دامغانی حسینبن محمد

دامغانی، حسینبن محمد، فقیه حنفی و مؤلف علوم قرآنی قرن پنجم. از سال تولد و زادگاه و تحصیلات وی اطلاعی در دست نیست. ابن‌جوزی (متوفی 597؛ ص 82 ـ83) از وی با عنوان ابوعبداللّه حسین‌بن محمد دامغانی نام برده و او را در زمرة مؤلفان در وجوه و نظائر (از شاخه‌های علوم قرآنی) برشمرده‌است. طاشکوپری‌زاده (ج 2، ص 276) او را ابن‌دامغانی خوانده و بغدادی (ج 1، ستون310) وی را ابوعبداللّه حسین‌بن محمدبن ابراهیم، فقیه حنفی، شناسانده‌است.دامغانی به‌نوشتة بغدادی (همانجا) در 478 فوت کرد. مشهورترین کتاب او الزوائد و النظائر و فوائدالبصائر فی القرآن یا الوجوه و النظائر است (همانجا؛ نیز ← دامغانی، ج 1، مقدمة زفیتی، ص 15ـ16؛ برای نسخ خطی کتاب ← همان مقدمه، ص 20ـ23؛ کولبرگ ، ص 387). این کتاب چند بار با عناوین مختلف به‌چاپ رسیده‌است از جمله: الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب‌اللّه‌العزیز با تحقیق و مقدمة محمدحسن ابوالعزم زفیتی در دو جلد در قاهره (1412ـ1421)؛ الوجوه و النظائر فی‌القرآن در 1366ش در تبریز به تصحیح اکبر بهروز؛ و قاموس القرآن أَو اصلاح الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم با تکمیل و اصلاح عبدالعزیز سیدالاهل در 1970 و 1977 در بیروت. چاپ اخیر کتاب را کریم عزیزی‌نقش با نام قاموس قرآن در وجوه و لغات مشترک ترجمه کرده که در 1361ش در تهران چاپ شده‌است.عبارت مقدمة کتاب بیانگر آن است که دامغانی با تأمل در آثار نگاشته شده در موضوع وجوه و نظائر و کاستیهای آنها، درصدد تألیف کتابی جامع در این باب، به ترتیب الفبایی، برآمده و برای هریک از حروف بابی نهاده‌است (← دامغانی، ج 1، ص 3). ابن‌طاووس (متوفی 664؛ ص 408) در کتاب خود، سعدالسعود للنفوس، از این اثر بهره برده و زَبیدی (متوفی 1205؛ ج 1، ص 5، 7) آن را از مصادر کتابِ مشهور خود، تاج‌العروس، برشمرده‌است.اثر دیگر دامغانی، سوق(شوق)العروس و انس‌النفوس در مواعظ است (← حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1067؛ بغدادی، همانجا؛ زرکلی، ج 2، ص 254؛ آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 256، ج 13، ص 343). نسخة خطی این کتاب در کتابخانة طوپقاپی‌سرای ترکیه (ش 1557A.) موجود است (← قاراتای ، ج3، ص 188). ابوالفتوح رازی در تفسیر خود (ج 15، ص420ـ 421) حدیثی دربارة اهل کساء و نیز اشعاری در این‌باره از کتاب مذکور نقل کرده‌است. عبدالملک عصامی مکّی (متوفی 1111) هم در کتاب تاریخی خود سَمْط النّجوم العوالی احادیثی را با استناد به این کتاب ذکر نموده‌است (← ج 1، ص 255ـ 256). همچنین نسخه‌ای خطی از کتابی با عنوان المجرد فی الحکایات، در کتابخانة چستربیتی ایرلند (ش 3578) موجود است که نویسندة آن حسین‌بن محمد دامغانی (عالم قرن پنجم) معرفی شده‌است (← آربری ، ج 3، ص 34).بروکلمان (ج 1، ص460) میان ابوعبداللّه حسین‌بن محمد دامغانی و ابوعبداللّه محمدبن علی دامغانی (قاضی‌القضات بغداد، متوفی 478؛ ← دامغانی*، خاندان) خلط کرده‌است (برای خلطهای مشابه ← آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 257؛ کولبرگ، ص 387ـ388). وی در بخشی دیگر از کتاب خود () ذیل(، ج 2، ص 986)، الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم و الزوائد و النظائر و فوائدالبصائر فی غریب القرآن را دو اثر مستقل از حسین‌بن محمد دامغانی دانسته‌است (نیز ← وجوه و نظائر*).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌جوزی، نزهة‌الاعین النواظر فی علم‌الوجوه و النظائر، چاپ محمد عبدالکریم کاظمی‌راضی، بیروت 1404/ 1984؛ ابن‌طاووس، سعدالسعود للنفوس، قم 1380ش؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجِنان و روح‌الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد 1365ـ1376ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ حاجی‌خلیفه؛ حسین‌بن محمد دامغانی، الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب‌اللّه العزیز، چاپ محمدحسن ابوالعزم زفیتی، قاهره 1412ـ1421/ 1992ـ2000؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج 1، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت 1385/1965، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ احمدبن مصطفی طاشکوپری‌زاده، کتاب مفتاح‌السعادة و مصباح‌السیادة، ج 2، حیدرآباد، دکن 1400/1980؛ عبدالملک‌بن حسین عصامی مکّی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، قاهره 1380؛Arthur John Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts, Dublin 1955-1966; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi Arapça yazmalar Kataloğu, vol.3. İstanbul 1966; Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tāwūs and his library, Leiden 1992.