دایرة المعارف اسلام

دایرة المعارف اسلام، دایرة المعارفی در حوزة اسلام و فرهنگ و تمدن مسلمانان، منتشر شده در لیدن هلند. این دایرة المعارف که در این مقاله و در دانشنامة جهان اسلام از آن با نام اختصاری د. اسلام یاد می شود، سه ویرایش دارد. ویرایش اول با بیش از نه هزار مقاله، عنوانی فرعی داشت که انتشارات بریل لیدن و اتو هاراسویتس لایپزیگ آلمان در چهار جلد اصلی (۱۹۱۳ـ۱۹۳۶/ ۱۲۹۲ـ ۱۳۱۵ش) و یک جلد تکمله(۱۹۳۸/ ۱۳۱۷ش) هم زمان به زبانهای آلمانی ، فرانسه و انگلیسی چاپ و منتشر کردند. همة مؤلفان ویرایش اول اروپایی غیرمسلمان بودند و هیئت سرویراستاران آن متشکل بود از: مارتین تئودور هوتسما،تامس واکر آرنلد ، رنه باسه ، هارتمان ، آرنت یان ونسینک ، لوی پروونسال ، هامیلتون راسکین گیب و ویلهلم هفنینگ . خلاصه ای از ویرایش اول نیز در ۱۹۵۳/ ۱۳۳۲ش با مقالاتی که بیشتر درونمایة فقهی و تاریخی داشتند، باعنوان >خلاصه دایرة المعارف اسلام< به زبان انگلیسی منتشر شد و در ۱۹۷۴ و ۱۹۹۱/ ۱۳۵۳ و ۱۳۷۰ش تجدید چاپ گردید. مقاله های ویرایش اول هنوز اعتبار کافی دارند و ازاین رو، بریل در ۱۹۸۷/ ۱۳۶۶ش آن را در نُه مجلد تجدید چاپ کرد. تألیف ویرایش دوم، باعنوان ویرایش جدید و بدون عنوان فرعی، فقط به زبانهای انگلیسی و فرانسه، از ۱۹۵۴/ ۱۳۳۳ش شروع شد و ابتدا، هر جلد در قالب جزوه هایی و پس از تکمیل، به صورت مجلد منتشر گردید.انتشار مجموع مجلدات ویرایش دوم د. اسلام بیش از چهل سال به درازا کشید، چنان که جلد اول، شامل حروف A تا B در ۱۹۶۰/ ۱۳۳۹ش و جلد آخر (یازدهم) شامل حروف W تا Z در ۲۰۰۲/ ۱۳۸۱ش منتشر شد. جلد دوازدهم نیز باعنوان تکمله در ۲۰۰۴/ ۱۳۸۳ش انتشار یافت. در انتشار سه جلد نخست، انتشارات لوزاک لندن با بریل مشارکت کرده بود. در طول سالهای انتشار ویرایش دوم، فهرست نامه هایی در ۱۹۷۹/ ۱۳۵۸ش ناظر به جلدهای یکم تا سوم، در ۱۹۸۹/ ۱۳۶۸ش ناظر به جلدهای یکم تا پنجم و جزوه های یکم تا ششم تکمله هر دو زیرنظر پیرسن ، در ۱۹۹۱/ ۱۳۷۰ش ناظر به جلدهای یکم تا ششم و همان جزوه های تکمله زیر نظر وان دونزل به دو زبان فرانسه و انگلیسی، و در ۱۹۹۹/ ۱۳۷۸ش ناظر به جلدهای یکم تا نهم همراه با شرح واژگان فقط به انگلیسی منتشر شد. در نهایت، فهرست نامه ای از کل ویرایش دوم در یک جلد فقط به انگلیسی زیرعنوان جلد سیزدهم در ۲۰۰۹/ ۱۳۸۸ش چاپ شد. در ویرایش دوم، ترکیبی از مؤلفان اروپایی و امریکایی غیرمسلمان، ایرانی و عرب و ترک و هندی و پاکستانی مسلمان حضور داشتند؛ مثلاً در جلد اول ۶۶ نفر از ۳۴۳ مؤلف، در جلد سوم ۷۶ نفر از ۳۱۲ مؤلف و در جلد پنجم، ۵۳ نفر از ۳۵۳ مؤلف مسلمان اند یا تبار عربی دارند. سرویراستاری ویرایش دوم برعهده اینان بود: گیب، پروونسال، یوهانس هندریک کرامرس ، یوزف شاخت* ، برنارد لوئیس ، شارل پلّا* ، ویکتور مناژ ، وان دونزل، جرالد هاوتینگ، کلیفورد ادموند باسورث ، و پری بیرمن (← د.اسلام، صفحات حقوقی ویرایش اول و دوم؛ ویکفیلد ، ص ۲۲۸ـ ۲۲۹؛ اشمیتکه ، ص ۲۴۷؛ براکِت ، ص ۸۴ ـ ۸۶؛ باسورث، ص ۱۰۱ـ ۱۰۳).ویرایش سوم د. اسلام از ۲۰۰۷/ ۱۳۸۶ش آغاز شده و قرار است هر سال چهار جزوة دویست صفحه ای با تمرکز بر مطالعة اسلام در قرن چهاردهم/ بیستم، به ویژه مناطق کمترشناخته شده مثل آسیای جنوب شرقی و صحرای افریقا و با توجه ویژه به مسائل اقلیتهای مسلمان در همة کشورهای غیرمسلمان، منتشر شود. ویرایش سوم زیرنظر چهار سرویراستار است: گودرون کرمر ، اِوِرِت راوسون ، جان ناواس و دِنیس ماترینگ و قرار است ظرف پانزده سال به پایان برسد (د. اسلام، چاپ سوم، ج ۱، مقدمه، ص vi, v؛ نیز ← دایرة المعارف اسلام، چاپ سوم ، ۲۰۱۲).تحلیل ساختار، محتوا و روش (با تأکید بر ویرایشهای اول و دوم).چون ایجاز از اختصاصات هر اثر دایرة المعارفی است، تعداد واژگان هر مقاله با اهمیت آن و اطلاعات و پژوهشهای موجود تناسب دارد. ازاین رو ممکن است، مدخلی در د. اسلام به سبب دستیابی به داده های جدیدتر علاوه بر ویرایش اول، در تکمله، ویرایش دوم و احتمالاً ویرایش سوم نیز مقاله داشته باشد. عکس این نیز ممکن است پیش آید، یعنی مطلب جدیدی دربارة موضوعی پیدا نشود و آنچه در ویرایش اول آمده همچنان معتبر باشد و ازاین رو مقاله جدید نوشته نشود. بعضی مقاله ها مثل پاره ای از مقالات فقهی یوزف شاخت و مقاله هایی که مینورسکی دربارة ایران یا آرنت یان ونسینک دربارة فرقه های اسلامی نوشته اند، صرفاً به لحاظ منبع در ویرایش دوم به روز شده اند (← باسورث، ص ۱۰۱ـ۱۰۳). برای اجتناب از طولانی شدن مقاله ها در د. اسلام فهرستی از منابع اولیة پربسامد و نام اختصاری مجلات آمده است و آثاری که با دورة زمانی مشخصی چاپ می شوند (مثلاً گاهنامه ها)، در دو فهرست جداگانه و مؤلفان و دانشگاههای محل کار آنان در ابتدای هر جلد در ویرایش دوم معرفی شده اند. علاوه بر آن، نام آنان در انتهای هر مقاله پس از فهرست منابع درج شده است. به دلایلی از جمله انتخاب یک روش معیّن و احتمالاً اعتماد به نویسنده، غالب مقاله ها دارای ارجاعات درون متنی نیستند و به درج فهرست منابع در انتها اکتفا شده است. ازجمله ویژگیهای فهرست منابع در همة ویرایشها، تبعیت از یکی از الگوهای رایج بین المللی است، اما گاهی سرویراستاران با فقدان مشخصات کتاب شناختی در آن دسته از کتابهای چاپ کشورهای اسلامی که بدون تاریخ، بدون محل نشر و بدون ناشر بودند، مواجه شدند و برای هر یک از این حالتها علائم خاصی استفاده کردند. برای ضبط دقیق کلمات عربی، فارسی، ترکی، اردو و سیریلی نظام آوانگاری طراحی شد. این نظام خاص که در اول هر جلد معرفی شده است، در بسیاری مواقع بیش از آنکه به سود خواننده انگلیسی زبان باشد، به خوانندة ناآشنا در شناخت ضبط صحیح کلمه و شناخت لحن دیگر ملل مسلمان کمک می کند. در این نظام علاوه بر حروف، صداها نیز با حرف ضبط شده اند و رعایت لحنهای مختلف مسلمانان کار آوانگاری را دشوار کرده و ازاین رو مبنای اولیة سرویراستاران لهجة عربی و سپس ترکی بوده است. هرچند این امر، قرائت بعضی کلمات را برای فارسی زبانان نامأنوس ساخته است (برای مثال : مذاکَرات، مُشارَکَت، کَیخسرو، قُبرُس، نَورُوز). همچنین چون در دورة چاپ د.اسلام، تا دهة ۱۹۷۰/۱۳۵۰ش کار حروف چینی کتابها و مجلات با ماشین تحریر و بدون برنامه رایانه ای انجام می شد، طبیعی بود که غلطهای مطبعی در هر اثری پیدا شود و از این رو در صفحات اولیه هر جلد غلطهای مطبعی و صورت صحیح آنها ذکر شده اند.در ساخت محتوای هر دو ویرایش، مدخلها، نقش اصلی را دارند. تعداد مدخلها و به تبع آن، میزان محتوا در ویرایش اول و دوم به طور چشمگیر متفاوت است. دربارة چگونگی انتخاب و طراحی اولیة مدخلها در حدود صد سال قبل، گزارشی به دست نیامد اما طبق فهرست نامه ویرایش دوم د.اسلام که در ۲۰۰۹/ ۱۳۸۸ش منتشر شد، طرح کلی این دایرة المعارف شناخت همة جنبه های اسلام از جمله آورنده، بستر جغرافیایی و تاریخی، تحولات تاریخی و بسط دهندگان آموزه های اسلامی و فرهنگ مسلمانان است و در تهیة مدخلها، جنبه های فوق درنظر گرفته شده است. شخص پیامبر اکرم در ذیل مقاله هایی چون محمد، سیرَه، معراج، اُمّی، و عصمت، و در مقاله هایی مانند عبداللّه بن عبدالمطلب، آمِنَه، خدیجَه، فاطمَه، عایشَه، حَلیمَه، حَفصَه، ماریَه، مَیمونَه، صَفیَه و سوده بنت زَمْعَه، بستگان پیامبر معرفی شده اند. همچنین، علاوه بر مدخل صحابه، حدود شصت تن از آنان از جمله خلفای راشدین مقاله های مستقل دارند (برای اسامی آنها ← ج ۱۳، ص ۱۰۰). چهار مدعی پیامبری نیز به عنوان مخالفان پیامبر مقاله دارند: حامیم، مُسَیلَمَه، سَجاح و طُلَیحَه.معرفی بستر تاریخی و جغرافیایی پیش از پیدایش اسلام با مقاله هایی ناظر به این دوره، مانند جزیرة العرب، جاهلیة، اله؛ معرفی حدود بیست بت چون ذوالخُلَصاء، هُبَل، نار، اِساف، اللات و مَنات؛ معرفی افرادی سرشناس چون بکربن وائل، حاجب بن زُرارَة، قُصَیّ و قُسّبن صاعده؛ معرفی فرقه های یهودی و مسیحی ساکن مکه و مدینه مانند یعقوبیان صورت گرفته است. در معرفی هر یک از تمدنهای مهم چون مصر، ایران و ترکیه بخشهایی به دورة پیش از اسلام این تمدنها اختصاص یافته است.معرفی درونمایة آموزه های اسلامی بخشهای زیادی از این دایرة المعارف را به خود اختصاص داده است. علاوه بر مدخل قرآن، مدخلهای دیگری چون سوره، آیه، بسمَله، مُصحَف، مُقطَّعات، اِعجاز، اُمُّالکتاب، مُعَوَّذتین و مُسبّحات به معرفی قرآن اختصاص یافته است. حدود شصت اصطلاح قرآنی مانند حنیف، فرقان، حق، رزق، فقیر، حزب و فتنه مقاله مستقل دارند. در معرفی سنّت، علاوه بر مدخل سنّت، حدیث، حدیث قدسی، اصول الحدیث، خبر و خبرالخاصه (خبر واحد) مدخل اند. یکی از بلندترین مقالات خود مقاله «اسلام» است. از دیگر مقالات در این زمینه می توان از مقالات اعتقادی مثل عقیده، توحید، نبوت، شرک، شَفاعه، آخرت، برزخ، قیامه، شهاده، و مقالات فقهی مثل فقه، شریعه، قصاص، عرف، ارث، کافر، مُرتد، روزه، حج، وضو، نماز، زیارت، عبادت، زکات و جهاد، و مقالات اخلاقی مثل ادب، اخلاق، محاسن و مساوی، تحسین و تقبیح نام برد. باورهای مردم عادی نیز در ذیل مدخلهایی چون ماشاءاللّه، سِحر، نِیرَنج، رُقعه، چشم زخم، دیو و غول بررسی شده اند.چون در این دایرة المعارف جغرافیا و تاریخ همة جهان اسلام مدنظر بوده است، تاریخ خلفا از صدر اسلام تا فروپاشی نظام خلافت عثمانی در ۱۳۰۲ش/ ۱۹۲۴ در ذیل مدخلهای خلیفَه، خَلافت و هریک از خلفا بررسی شده است. همة تمدنهای قدیم مثل ایران، مصر، عثمانی، در ذیل همین نامها و نیز ذیل مدخلهای سلسله های مختلف و اشخاص مشهور این تمدنها، کشورهای جدیدالتأسیس قرنهای سیزدهم و چهاردهم، فرقه های مختلف اسلامی، اعلام و اصطلاحات تاریخی و جغرافیایی گزارش شده اند و تحولات دورة جدید کم وبیش در همة کشورهای اسلامی ذیل مدخلهای دُستور (قانون اساسی)، المجلّه (اولین قانون مدنی در برخی کشورهای اسلامی)، مَجلِس، مَحکَمَه، صِحافَه، جَریدَه، مَطبعَه، امتیازات، تنظیمات، اصلاح، آزادی، بَلَدیَه و حزب و نیز ذیل نامهای افراد تأثیرگذار در این تحولات بررسی شده است.شاید به جرأت بتوان گفت دوسوم د. اسلام به معرفی بسط دهندگان آموزه های اسلامی و معرفی افراد تأثیرگذار اختصاص یافته است. بسیاری از تابعین، بعضی امامان شیعی زیدی، اسماعیلی و همة امامان اثناعشری، قُرّاء مشهور قرآن، بسیاری از محدّثان، مشهورترین فقها و متکلمان مسلمان پیش و پس از پیدایش مذاهب رسمی فقهی و کلامی تا دورة معاصر، مشهورترین فیلسوفان، مورخان، فهرست نگاران، عالمان علوم طبیعی، عرفا، شاعران، موسیقی دانان، و آوازخوانان مناطق اسلامی در سده های مختلف و گاهی آثار برجستة این عالمان مقاله مستقل دارند. همچنین، غیرمسلمانان و کسانی که تغییر آیین دادند و در بسط آموزه های اسلامی تأثیرگذار بودند، مانند یهودیان و مسیحیان ساکن مناطق اسلامی مثل کعب الاحبار، عبداللّه بن سلام، و ابن میمون مدخل دارند. مراکز و مکانهای گسترش این علوم نیز معرفی شده اند.معرفی جنبه های مختلف فرهنگ و تمدن مسلمانان با این مدخلها محقق شده است: مدخلهای مربوط به آداب و رسوم مثل عادت، ادب، عرف، تنظیم النسل؛ مشاغل مثل کاتب، عَطار، بقّال، طبّاخ، تمّار، طحّان؛ معرفی انواع غذاها، میوه ها و نوشیدنیها؛ سبک و ابزارهای معماریهای مساجد، مناره ها، قبرها و بناهای شهری؛ مدخلهای مربوط به موسیقی مثل غناء، مقام، ایقاع، دف، نفیر، و نای؛ گلها و گیاهان و درختهایی که در مناطق اسلامی موردتوجه قرار گرفته اند مثل نرجس، سوسن، جُلنار، و اَبنوس و نخل.همة مدخلها در د.اسلام با حروف انگلیسی و به زبان اصلی (یعنی زبانی که در فرهنگ اسلامی به کار می رود مثل عربی، فارسی، ترکی و مانند آن) آوانگاری شده بودند و ازاین رو، برای خوانندة انگلیسی زبان غیرمتخصص در مطالعات اسلامی یافتن مقاله موردنظر سخت بود. مثلاً اگر خواننده می خواست بداند در فرهنگ اسلامی در باب زَلزَله چه گفته شده است، باید ابتدا به فرهنگ لغت مراجعه می کرد و معادل earthquake در زبان عربی را می یافت و سپس با کمک فهرست نامه (نمایه) به د. اسلام مراجعه می کرد یا اگر خواننده می خواست بداند مسلمانان دربارة فیلسوف یونانی Ptolemaeus چه گفته اند یا چه برداشتی داشته اند باید از بخش نمایه نام رایج او در فرهنگ اسلامی یعنی بطلمیوس را پیدا و به این مدخل مراجعه کند. البته در موارد فراوانی هم با نظام ارجاع این اِشکال برطرف شده مثلاً اگر خوانندة مذکور دربارة مفهوم ازل یا ابد یا قِدَم در فرهنگ اسلامی بخواهد مطلبی از د.اسلام بداند به کلمة eternity مراجعه می کند و در آنجا می بیند که به کلمه «ابد» ارجاع داده شده است و در ذیل "eternity of the world" به «اَبَد و قِدَم»، ولی این راه حل عمومیت ندارد. این اِشکال در ویرایش اول و دوم تا قبل از آنکه فهرست نامة کامل چاپ شود، حدود صد سال، وجود داشت، اما در جلد سیزدهم، دو نوع فهرست برای خوانندگان طراحی شد. در بخش اول فهرست (ج ۱۳، ص ۱ـ۱۳۵)، عناوینی به زبان و ترتیب الفبای انگلیسی طراحی شدند و آنگاه تقریباً عنوان همة مقاله ها ذیل این عناوین جای گرفتند و طبیعی است که یک مقاله در ذیل چند عنوان قرار گیرد. در بخش دوم (ص ۱۳۶ـ۵۹۲)، اصطلاحات موجود در د.اسلام هریک در یک یا چند سطر تعریف شده اند و نشانی مکانهایی که خواننده می تواند مطالب موردنظر خود را در دوازده جلد دیگر بیابد، ذکر شده است. در این فهرست نیز، اصطلاحات براساس آوانگاری فارسی، عربی، و ترکی الفبایی شده اند و باز برای خوانندة انگلیسی زبان یافتن معنای اصطلاح موردنظر آسان نیست. مثلاً تعریف قهر و قدرت خداوند در ذیل قاهریّت آمده و انگلیسی زبان باید ابتدا معادل عربی omnipotence را بداند تا بتواند به تعریف دست پیدا کند؛ و اگر به دانستن اطلاعاتی بیشتر مایل بود به مدخلهایی مثل فعل (مباحث کلامی)، اللّه، و قرآن مراجعه کند. اما در ویرایش سوم د. اسلام این اشکال رفع شده و مبنای ضبط مدخلها زبان انگلیسی است، برای مثال مقالة «الف لیله و لَیلَه» در ویرایش اول (ج۱، ص ۲۵۲ـ۲۵۶)، تکمله ویرایش اول (ص۱۷ـ۲۱)، ویرایش دوم (ج ۱، ص ۳۵۸ـ۳۶۴) ذیل همین نام و در ویرایش سوم، ذیل "Arabian Nights"(ج ۱، ص ۱۳۷ـ ۱۴۵) آمده است.روشهای مطالعات اسلامی در غرب و به تبع آن، روش نگارش این مقالات به صورت دایرة المعارفی از اهمیت خاصی برخوردار است. به طور خلاصه، می توان گفت روش به کار رفته در د.اسلام در دو سطح قابل بررسی است: یکی در سطح گردآوری اطلاعات و داده ها و دیگری، در مقام تبیین و نتیجه گیری. در سطح اول، ترجیح منابع اولیة کهن بر منابع متأخر یک اصل پایدار است، یعنی هرچه قدیم تر، اصیل تر. به علاوه، نگاه انتقادی به منابع اولیه و تردید در وثاقت آنها، پای ثابتِ دیگرِ تحقیق است. در انتخاب منابع دست دوم و چندم نیز، اصل پایدار چنین است: هرچه تحقیق جدیدتر بهتر. اولین منابع نوشته شده در تاریخ اسلام و اولین روایات مکتوب (با سه مِلاک شهرت، سازگاری با فرضیة ابتدایی محقق و انسجام درون متنی) بر منابع بعدی که احتمال بازسازی در آنها قوی است، اولویت دارند. درنتیجه، ملاکهای پذیرفته شده گروههای مسلمان در صحت و سقم سند و راوی مورد توجه قرار نمی گیرند. در سایة همین روش، بیشتر علاقة مستشرقان متقدم تا قبل از سه دهة اخیر به زبان شناسی تاریخی یا فیلولوژی، تحقیقات تاریخی، شناخت نسخه های خطی و تشکیک در وثاقت متون مقدس اسلامی معطوف است تا دانستن درونمایة آموزه های اسلامی. در سطح دوم، یعنی در مقام تبیین، روش تحقیق و نگارش مقاله ها در د.اسلام بیشتر مبتنی بر نگاه اثبات گرایانه (پوزیتیویستی) به تاریخ و گاهی ترکیبی از این روش با روش پدیدارشناسی است. ازاین رو، در د.اسلام تاریخ، زبان شناسی تاریخی و نگاه تاریخی وزنة سنگین و همیشه حاضر در همة مقاله هاست. باتوجه به این روش، می توان گفت غالب مقالات تاریخی، صرف نظر از برخی نقدها که در شیوة گزینش منابع و شیوة استنتاجها بر آنها وارد است، قوّت خوبی دارند، برخلاف مقالات مفهومی که چنین نیستند، یا به این دلیل که موضوع مورد علاقة مؤلف نبوده، یا آنکه به اندازة اهمیت و تأثیری که، در نظر مؤلف، آن موضوع در تاریخ اندیشة اسلامی داشته است و بدون توجه به خاستگاه نظری آن، مورد توجه قرارگرفته اند (نیز ← مطالعات اسلامی*).زمینه ها و انگیزه های انتشار. سند بااهمیتی دربارة انگیزه های اولیه طراحان این اثر وجود ندارد. حتی ویرایشهای اول و دوم د. اسلام دارای مقدمه نیستند تا بتوان به آنان استناد کرد. در چاپ دوم ویرایش اول (۱۹۸۷/ ۱۳۶۶ش، سخن ناشر)، افزایش علاقه به دانستن در باب اسلام و فرهنگ اسلامی در قرن نوزدهم/ سیزدهم و اوایل قرن بیستم/ چهاردهم دلیل نیاز به تألیف اثری دایرة المعارف گونه دربارة اسلام، به عنوان انگیزة انتشار معرفی شده است. پس از انتشار د. اسلام هم مقاله های بسیار کمی دربارة این اثر و انگیزه های طراحان آن منتشر شده است. اما، د. اسلام را می توان ثمرة اسلام شناسی غربیان، یا به معنای وسیع تر کلمه، ثمره شرق شناسی* آنان در قرنهای هجدهم و نوزدهم/ دوازدهم و سیزدهم دانست که در زمینه های فرهنگی و اقتصادی می تواند منبع موثقی برای آنان باشد (← دائرة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، ۱۹۳۳، ج ۱، مقدمه، ص ۴؛ دانشنامة ایران و اسلام، ج ۱، مقدمه یارشاطر، ص ۱۰؛ براکت، ص ۸۴ ـ۸۶). با مراجعه به علایم اختصاری نام مجلاتی که از مقاله های آنها در تدوین د. اسلام استفاده شده، می توان فهمید که در زمینه های مختلف مطالعات اسلامی قبلاً مقالاتی در طول این دو قرن چاپ شده بوده است و دست اندرکاران د. اسلام با همکاری متخصصان هر رشته درصدد برآمدند تا حاصل مطالعات پیشین و به تعبیر براکت (ص ۸۴)، بایگانی مرکزی خود را به شکل نظام مند ارائه کنند. تاریخ شروع انتشار پاره ای از این مجلات مانند >مجله آسیایی< ، >مجله انجمن خاورشناسی آلمان< و >مجله خاورمیانه< به دهه های اول قرن نوزدهم/ سیزدهم بازمی گردد.در ۱۸۹۲/ ۱۳۱۰ در نهمین همایش بین المللی شرق شناسان ، پیشنهاد تألیف و انتشار د. اسلام عرضه و تصویب شد و کمیتة دوازده نفره ای برای پیگیری این کار تشکیل یافت. از سوی دیگر، با تدوین و انتشار اولین دایرة المعارفها در زمینه های دینی در غرب مثل >دایرة المعارف دین و اخلاق< (چاپ ۱۹۰۸ـ ۱۹۲۶/ ۱۳۲۶ـ۱۳۴۴) ویراستة جیمز هیستینگز ، >دین در گذشته و حال< (چاپ ۱۹۰۹ـ۱۹۱۳/ ۱۳۲۷ـ۱۳۳۲) و >دایرة المعارف کاتولیک< (چاپ ۱۹۰۷ـ۱۹۱۸/ ۱۳۲۵ـ ۱۳۳۶)، الگوهای مناسب و تجربه های ارزشمندی پیشِ روی مؤلفان و سرویراستاران د. اسلام قرار گرفت (← بریتانیکا، ج ۱۸، ص ۳۷۸؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Mawsü`a.۴"؛ اسعدی، ص ۱۶۱).می توان گفت انگیزة اصلی طراحان د. اسلام حرکت در همان چهارچوب اهداف اصحاب دایرة المعارف یعنی تدوین و ارائة منسجم دانش بشری بود. نیاز به راهنمای دربردارنده اطلاعات کامل، موثق و قابل دسترسی سریع به همة جنبه های اسلام، وجود د. اسلام را در هر ویرایش از نظر پدیدآورندگان آن توجیه می کرد. مثلاً در ویرایش اول، مقالات بسیاری دربارة هند، شمال افریقا و اندونزی وجود دارد. به این سبب که بریتانیا، فرانسه و هلند در این مناطق مستعمره، کارشناسانی داشتند که برای آنها مقاله بنویسند و این مقالات در ویرایش دوم به لحاظ منابع و محتوا به روز شده اند (← باسورث، ص ۱۰۱ـ۱۰۳؛ د.اسلام، چاپ سوم، ج ۱، مقدمه، ص v). درعین حال، باید توجه داشت که ویرایشها هر کدام مکمل دیگری اند و با رجوع به یکی نمی توان از دیگری بی نیاز شد. تصمیم برای تهیه ویرایش دوم در بیست و یکمین کنگره بین المللی شرق شناسان در ۱۹۴۸/ ۱۳۲۷ش در پاریس گرفته شد (اسعدی، ص ۱۷۱).برخی مسلمانان که عموماً به مطالعات شرق شناسی بدبین بوده اند، انگیزه های دیگری چون اهداف استعماری و نقد آموزه های اسلامی را برای طراحان د. اسلام برشمرده اند. ازاین رو، آنان ابتدا مواجهه ای منفی و سپس مواجهه ای انتقادی با این اثر داشته اند. در اینجا، به مواجهه های منفی در تفسیر انگیزه های شرق شناسان اشاره و در بخش پیامدها، مواجهه انتقادی آنان گزارش می شود.یک دلیل مواجهة منفی این بود که با توجه به وضع جوامع مسلمان در ابتدای قرن چهاردهم/ بیستم، دولتهای استعمارگری چون فرانسه، هلند و بریتانیا به شناخت نظام مند و دایرة المعارفی از فرهنگ و تمدن مسلمانان، به ویژه مستعمرات خود، نیاز ضروری داشتند. طبیعی است اثری که در پاسخ به نیازهای این دولتها تولید می شد، در نظر مسلمانان موجه نبود. گسترش قلمرو حکومت عثمانی تا قلب اروپا یکی از نگرانیهای اروپاییان بود و همین که نسبت مدخلهای مربوط به فرهنگ عثمانی، ترکیه و شمال افریقا در د. اسلام از مدخلهای عربی و فارسی بیشتر است، خود نشانه ای است بر اینکه اهداف صرفاً علمی در طراحی د. اسلام وجود نداشته است (← دانشنامة ایران و اسلام، ج ۱، همان مقدمه، ص ۲۱).دلیل دیگر مواجهة منفی مسلمانان با د. اسلام به تفاوت در روش مطالعه اسلام بازمی گردد (← بخش پیشین مقاله). به نظر مسلمانان، روش غیرمسلمانان در مطالعة اسلام به لحاظ اعتقادی با باورهای رایج مؤمنان از دینشان سازگار نیست. گفتنی است مطالعات اسلامی تا قرن سیزدهم/ نوزدهم کمتر صبغه دانشگاهی داشت و غالباً کشیشان مسیحی، که اسلام را بزرگ ترین رقیب خود می دانستند، آن را پیگیری می کردند. این گروه می خواستند ضمن تعیین موقعیت حوادث تاریخ اسلام در سیر تمدن بشری، با نقد متون و با تحلیلهای تاریخی، وامگیریهای فرهنگ و تمدن مسلمانان از سایر ادیان و تمدنهای همجوارشان را آشکار و آموزه های اسلامی را تحقیر کنند. در این مسیر، نظریه های آنان از نظر مسلمانان گاهی مردود، گاهی مغرضانه و گاهی کار نویسندگان یهودی تلقی می شد (← اسعدی، ص ۱۵۶، ۱۵۹ـ۱۶۰؛ ابراهیم عوض، ص۸ ـ۹؛ جان احمدی، ص ۱۷۴، ۱۸۱، ۲۴۴).پیامدها. با انتشار د. اسلام، غالب مجامع علمی مسلمانان این کار بزرگ را ستودند، هرچند گاهی خطاهای فاحش در مطالب، ضبط اسامی، تاریخهای تولد و درگذشت اشخاص وجود داشت. این اثر با توجه به وسعت گسترة مطالبش و روش ویژه نگارش آنها، دیدگاهها و مدخلهای همة گروههای اسلامی را در برنداشت و از این رو هر گروه مسلمان به انتخاب یا فراموش شدن بعضی مدخلها معترض بودند. به علاوه، انتقادهای محتواییِ به حقی بر بعضی مقاله ها وارد بود (← دائرة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، ۱۹۳۳، ج۱، مقدمه، ص ۶؛ حمیداللّه ، ص ۲۴۴؛ دانشنامة ایران و اسلام، ج ۱، همان مقدمه، ص ۱۹ـ۲۲؛ قُرشی، ص ۲۵؛ دایرة المعارف تشیع، ج ۱، مقدمة صدرحاج سیدجوادی، فانی، و خرمشاهی، ص شانزده ـ هفده؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، مقدمة موسوی بجنوردی، ص هشت). شاید مهم ترین امتیاز این اثر در این است که بستری برای آشنایی و گفتگوی غیرخصمانه مذاهب اسلامی در نقاط مختلف جهان برای خود مسلمانان فراهم کرد. با رجوع به این اثر، هریک از فرقه های اسلامی می توانند از عقاید دیگر گروههای مسلمان کم وبیش اطلاعات بی طرفانه ای به دست آورند. ازاین رو، در مواجهة اولیه با این اثر، بعضی کشورهای اسلامی خواستند آن را ترجمه کنند ولی پس از اطلاع از نواقصش، تصمیم گرفتند به ترجمة بیشتر مقاله های آن، استفاده از عناوین مدخلها و تألیف مقالاتی با حفظ الگوهای د.اسلام، دست بزنند. پیشگامان این سیاست ابتدا مصریان، سپس ترکها، پاکستانیها و در آخر ایرانیان بودند. بعدها، فراخوانی برای تهیة نسخة اندونزیایی این اثر داده شد ولی به مرحلة عمل نرسید. تفصیل فرایند ترجمه و تبدیل آن به رویکردی انتقادی به د.اسلام و تهیة دایرة المعارفهای جایگزین به سبک آن در اینجا، متناسب با حجم مقاله بررسی می شود.مصریان از ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳ با هدف ایجاد وحدت فرهنگی در عالم اسلامی به ویژه در جهان عرب، ویرایش اول د.اسلام را با تکیه بر نسخة انگلیسی و فرانسه باعنوان دایرة المعارف الاسلامیة ترجمه کردند. کار ترجمه زیر نظر احمد شِنتَناوی، ابراهیم زکی خورشید*، محمد ثابت فَندی و عبدالحمید یونس انجام شد (صفحه عنوان چاپ اول، ۱۹۳۳؛ موجز دائرة المعارف الاسلامیة، مقدمة سمیر سرحان، ص ز). هر کدام از مقاله ها که حاوی خطا یا به نظر سرویراستاران ناقص بود، در پانویسها یا به عنوان تکمله یا مقالة مستقل، یکی از متخصصان مطالبی به آن اضافه می کرد، مثل مقاله های «تفسیر قرآن»، «سنّت» و «سیره» نوشتة امین الخولی؛ مقاله های «انجیل»، «انصار» و «براق» نوشتة احمد محمد شاکر و مقالة «تصوف» نوشتة مصطفی عبدالرازق و «سهروردی و حکمة الاشراق» نوشتة محمدمصطفی حلمی یا مثل پانویسهای مقاله هایی مانند ا(همزه)، آبان، ابراهیم. این مرحله از کار ترجمه تا ابتدای حرف «ع» (عارفی باشا) در پانزده جلد پیش رفت (دائرة المعارف الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۹۶۹، ج۱، مقدمة چاپ دوم)، اما از ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹ با نگاهی به ویرایش دوم د.اسلام و ملاحظه مدخلهای جدید، ترجمة مجددی زیر نظر همان سرویراستاران و همکاران جدید آغاز شد. این بار، ترجمه از حرف الف تا «ح» بیشتر پیش نرفت و کار در شانزده جلد متوقف شد. گفته می شود کار ترجمه مدخلها تا حرف «ی» در دستور کار پاره ای از دانشگاههای مصر قرار دارد. به رغم اشتیاقی که در جهان عرب برای ترجمه د.اسلام وجود داشت، با توجه به وسعت کار در ویرایش دوم و نیز درگذشت پیشگامان ترجمه و سرویراستاران عرب، این حرکت ادامه پیدا نکرد تا اینکه در نیمه های دهة ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، به اهتمام شیخ سلطان بن محمد قاسمی، عضو مجلس اعلای امارات متحده عربی، و همکاری دو ناشر مصری حرکت نویی برای ترجمه آغاز شد. این بار دست اندرکاران به سرپرستی سَمیر سَرحان، مدخلهای بااهمیت را از ویرایش اول و دوم انتخاب و ترجمه کردند و بسیاری از مدخلهای مربوط به نام شعرا، اماکن و اشخاص در جلدهای اولیه ویرایش دوم را که به نظر آنان مهم نبودند، حذف کردند. مقالات ترجمه شده به ترتیب الفبای عربی چاپ شدند. در پاره ای از مقالات، همان توضیحات انتقادی ترجمة اول در پانویسها وجود دارد و اگر در چاپ اول نام مؤلف مقاله (مثل مقالة ابن مسکویه) به طور سهوی درج نشده بود، این اشکال در چاپ جدید هم تکرار شد. این ترجمه در ۳۲ جلد همراه با یک جلد نمایه اعلام، اماکن و حوادث تاریخی، در (۱۴۱۸ـ۱۴۱۹) ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ باعنوان موجزُ دائرة المعارف الاسلامیة منتشر شد (موجز دائرة المعارف الاسلامیة، همان مقدمه، ص زـ ح، مقدمة ناشر، ص ک). در نگاه اول به متن مقدمه سرویراستاران و ناشر نمی توان فهمید معیار اهمیت در انتخاب یا حذف مدخلها چه بوده است. نیز نمی توان فهمید مقالاتی که در ویرایش دوم د. اسلام بعد از ۱۳۷۶ش/ ۱۹۹۷، چاپ شدند (حرف T تا Z)، به کلی نادیده گرفته شده اند و باید این نکته را از سال نشر مقاله های مذکور دریافت. در سراسر جلدها، بر خواننده معلوم نیست مقاله ها از کدام ویرایش د.اسلام انتخاب شده اند؛ مثلاً مقاله «یهود» را از ویرایش اول، «آدم» را از ویرایش دوم و «ابرهه» را از هر دو ویرایش گرفته اند. در کنار نام مؤلفان اصلی، در بعضی مدخلها مثل یهود، آمِر باحکام اللّه، آمنه، و ابن حزم، نام مترجم عربی اضافه شده است. بی نظمیها و اغلاط مطبعی دیگری نیز در صفحات حقوقی این اثر دیده می شود.در ترکیه، با صلاحدید وزارت معارف و زیرنظر دانشکدة ادبیات دانشگاه استانبول ، ترجمة ویرایش اول د.اسلام به زبان ترکی در ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰ آغاز شد و در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ در سیزده جلد به پایان رسید. مقاله ها به ترتیب الفبای ترکی لاتینی منتشر شدند. ابتدا قرار بود همة مدخلها بدون دخل و تصرف ترجمه شوند و مسئولیت مطالب آن برعهدة مؤلفان باشد، اما با پیشرفت کار و معلوم شدن پاره ای از اشتباههای کوچک و بزرگ و فقدان پاره ای از مدخلهای لازم، مقرر گردید مطالب انتقادی و تکمیلی را گروهی از مؤلفان به صورت ذیل، تکمله یا مقاله مستقل آماده کنند (د.ا. ترک، ج ۱، صXVIII- XVII). در جلد نخست د. اسلام، دربارة بعضی اشخاص زنده مقاله نوشته شد ولی بعد تصمیم سرویراستاران تغییر کرد و فقط برای درگذشتگان مقاله نوشتند. مترجمان ترک از ابتدا همه مقالات اشخاص زنده را حذف کردند (همان، ج ۱، ص XIX). در عمل، متولیان تدوین د.ا. ترک علاوه بر ترجمه، مقالات مستقلی چون «آتاتورک»، «وِرد» و «ذوالنون»، تألیف کردند ولی بر کمتر مقاله ای ذیل، تکمله یا انتقاد نوشتند.از ۱۳۶۲ش/ ۱۹۸۳، مؤسسة دایرة المعارف اسلام اوقاف دینی ترکیه وابسته به اوقاف دینی ترکیه ، با هدف تألیف دایرة المعارفی اسلامی در قلمروهای مختلف مطالعات اسلامی و فرهنگ و تمدن مسلمانان، باعنوان >دایرة المعارف اسلام اوقاف دینی ترکیه< تشکیل شد. متولیان این مؤسسه با همکاری محققان مسلمان غیرترک، با الگوگرفتن از د. اسلام لیدن ۰۰۰،۲۲ مدخل انتخاب کردند. جلد اول آن در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ در استانبول منتشر شد و با اینکه از ابتدا پیش بینی سی جلد شده بود، تا ۱۳۹۱ش/ ۲۰۱۲ جلد چهل ویکم آن تا حرف s منتشر شده است. ترجمة عربی و انگلیسی این اثر در دستور کار قرار دارد (← وودهِد ، ص ۳۱۴ـ۳۱۶).ترجمة د. اسلام به اردو را محققان پاکستانی دانشگاه پنجاب و لاهور از ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ آغاز کردند و چون با شروع جنگ جهانی دوم، زبان اردو از زبانهای رسمی پاکستان حذف شده بود، تا ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹ آماده سازی مقدمات آن به طول انجامید (د. اردو، تکمله، ج ۱، مقدمه محمود حسن عارف، ص ۲، ۵؛ حمیداللّه، ص ۲۴۴). با انتشار ویرایش دوم د. اسلام، در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ سرویراستاران پاکستانی به سرپرستی محمد شفیع تصمیم گرفتند ترکیبی از ویرایش اول و دوم د. اسلام را انتخاب کنند و در مواردی که به نظر آنان مقاله ها نقص دارد یا اصلاً نوشته نشده است، یا دست به تألیف مقاله بزنند یا خواننده را به تکمله ارجاع دهند و کار ترجمه را متوقف نکنند. آنها تجربة ترجمة ترکی و عربی را پیش روی خود داشتند و می توانستند نسخه خود را بهتر از آنان تنظیم کنند. در ۱۳۴۳ش/ ۱۹۶۴، جلد اول ترجمه باعنوان اردو دائره معارف اسلامیه به ترتیب الفبای اردو در لاهور منتشر شد. مقاله های ترجمه شده علاوه بر نام مؤلف و مترجم، علامت * را در ابتدای مقاله دارد و مقاله های تألیفی نام مؤلف و علامت (. این اثر در ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳ در ۲۳ جلد و یک جلد فهرست با عنوان جلد ۲۴ به پایان رسید. پس از آن، تدوین تکمله، این بار هم حاوی مقاله های ترجمه ای و تألیفی، آغاز گردید و تاکنون دو جلد از آن چاپ شده است. جلد اول شامل «آب» تا «افراغه» در ۱۳۸۱ش/ ۲۰۰۲ و جلد دوم از «افرنج» تا «بیون» در ۱۳۸۷ش/ ۲۰۰۸ است. پاکستانیها برآن اند که سرویراستاران د. اسلام می توانند در نسخة جدید خود از اصلاحات و مقالات تألیفی آنان استفاده کنند (← خالدی ، ص ۷۹ـ۸۱؛ حمیداللّه، ص ۲۴۶ـ۲۴۷؛د.اردو، تکمله، ج ۱، همان مقدمه، ص ۱ـ۶).در ایران، ابتدا تصمیم بر ترجمة صرف د. اسلام بود ولی با تشکیل هیئت علمی به سرپرستی احسان یارشاطر، بنابر تدوین دایرة المعارفی ایرانی گذاشته شد، با نام دانشنامة ایران و اسلام، حاوی ترجمة منتخبی از مقاله های ویرایش اول و دوم د. اسلام و مقاله های تألیفی با تأکید بر معرفی فرهنگ ایران. جزوه اول در ۱۳۵۴ش با مقدمه ای در معرفی روش کار و از مدخل ارجاعی «آب» و مقاله «آبادان» منتشر شد و جزوه های بعدی با شماره صفحه های مسلسل تا ۱۲۴۶، در نُه شماره و با مقاله نیمه تمام «احمدبن حنبل» منتشر گردید و با پیروزی انقلاب اسلامی روند کار متوقف شد. در ۱۳۶۰ش، بنگاه ترجمه و نشر کتاب جزوة دهم را از ادامة ابن حنبل تا مقالة نیمه تمام «اخوان المسلمین» تا صفحه ۱۳۶۶ با مقدمه ای منتشر کرد و در مقدمه آن اظهار شد که د. اسلام از انحراف و غرض ورزی مصون نیست و ازاین رو، مطالب این شماره با تغییراتی چاپ شده است. البته واضح است که ذکر نکردن موارد و مواضع تغییر یافته، به بی اعتمادی مراجعه کننده به این جزوه، به مثابه یک متن ترجمه شده، انجامید. این روند هم ادامه پیدا نکرد و آخرین نسخة دانشنامة ایران و اسلام (شمارة یازدهم) را در ۱۳۷۰ش انتشارات علمی فرهنگی تا صفحة ۱۴۸۶ با مقالة نیمه تمام «اردبیل» منتشر کرد. از ۱۳۶۱ش، توقف انتشار دانشنامه ایران و اسلام و خلأ آشکار دایرة المعارفی معتبر و پاسخگوی محققان، به ویژه دربارة معارف و فرهنگ و تمدن ایران و جهان اسلام، زمینة شکل گیری و تأسیس چند دایرة المعارف را پدید آورد که از این میان، سه دایرة المعارف پیشگام بودند: دایرة المعارف تشیع، دایرة المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامة جهان اسلام. این سه با تضادهایی در رویکرد، ساختار و نحوة نگارش و با الگوگیری از د.اسلام و نگاه انتقادی به آن آغاز شدند و اینک هریک در میانة راه قرار دارند (← دایرة المعارف تشیع*؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی*؛ دانشنامه جهان اسلام* در ضمیمة دانشنامه). گفتنی است احسان یارشاطر از سرویراستاران دانشنامه ایران و اسلام در پی مهاجرت به امریکا تصمیم گرفت دایرة المعارفی به زبان انگلیسی و با الگوی د.اسلام باعنوان ایرانیکا* تدوین کند و این اثر نیز در میانة راه است.تفاوت عمده بین د. اسلام و دایرة المعارفهایی که به تبع آن در جهان اسلام شکل گرفتند، علاوه بر تفاوت در رویکرد، در روش تدوین است. در د. اسلام، مؤلفان حاصل مطالعات جدیدی را که در قالب کتاب و مقاله قبلاً منتشر شده، مطابق تعریف دایرة المعارف، به صورت نظام مند و موجز در اختیار خواننده می گذاشتند و به ندرت مقاله ها حاوی نظریه یا پژوهشی جدید بودند، اما بسیاری از مقالات تألیفی دایرة المعارفهای جهان اسلام باتوجه به فقدان پیشینة کافی پژوهشی تدوین می شوند و بنابراین مؤلف غالباً خود باید پژوهشگر نیز باشد. همین عامل و کمبود مؤلفان کافی که با شیوة نگارش مقالات دایرة المعارفی آشنا باشند، موجب سختی و کندی کار تولید می شود (برای اطلاع از تفاوتهای روشی و ساختاری دیگر ← مطالعات اسلامی*).منابع : ابراهیم عوض، دائرة المعارف الاسلامیة الاستشراقیة : اضالیل و اباطیل، ]قاهره[ ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ اردو دائره معارف اسلامیه، تکمله، لاهور ۱۴۲۳/۲۰۰۲ـ ؛ مرتضی اسعدی، مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی زبان: از آغاز تا شورای دوم واتیکان (۱۹۶۵م)، تهران ۱۳۸۱ش؛ فاطمه جان احمدی، تصویر پیامبر صلی اللّه علیه وآله و حضرت زهرا علیهاالسلام در دائرة المعارف اسلام (ترجمه و نقد)، ]ترجمة مدخلها[: حسین مسعودی، قم ۱۳۸۸ش؛ دانشنامة ایران و اسلام، زیرنظر احسان یارشاطر، تهران ۱۳۵۴ـ۱۳۷۰ش؛ دائرة المعارف الاسلامیة، ]بیروت[: دارالفکر، ?] ۱۹۳۳[؛ همان، قاهره: دارالشعب، ?] ۱۹۶۹[؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ش ـ ؛ دایرة المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۸۰ش؛ محمدحسین قُرشی، «تاریخچة دایرة المعارف نگاری در جهان»، کیهان فرهنگی، ش ۱۲۷ (خرداد و تیر ۱۳۷۵)؛ موجز دائرة المعارف الاسلامیة، ترجمة نخبة من أساتذه الجامعات المصریة و العربیة، شارجه : مرکزالشارقة للابداع الفکری، ۱۴۱۸ـ ۱۴۱۹؛Clifford Edmund Bosworth, "Report on the Encyclopaedia of Islam", Bulletin (British Society for Middle Eastern studies), vol. ۵, no. ۲ (۱۹۷۸); Adrian Brockett, "[Review of] Encyclopaedia of Islam, new edition, vol. v: Khe- Mahi", in ibid, vol. ۱۶, no. ۱ (۱۹۸۹); EI۱; EI۲, s.v."Mawsū`a .۴: The Encyclopaedia of Islam, first edition" (by E. van Donzel); EI۳; Encyclopaedia of Islam three, ۲۰۱۲. Retrieved Mar. ۱۳, ۲۰۱۲, from www. brill. n۱/EI۳; Muhammed Hamidullah, "The Urdu edition of the Encyclopaedia of Islam", Die Welt des Islams, vol. ۶, no.۱-۴ (۱۹۵۹-۱۹۶۱); İA; A.N. Khalidi, "[Review of] Urdu Encyclopaedia of Islam", Islamic culture, XXXVI, no. ۱(Jan.۱۹۶۲); The New Encyclopaedia Britannica, Chicago ۱۹۸۵, Macropaedia, s.v. "Encyclopaedias and dictionaries. encyclopaedias" (by Robert L. Collison and Warren E. Preece); Sabine Schmidtke, "[Review of] The Encyclopaedia of Islam. CD. Rom edition [version ۱.۰]. Leiden: Brill, ۱۹۹۹", Die Welt des Islams, vol. ۴۱, no. ۲ (Jul. ۲۰۰۱); TDVİA; Colin Wakefield, "[Review of] The Encyclopaedia of Islam, new edition/ Encyclope(die de l&#۳۹;islam, nouvelle edition: index to volumes/ des tomes I-VI , and to the Supplement, fascicules/et du Supplément, livraisons ۱-۶ by E. van Donzel", British journal of Middle Eastern studies, vol. ۱۹, no. ۲ (۱۹۹۲); Christine Woodhead, "[Review of] Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi (Turkish Religious Foundation encyclopaedia of Islam)", in ibid, vol. ۲۴, no. ۲ (Nov. ۱۹۹۷).