حازمی همدانی ابوبکر محمدبن موسی بن عثمان بن حازم

حازمی همَدانی، ابوبکر محمدبن موسی‌بن عثمان‌بن حازم، ملقب به زین‌الدین، محدّث و حافظ و نسب‌شناس ایرانی قرن ششم. او به جدش حازم و نیز به شهر همدان منسوب است (ابن‌خلّکان، ج 4، ص 294ـ295). حازمی در 548 به‌دنیا آمد (ابن‌دبیثی، ص 95؛ قس ابوشامه، ج 4، ص60). در همدان نزد ابوالوقت عبدالاول‌بن عیسی سجزی و شهرداربن شیرویه دیلمی و ابوزرعه طاهربن محمد مقدسی، در اصفهان نزد ابوموسی محمدبن عمر مدینی* و در بغداد، موصل، بصره و آذربایجان از مشایخ و استادان مختلف حدیث و فقه آموخت و از ابوعبداللّه رستمی، ابوسعد سمعانی* و ابوطاهر سِلَفی* اجازه روایت گرفت (ابن‌دبیثی، ص 94ـ95؛ ابن‌خلّکان، همانجا، ذهبی، ج 12، ص 789). ابوعبداللّه سعیدبن یحیی‌بن دبیثی و تقی‌الدین ابن‌باسویه، مُقریِ واسطی، از شاگردان او بودند (ابن‌دبیثی، ص 95؛ ذهبی، همانجا).حازمی را زاهد و متعبد، دارای محفوظات بسیار و شناخت بسیار از احادیث احکام، و خوش‌بیان دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌دبیثی، همانجا؛ ذهبی، ج 12، ص790). او در فقه پیرو شافعی بود و در مجلس درس خویش طرق احادیث المُهَذب فی فقه الامام الشافعی ابواسحاق شیرازی را املا می‌کرد (ابن‌دبیثی، همانجا؛ ابن‌صلاح، ج 1، ص 276؛ سبکی، ج 7، ص 13). حازمی، که در بغداد سکونت گزیده بود، در 584 در آنجا از دنیا رفت و او را در قبرستان شونیزیه به خاک سپردند (ابن‌دبیثی، ص 94ـ95؛ ابن‌خلّکان، ج 4، ص 295).حازمی کتابهای بسیاری تألیف کرده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: 1) الاعتبار فی بیان الناسخ و المنسوخ من الآثار (یا فی‌الحدیث)، که در آن، احادیثی از پیامبر اکرم را که با حدیث یا احادیثی دیگر نسخ شده‌اند به ترتیب ابواب کتب فقهی (ج 1، ص 179) در هفت جزء، از کتاب الطهارة تا کتاب اللباس، آورده و در مقدمه‌ای مفصّل به بحث درباره علم ناسخ و منسوخ، وجوه گوناگون ترجیح حدیثی بر حدیث دیگر و نیز فرق میان تخصیص و نسخ پرداخته است (رجوع کنید به ج1، ص113ـ179؛ برای معرفی کتاب و مصادر و روش حازمی در این کتاب رجوع کنید به ج 1، مقدمه طنطاوی جوهری، ص 22ـ108). این کتاب، که به تعبیر ابن‌عماد (ج 4، ص 282) در موضوع خود بی‌بدیل است، چندبار تصحیح و چاپ شده است (حیدرآباد، دکن 1319ش/ 1359ق؛ حمص، 1345ش؛ حلب 1362ش/ 1403ق؛ بیروت 1422/2001).2) عُجالة المبتدی و فُضالة المنتهی، در علم انساب. حازمی در این کتاب (ص 27) نسبها را به ترتیب حروف الفبا ذکر کرده و در ذیل هر نسب، نام یک یا چند تن از صحابیان، تابعین و رجال مشهور حدیث را آورده است. به‌گفته حازمی (همانجا)، در این موضوع عالمان بسیاری کتاب نوشته‌اند اما آثار آنان مفصّل است؛ بدین سبب، او این کتاب را به گونه‌ای نوشته است که وقت زیادی از خواننده نگیرد. این کتاب دوبار تصحیح و چاپ شده است (قاهره 1377ش/ 1998 و 1422/2002).3) کتاب الأماکن یا مااتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة. این کتاب فرهنگی الفبایی از غزوه‌ها و سریه‌های پیامبر، شهرها، روستاها، کوهها و دیگر مکانهایی است که اشتراک لفظی دارند. چون حازمی محدّث بوده، در ذیل برخی شهرها و روستاها، به بعضی نکات تاریخی اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 58، 70، 112، 134، 411) و اگر نام آن موضع در حدیث به‌کار رفته، از آن حدیث (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص50، 410، 503، ج 2، ص 666، 683) و همچنین از رجال و محدّثان و عالمان مشهور آن شهرها و روستاها یاد کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 197، 288، ج 2، ص 706، 773). او همچنین، گاهی برای تبیین بهتر سخن خویش در معرفی مکانها، بیت شعری شاهد آورده که نام یا معنای آن مکان در شعر به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص130، 135، 250، ج 2، ص 739، 843، 860). حازمی در تألیف این کتاب از منابعی چون تاریخ مصر ابوسعیدبن یونس (ج 1، ص 384، 525) و تاریخ نیشابور* حاکم نیشابوری (ج 1، ص 101، ج 2، ص 852) بهره برده است. یاقوت حموی (ج 1، ص 8) از این کتاب در تألیف معجم‌البلدان استفاده کرده و در عین حال این مطالب او را سرقتی از کتاب اسکندری دانسته است (برای نمونه‌هایی از استفاده یاقوت از کتاب حازمی رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 1، ص 75، 170، ج 2، ص 565، ج 4 ص 978؛ قس حازمی همدانی، الأماکن، ج 1، مقدمه حمد جاسر، ص 16ـ20). توضیح اینکه کتاب الأماکن... با کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار نصربن عبدالرحمان فزاری اسکندری شباهت بسیاری دارد؛ ضمن آنکه ممکن است حازمی از مختصر آن، که ابوموسی مدینی تهیه کرده است، استفاده کرده باشد (رجوع کنید به حازمی همدانی، الأماکن، همان مقدمه، ص 12ـ16؛ کراچکوفسکی، ترجمه فارسی، ص 252ـ253، با این ملاحظه که در متن روسی (ج 4، ص 321) و ترجمه‌های عربی (ص 348) و فارسی (ص 253) آن خازمی آمده است). بدین‌سبب مصحح کتاب، برای تطبیق بهتر، در ذیل اماکن مذکور در کتاب حازمی، مطالب کتاب فزاری اسکندری را نیز نقل کرده است. اختلاف در ذکر نام این کتاب در منابع شرح حال حازمی و دیگر کتابها، ظاهرآ بدان سبب بوده که مؤلف قبل از اتمام این کتاب از دنیا رفته و خود نامی بر آن ننهاده است (همان مقدمه، ص 11ـ12). نسخه‌ای خطی از این کتاب را نخستین بار فؤاد سزگین با عنوان ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه فی الاماکن و البلدان المشتبهة فی الخط در مجموعه خویش افست نموده (فرانکفورت 1365ش/1986) و سپس حمد جاسر آن را تصحیح و چاپ کرده است.4) شروط الائمة الخمسة، که در آن شروط بخاری، مسلم، ابوداوود سجستانی، ترمذی و نسائی را برای ذکر احادیث در صحاح خود بررسی کرده است. این کتاب با تصحیح محمد زاهد کوثری، در 1306ش/1346ق در دمشق به چاپ رسیده است (عطیه و همکاران، ج 1، ص 243).دیگر آثار حازمی، که به چاپ نرسیده‌اند، عبارت‌اند از : 1)کتاب ناتمام الفیصل فی مشتبه النسبة (صفدی، ج 5، ص 88)، درباره نسبتهای راویانی که ممکن است به سبب شباهت یا تعدد مکانها موجب تحریف یا تصحیف نامشان شود، مانند تیمی که گاه منسوب به تیم قریش و گاه منسوب به تیم الرباب است یا طبری که گاه منسوب به طبرستان و گاه منسوب به طبریه واسط است (حازمی همدانی، الأماکن، ج 1، همان مقدمه، ص 9ـ10).2) کتابٌ اُسْنِدَ فیه احادیث المهذب ابواسحاق شیرازی*. ابن‌صلاح (ج 1، ص 276) این کتاب را دیده و آن را تخریج احادیث المهذب فی فقه الامام الشافعی نامیده است. کتاب حازمی تا نیمه کتاب الصلاة انجام گرفته و ناتمام مانده است (سبکی، ج 7، ص 13).3) المؤتلف و المختلف، که تتمه الاکمال ابن‌ماکولاست. در منابع شرح حال حازمی، از این کتاب کمتر یاد شده ولی او خود در الاماکن چندین بار از آن نام برده است (رجوع کنید به ج 1، ص 415، ج 2، ص 637، 815؛ قس سبکی، همانجا، که به نقل از ابن‌نجار، این کتاب را در اسماءبلدان دانسته است).سلسلة الذهب فیما روی الامام احمدبن حنبل عن الامام الشافعی، تحفة السفینة (ابن‌خلّکان، ج 4، ص 295؛ صفدی، همانجا) و کتاب الضعفاء و المجهولون (ابونعیم اصفهانی، مقدمه فاروق حماده، ص30) نیز از آثار حازمی‌اند.منابع : ابن‌خلّکان؛ ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، اختصار محمدبن احمد ذهبی، در احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج 15، بیروت 1424/2004؛ ابن‌صلاح، طبقات الفقهاء الشافعیة، چاپ محیی‌الدین علی نجیب، بیروت 1992؛ ابن‌عماد؛ عبدالرحمان‌بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فی اخبار الدولتین النوریة و الصلاحیة، چاپ ابراهیم زیبق، بیروت 1418/1997؛ ابونعیم اصفهانی، کتاب‌الضعفاء، چاپ فاروق حماده، مغرب: دارالبیضاء، ]بی‌تا.[؛ محمدبن موسی حازمی همدانی، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، چاپ احمد طنطاوی جوهری، بیروت 1422/2001؛ همو، الأماکن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض ]بی‌تا.[؛ همو، کتاب عجالةالمبتدی و فضالة المنتهی فی‌النسب، چاپ عبداللّه کنّون، قاهره 1422/2002؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1424/2003؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ 1976؛ صفدی؛ محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات‌الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت 1416/1995؛ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی‌العربی، نقله عن الروسیة صلاح‌الدین عثمان هاشم، بیروت 1408/1987؛ همان، ترجمه فارسی: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران 1379ش؛ یاقوت حموی؛Ignatii Iulianovich Krachkovskii, Izbrannii sochineniia, vol.4, Moscow 1957.