دقایقی مروزی شمس الدین محمد ←بختیارنامه

دقایقی‌مروزی، شمس‌الدین محمد ←بختیارنامهNNNNدَقوقاء، شهری در عراق، در جنوب کرکوک (← )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشة 35). دقوقاء/ دقوقا/ دَقُوق، با ضبط ترکیِ طاووق، امروزه داقوق نام دارد (← جمال بابان، ج 1، ص110؛ حسنی، قسم 2، ص 224؛ یعقوب سرکیس، قسم 1، ص310). ظاهراً نام این شهر با نام رود دقوق/ باسرا/ طاوق‌چای، از شاخه‌های رود دجله، در پیوند است (← حمداللّه مستوفی، ص 228).از سابقة دقوقاء پیش از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست (← روزبیانی، ص 8)، جز اینکه مسعودی (ج 2، ص 36) درگذشت یکی از حواریون مسیح را در این آبادی ذکر کرده‌است. دقوقاء در دورة ساسانیان (ﺣﮑ : 226ـ652م) جزو ایران بود و پس از جنگ جَلولاء (سال 19)، هاشم‌بن عُتبه و اشعث کندی آنجا را فتح کردند (← بلاذری، ص370). در دورة امویان نام دقوقاء بیشتر در ذکر مسیر شورشهای شبیب خارجی آمده‌است (← طبری، ج 6، ص240، 250).دقوقاء در سدة سوم جزو باجَرمی* از توابع موصل (← ابن‌خرداذبه، ص 94) و در اوایل سدة هفتم شهری بین بغداد و اَربیل (← یاقوت حموی، ذیل مادّه) بود که از توسعة آن از قرن سوم به بعد نشان دارد. دقوقاء در دورة عباسی به دلیل نزدیکی به مرکز خلافت، بغداد، حائز اهمیت بود. باتوجه به حملات مکرر به این شهر به نظر می‌رسد دقوقاء یکی از راههای اصلی ورود به بغداد بوده‌است. از همین‌رو، بعد از شنیدن خبر حملة مغولان در 617، ناصر عباسی (ﺣﮑ : 575ـ622) به مظفرالدین، امیر اربیل، دستور داد که با استقرار در دقوقاء مانع حملة مغولان به بغداد شود، زیرا خلیفه احتمال می‌داد به‌سبب دشواری عبور از کوههای اربیل، دقوقاء را برای رسیدن به بغداد برگزینند. اهمیت راهبردی این شهر به حدی بود که پس از خبر استقرار سپاه اربیل در دقوقاء، مغولان از حمله به بغداد صرف‌نظر کردند (← ابن‌اثیر، ج 12، ص 378ـ379).پیش از حملة مغولان، جلال‌الدین خوارزمشاه مِنکُبِرنی در 622 دقوقاء را به‌شدت تخریب کرده و بسیاری از ساکنان آنجا را کشته بود (همان، ج 12، ص 427). در 628 (← همان، ج 12، ص 501)، 635 (ابن‌فُوَطی، ص 109) و 647 (همان، ص 241ـ 242) نیز مغولان به این شهر حمله کردند که به‌ویژه در 647 دقوقاء به‌شدت تخریب شد. هولاکوخان (ﺣﮑ : 614ـ663) نیز در 655 برای تصرف بغداد از این شهر عبور کرده بود (← جوینی، ج 3، ص 282).در سدة هشتم حمداللّه مستوفی (ص 41) دربارة دقوقا تصریح کرده که «در حوالی آن چاههای نفط است». دقوقاء در قرن نهم از شهرهای آباد و پررونق بود که گاهی جزو عراق و گاهی جزو جزیره به‌شمار می‌رفت (← حافظ ابرو، ج 2، ص 28).دقوقاء، بعد از حملة مغول، در تسلط ایلخانان (← ابن‌فوطی، ص 481) و مدتی نیز در تصرف آق‌قوینلو و صفویان بود تا اینکه پس از نبرد چالدران (920) به تصرف عثمانی درآمد و به صورت ناحیه‌ای اداره می‌شد (روزبیانی، ص 28ـ31).بیشتر جمعیت دقوقاء کردهای سنّی بودند، اما پس از استقرار ترکها، به‌ویژه از دورة قراقوینلوها تا صفویان، به‌تدریج بر تعداد ترکها افزوده شد (همان، ص 33؛ حسنی، قسم 1، ص40).امروزه بیشتر جمعیت شهر داقوق را ترکان قزلباش تشکیل می‌دهند در حالی‌که اکثر جمعیت روستاها کرد هستند (← ادموندز ، ص 277). ترکان پیرو سه طریقت صوفیة بکتاشیه*، بابائیه و سادات برزنجی*اند (روزبیانی، ص 40). مردم به زبانهای ترکی و کردی و اندکی نیز به عربی سخن می‌گویند (همان، ص 34؛ حسنی، قسم 2، ص 225). اکثر مردم شهر فقیرند و شمار کمتری از مردم که به کشاورزی و تجارت مشغول‌اند، وضع نسبتاً بهتری دارند (روزبیانی، همانجا). بیشتر زمینهای کشاورزی در اختیار سه خانوار کردِ سادات کاکه‌ای، طالبانی و دوده‌ای است (ادموندز، همانجا).در شهر داقوق دو آرامگاه منسوب به امام زین‌العابدین و امامباقر علیهماالسلام وجود دارد (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ روزبیانی، ص 44، 47؛ حسنی، همانجا) که باتوجه به اسناد تاریخی این نسبت نادرست است. بارگاه منسوب به امامزین‌العابدین علیه‌السلام در شمال‌شرقی شهر، در هفت کیلومتری جنوب روستایی به نام این امام قرار دارد و در آن دو ضریح یکی منسوب به آن حضرت و دیگری منسوب به قنبر، غلام امامعلی علیه‌السلام، هست. بارگاه منسوب به امام باقر علیه‌السلام در شمال‌غربی شهر در وسط قبرستان عمومی قرار دارد (روزبیانی، ص 45، 47ـ48).منابع : ابن‌اثیر؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌فُوَطی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، بغداد 1351؛ بلاذری (بیروت)؛ جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة، ج 1، بغداد 1989؛ جوینی؛ عبداللّه‌بن لطف‌اللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران 1375ـ1378ش؛ عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً، صیدا 1377/1958؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ محمدجمیل روزبیانی، داقوق فی التاریخ، سلیمانیه 2004؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ یاقوت حموی؛ یعقوب سرکیس، مباحث عراقیة فی الجغرافیة و التاریخ و الآثار و خطط بغداد الخ...، بغداد 1367ـ1374/ 1948ـ1955؛Cecil John Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: politics, travel and research in north-eastern Iraq 1919-1925, London 1957; EI2, s.v. "DakūkĀ’" (by S. H. Longrigg); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.