروایتاسناد ساواک، ج، ص535) و برگزاریجشنهایمذهبیفعالبود (مرکز اسناد انقلاباسلامی، آرشیو، پرونده«هوشنگدلشاد»، ش، ص؛ همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، کد1596، ص). مسجد جلیلیتا پیروزیانقلاباسلامی(1357ش) همچنانبا امامتمهدویکنیفعالبود. پساز آنبهسببمسئولیتهاییکهمهدویکنیدر امور اجراییکشور یافت، از امامتجماعتمسجد دستکشید ولیبرنامههایآن، بهویژهخدماتاجتماعیو رسیدگیبهنیازمندان، استمرار یافتهاست(همو، پرونده«هوشنگدلشاد»، ش، ص؛ همو، پرونده«آیتاللّهمحمدرضا مهدویکنی»، ش، ص؛ دلشاد، همانمصاحبه).منابع: علاوهبر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاباسلامی؛ انقلاباسلامیبهروایتاسناد ساواک، کتاب، تهران: سروش، 1376ش؛ سرگذشتهایویژهاز زندگیاستاد شهید مرتضیمطهریقدسسرّه، بهروایتجمعیاز فضلاء و یاران، [ تهران] : مؤسسهنشر و تحقیقاتذکر، 1366ش؛ شریعتیبهروایتاسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاباسلامی، 1378ش؛ پروینقدسیزاد، تاریخشفاهیمسجد جلیلی، تهران1383ش؛ محمدرضا مهدویکنی، «با کولهبار سرخپیامتبهپیشمیرومایشهید»، شاهد ، ش(مهر1360)؛ اکبر هاشمیرفسنجانی، هاشمیرفسنجانی: دورانمبارزه، زیرنظر محسنهاشمی، تهران1376ش.
