دارو/ داروسازی

دارو/ داروسازی، مواد فراوری شده یا نشده، شامل گیاهان، کانی ها و اجزای حیوانی، که در درمان بیماریها به کار می رفته است. این مقاله به مبحث دارو و داروسازی در پزشکی دوره اسلامی و پیشینه آن پرداخته و مشتمل است بر :۱) واژگان۲) پیشینه۳) داروها: انواع، ویژگیها و قواعد استفاده۴) آثار۵) داروسازی جدید در ایران

 واژگان. (در عربی: دواء؛ جمع مکسر: ادویه). در طبقه بندی نخستین، دارو به معنای دارو و زهر، هر دو، به کار می رفت، چنان که واژه یونانی فارماکن هم به معنای دارو و پادزهر و هم به معنی زهر بود (دافین ، ص ۹۵؛ فوگت ، ص ۳۰۶؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل «ادویه»). واژه دارو برگرفته از واژه پهلوی داروک dārūk به همین مفهوم امروزی آن است (هرن، ذیل"Dārū" ). واژه های صَیدنه، صَیدنانی، صَیدلانی،عطار، عَقاقیری و حَشایشی، در متنهای دوره اسلامی، برای بیان معناهایی نزدیک به هم در این حوزه به کار رفته است (← دهخدا، ذیل همین واژه ها). ابوریحان بیرونی (ص ۴ـ۳، ۱۱) صیدلانی را گردآورنده داروها و صیدنه را به معنای شناخت داروهای ساده و ساخت داروهای مرکّب آورده است. به گفته او (ص ۵، ۷)، حرف «ص» در ابتدای صیدنه/ صیدله، صیدنانی/ صیدلانی معرب حرف «چ» است. او بیشتر احتمال می دهد که این واژه را ابتدا ایرانیان از واژة هندی «چندن/ چندل» (درخت صندل) گرفته باشند و صیدنانی (چندنانی)، به معنای تاجر درخت صندل، معرب باشد (قس ص ۷، که نظر دیگری را دربارة این واژه رد می کند). شاید هندی بودن اصل واژه توضیحی برای ناشناخته بودن آن در مغرب دنیای اسلام باشد که آنجا از عبارات «علم الادویة المفردة»، «علم الادویة المرکبة»، «الادویة» یا «علم العطور» استفاده می کردند (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «الصیدنه»). به نوشتة ابوریحان بیرونی (همانجا)، عربها که به خلاف ایرانیان به چوب صندل علاقه ای نداشته اند، صیدلانی را به معنای «عطار» به کار می بردند و بین عطار و طبیب هم چندان تفاوتی قائل نبودند.ابوریحان بیرونی (ص ۹) واژة عقار (جمع: عقاقیر) به معنای داروهای ساده (مفرد) را از اصل سریانی «عقارا» دانسته است.واژة اقراباذین/ قراباذین، به معنای «رساله در باب ادویة مرکّب» که مسلمانان به کار می بردند، از واژة سریانی grāfādhın و آن نیز برگرفته از واژة یونانی  به معنای «رسالة کوچک» بوده است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «اقراباذین»).بر این اساس، تمدن اسلامی این چند اصطلاح را از سریانی و هندی (به واسطة فارسی) اخذ کرده و به طور مستقیم واژه ای از یونانی نگرفته است، چنان که واژة یونانی فارماکن و مشتقات آن، که به زبانهای اروپایی راه یافته، به تمدن اسلامی وارد نشده است. به نوشتة کریم اف (ابوریحان بیرونی، ترجمة فارسی، مقدمه، ص ۴۱، پانویس ۱۱۶) واژة یونانی فارماکن از -ph-ar-maki (به معنای بخشندة امنیت) در زبان مصر باستان، گرفته شده است. مصریان «توت»، خدای پزشکی، را چنین می نامیدند.

پیشینه. در بررسی پیشینه داروسازی باید به این نکته توجه کرد که داروها هم شامل شفابخشها و پادزهر*ها بودند و هم شامل زهر*ها و ازاین رو، افزون بر کاربردهای شفابخشیِ داروشناسی، سم شناسی، به خصوص نزد پادشاهان، هنر محسوب می شد؛ هم برای مسموم کردن دیگران، در صورت نیاز، و هم به سبب ترس آنان از مسموم شدن (← برندس،ج ۱، ص ۲۶۴؛ دافین، همانجا؛ نیز ← ادامة مقاله).طبقه بندیهای بعدی بر اساس ویژگیهای گیاهان یا تأثیرات آنها صورت می گرفت (دافین، ص ۱۰۰).فرهنگهای بابلی ـ آشوری و مصری به هم بسیار مرتبط بودند. آنچه از دانش دارویی و پزشکی منطقة بین النهرین به دست آمده، گسسته و ناپیوسته است ولی علائمی از جمله شمار فراوان نامهای گیاهان به اکدی، که مسلمانان به کار می بردند، گواه تأثیر تمدنهای بین النهرین بر تمدنهای بعدی است. چون سحر و جادو با فرهنگ تمدنهای کهن آمیخته بود و ستارگان را در زندگی روی زمین مؤثر می دانستند، اختربینی در پزشکی و داروسازی آنها کاربردهای معیّنی داشت (کرمرز و اوردانگ، ص ۴، ۶ـ۷؛ لوی ، ص ۵۷). قدیم ترین سندی که تاکنون شناخته شده است و شیوة تهیة شماری از داروها را شامل می شود، از لوحهای گلی سومر و اکد متعلق به هزارة سوم پیش از میلاد در بین النهرین باستان به دست آمده است. آنان به ارزش برخی داروهای گیاهی، کانی و حیوانی برای مقابله با بیماریها عقیده داشتند و در لوحهای آنان طیف گسترده ای از اعمال داروشناسانه ذکر شده است. قدیم ترین آنها متعلق به ۲۲۰۰ پیش از میلاد و سومریهاست. گرچه بیماری ذکر شده در آن لوح نامعلوم است، داروهای مفرد آن بسیار جالب توجه اند. تا آن زمان، سومریان راهنمای دارویی مبتنی بر نوعی شناخت شیمیایی به وجود آورده بودند که عینی بود (لوی، ص ۵، ۷ـ۸).بر اساس سندهای موجود، آشوریان از انواع مختلف داروها از قبیل شربتها، معجونها، ضمادها، روغنها، نوشیدنیهای الکلی، عسل، بخشهایی از بدن حیوانات، شیرهای مختلف و غیره استفاده می کردند. مفردات آنها موادی را شامل می شد که نیازمند پیش زمینه ای دربارة شناخت گستردة عملیات مختلف شیمیایی و فرایندهای پیچیده بود. در زمان حمورابی (ﺣ ۲۰۰۰ ق م)، از پادشاهان مملکت قدیم بابل، ظاهراً خرده فروشان دارو در جای خاصی گرد می آمدند. از متن صدها لوح گلی از دورة آشور بانی پال (ﺣک : ۶۶۸ـ۶۳۳ق م)، آخرین پادشاه بزرگ آشور، ۲۵۰ داروی گیاهی و ۱۲۰ داروی کانی شناسایی شده است. آشوریها از بسیاری از کانیهایی که دیوسکوریدس در کتاب حشائش ذکر می کند استفاده می کردند. چون در تمدنهای بابلی و آشوری، بیماری، تنبیهی الهی به شمار می آمد، برای بیزار کردن و بیرون راندن روح شیطانی که بدن را تسخیر کرده بود، از نجاسات هم به عنوان دارو استفاده می شد. در اسطوره های بابلی ـ آشوری، نماد خدای پزشکان و پسرش عصا و مار بود که از طریق فرهنگ یونانی به روزگار معاصر هم راه یافته است (کرمرز و اوردانگ، ص ۴ـ۶). پزشکی عبرانیان نیز مشابه پزشکی بابلی بود (برندس، ج ۱، ص ۸۲).در مصر باستان، داروشناسی بخش سرّی آموزش و دانش پزشکی بود (> دایرة المعارف تاریخ علم، ...< ، ذیلin ancient Egypt" "Medicine). مصریها به واسطة داروهایشان، به ویژه در یونان، مشهور بودند (ناتان ، ۱۹۹۶، ص ۵۵، ۵۷).هشت پاپیروس پزشکی مصر باستان، گرچه همگی بین ۱۹۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد نوشته شده اند، به احتمال فراوان دانش آنها بسیار کهن تر است. از بین آنها، پاپیروس ابرز ، با حدود هفت صد دارو و بیش از هشت صد دستور ساخت دارو، بیشترین شمار داروها و دستور ساخت آنها را دربردارد. داروها از اصلِ گیاهی، جانوری و کانی بودند، اما برای مصرف خوراکی، داروهای گیاهی متداول تر بودند. این پاپیروس شماری رساله های قدیم تر را هم دربردارد. آنچه از نامهای بیماریها، نشانگان و داروها در آن شناسایی شده است، نشان می دهد که در مصر بیش از یونان باستان به جنبة دارویی مراقبت پزشکی توجه شده است. در قیاس دستورهای ساخت دارو در تمدن مصری و بابلی، در داروهای مصری مقدار لازم اجزای سازندة دارو مشخص شده، در حالی که در داروهای بابلی کمّیت ذکر نشده است که با توجه به نقش بابلیان در ابداع مقیاسهای سنجش وزن و اندازه گیری عجیب می نماید (کرمرز و اوردانگ، ص ۷ـ۹). دیوسکوریدس از هشتاد داروی گیاهی با اصل مصری نام می برد (برای نمونه ← ص ۳۲، ۳۵، ۵۱، ۱۲۴، ۳۵۱). تهیهکنندگان دارو در مصر، به خلاف آشور و بابل، مهم بودند (کرمرز و اوردانگ، ص ۹ـ۱۰).بنا به اساطیر مصری، ایسیس ، الهة طبیعت و مادر هوروس، راز داروسازی را بر پسرش آشکار ساخت. آنپو(آنوبیس یونانیان، خدای مقبره ها) را می توان به سبب نقشش در مومیایی کردن، داروساز خدایان دانست (همان، ص ۹). شمار و تنوع ظرفهای به کار رفته در داروخانه های مصر بسیار زیاد بوده است. در مصر باستان، داروهای داخلی به صورت قرص و گرد و مانند آن و داروهای خارجی، به صورت شمع، بخور، ضَماد و امثال آن بوده اند (برندس، ج ۱، ص ۷۱ـ۷۳).در متون ایران باستان، به هوم، گیاه نیروبخش و درمان بخش و دور دارنده از مرگ، و گیاهان درمانی بسیار اشاره شده است (برای نمونه ← اوستا، یسنا. هوم یشت؛ یشتها. هوم یشت؛ وندیداد، فرگرد ۷، بند ۴۴، فرگرد ۲۱، بند ۳؛ نیز ← هوم*). در وندیداد (فرگرد ۲۰، بندهای ۲ـ۷) ثریتَ، نخستین پزشک و پدر گرشاسب، نخستین کسی است که به جستجوی داروها و شیوة درمان برآمد و امشاسپندِ شهریور، یکی از هفت فرشته ارجمند و مقرّب، داروها و شیوة درمان را بدو بخشید. در اوستا (وندیداد، فرگرد ۸ ، بند ۸۲ ، پانویس ۱) از آتش داروسازان یاد شده است. ابن ندیم (ص ۲۹۹) به نقل از ابوسهل بن نوبخت نوشته است که در زمان جم بن اونجهان (جمشید) دانشمندان گیاهان و داروها را وصف کردند. او (ص ۳۰۰) همچنین به نقل از ابوسهل می نویسد اسکندر (ﺣک : ۳۳۶ـ۳۲۳ق م)در حمله اش به ایران از تمام انواع علومی که بر چوب و سنگ حک شده بود نسخه برداشت و به زبانهای رومی و قبطی برگرداند و هرچه را که به فارسی بود، سوزاند و علاوه بر اموال و گنجینه ها، دانشمندان را نیز به مصر فرستاد. اردشیر بابکان (ﺣک : ۲۲۶ـ۲۴۱م) و پسرش، شاپور اول (ﺣک : ۲۴۱ـ۲۷۲م)، و انوشیروان (ﺣک : ۵۳۱ـ ۵۷۹م) افرادی را در پی کتابها به نقاط مختلف فرستادند و آنها را به فارسی برگرداندند. بنا به نقل ابن ندیم از ابوسهل، این ترجمه ها از کتابهای یونانی، سریانی و هندی صورت گرفته که نشان دهندة چرخش علوم در زمان باستان است. به نوشتة گوتاس(ص ۳۸)، آنچه از ابوسهل نقل شده، با توجه به سبک نگارش عربی آشفته اش ممکن است ترجمه از منبعی پهلوی باشد.انوشیروان دانشگاه جندی شاپور را به تقلید از نمونه مشابه مشهوری در اسکندریه و با برنامه درسیِ آنجا بنا نهاد، چنان که کتابهای جالینوس در آنجا تدریس می شد. به گفتة زریاب (ابوریحان بیرونی، مقدمه، ص چهل و شش) «الخوز» که در آثار مختلف دورة اسلامی از آن نقل قول شده، گروهی از اطبای جندی شاپور بوده اند که به طور مشترک کتابی در طب یا ادویه مفرده تألیف کرده بودند. پس از بسته شدن مدرسة آتنی در ۵۲۹ میلادی به دستور یوستی نیانوس اول، امپراتور روم شرقی، بسیاری از پزشکان یونانی هم به جندی شاپور آمدند و در آنجا پزشکی یونانی ـ سریانی شکوفا شد. برزویه* که در هند با گیاهان دارویی و پزشکی هندی آشنا شده بود، دانش طبی هندی را بدانجا برد (ثعالبی، ص ۶۳۰ـ۶۳۱؛ نیز ← اولیری ، ص ۶۸ـ۶۹، ۷۱؛ >دایرة المعارف تاریخ علم،...<، ذیل "Medicine in Islam").وجود نامهای فارسی فراوان داروها نشان دهندة سنّت کهن داروشناسی در ایران است. این نامها شاید از روزگار رونق جندی شاپور باقی مانده باشد (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «ادویه»؛ برای یافتن تصویری از فراوانی واژه های فارسی در این حوزه ← احمد عیسی، ص ۴۸، ش ۶ و ۱۰، ص ۵۵، ش ۵، ص ۸۹، ش ۴، و جاهای دیگر).پزشکیِ هندی هم دورة پزشکی سومری ـ اکدی و مصر باستان بود (لوی، ص ۱۰). سابقة مبادلات فرهنگی و تجاری هند با سایر نقاط دنیای باستان را می توان در اشعار عربی دورة پیش از اسلام، نامهای هندی ادویه های مختلف و مسیرهای تجاری میان شهرهای بین النهرین و درة سند در نیمة دوم هزاره سوم پیش از میلاد بازیافت (ورما ، ص ۴۶۵). در این مناسبات تجاری، ادویه، گیاهان معطر و داروها مبادله می شدند (← راگوناتان و دوبه ، ص ۳۹۳ـ۳۹۴). همچنین، گفته می شود برزویه حکیم، وزیر انوشیروان، به هند رفت و دانشمندان هندی و کتابهایی در موضوعهای مختلف با خود به ایران آورد. بسیاری از این دانشمندان پزشک بودند (ورما، ص ۴۷۰). احتمالاً در هند، نخستین تلاش برای روش مند کردن بررسی و توضیح دربارة گیاهان در کتاب ریگ ـ ودا، کهن ترین سند جامعه و باورهای هندو، صورت گرفته است. چرکه و سسروتا (در متون دورة اسلامی: سسرتا)، پزشکان معروف هندی که به تمدن ایرانی و اسلامی نیز راه یافتند، در طبقه بندی گیاهان و تعیین ویژگیهای آنها بسیار تأثیرگذار بودند (راگوناتان و دوبه، ص ۳۹۱ـ۳۹۳). سسروتا ویژگیهای حدود ۷۶۰ دارو را برشمرده است (دنیسنکو ، ج ۲، ص ۲). این دو بیشتر آثار پزشکی شفاهی سده ها و شاید هزارة پیش از خود را حفظ کردند و مطالب فراوانی از جمله صدها داروی هندی، شیوه های تهیه و کاربرد درمانی آنها را به پزشکان مسیحی، عبرانی، ایرانی و اسلامی عرضه نمودند. بنابه پزشکی هندی نیز اخلاط باید با هم در تعادل باشند و داروها به ۳۷ مقوله تقسیم می شوند، از جمله انواع ضمادها، روغنها و غیره که هر یک متناسب با خلط آسیب دیده به کار گرفته می شدند. از نظر چرکه تمام مواد، اگر به درستی به کار گرفته شوند، ادویة مفرد هستند و عطر و طعم و خاصیت آنها به حسب زمان و مکان رشدشان متفاوت است (لوی، ص ۱۱ـ۱۳). داروها را پزشکان گردآوری و آماده می کردند و به کیفیت خاکی که گیاه در آن می رویید توجه خاصی داشتند. هندیان بهترین گیاهان دارویی را متعلق به هیمالیا می دانستند (دنیسنکو، همانجا؛ برندس، ج ۱، ص ۴). مطالب علمی هندی، از جمله پزشکی، به طور عمده از طریق زبان پهلوی به عربی انتقال یافت (گوتاس، ص ۲۴).بین داروشناسی و داروسازی یونان و روم تفاوت اندکی هست. پزشکی روم باستان کاملاً تحت تأثیر پزشکی و پزشکان یونانی بود و رومیها ماحصل دانش دنیای آن زمان را در اختیار داشتند (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۱؛ ناتان، ۱۹۸۸ب، ص ۴۰)، برای مثال جالینوس و دیوسکوریدس هر دو از یونانیان ساکن آسیای صغیر (حوزة روم شرقی) بودند (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۵ـ۱۶). رومیان دانسته های بسیاری را از یونان، بین النهرین و درة رود نیل اخذ کردند. داروهای مصر و یونان باستان نیز تفاوت چندانی با هم نداشتند. ارتباط دانش پزشکی مصر و یونان باستان پرثمر بود، اما تکیة فرهنگ یونانی بر فردگرایی، موجب تقویت دیدگاههای متفاوت پزشکی در یونان شد (همان، ص ۱۱). گروههای مجزای تهیه کنندگان و فروشندگان دارو در یونان و روم با نامهای گوناگون شناخته می شدند، از قبیل: ریزوتوموی (← ادامة مقاله)، کوپوی فارما، فارماکوپولوی (در یونان) و فارماکوپری و پیگمنتاری (در روم). تهیه، آماده سازی و تجویز دارو تحت نظارت و از وظایف پزشکان بود، اما گاهی حرفه پزشکان و داروسازان چندان از هم جدا نبود (همان، ص ۱۷ـ۱۸). امپراتوران روم در کرت، که باغی مدیترانه ای با گیاهان فراوان بود، گیاه شناسان و گیاه چینان خاص خود را داشتند. گیاهان کرت چنان مرغوب بودند که پزشکان و داروسازان بسیار مشتاقِ به کارگیری آنها بودند. جالینوس از تقلبهای گیاه چینان کرت در عرضة گیاهان یاد کرده است (← ناتان، ۱۹۸۸الف، ص ۱۴۲). در شهرهای بزرگی چون رم و اسکندریه محله ای به فروش دارو اختصاص داشت. برای مثال، جالینوس می دانست طایفة مارسی (← ادامة مقاله) را در کدام قسمت شهر رم پیدا کند (همان، ص ۱۴۰).در اسطوره های یونانی، پرومتئوس آماده کننده دارو و درآغاز سدة هفتم پیش از میلاد، آسْکِلپِیُس (در متون دورة اسلامی اسقلبیوس)، به جای آپولو، بزرگ ترین خدای شفابخش شناخته می شد (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۱).امپدوکلس (در متون دورة اسلامی: انباذقلس/ انبدقلس؛ سدة پنجم ق م) چهار عنصر آب، باد، آتش و خاک را اجزای تشکیل دهندة همه چیز، سلامتی را ناشی از تعادل میان آنها و بیماری را ناشی از به هم خوردن تعادل آنها می دانست ولی به سبب شهرت ارسطو این نظر را از وی دانسته اند (← همان، ص۱۲).فیثاغورس (ﺣ ۵۷۰ـ۴۹۵ یا ۴۹۶ق م) دیگر فیلسوف یونانی تأثیرگذار بر پزشکی و داروسازی است. در مکتب او عدد هفت بسیار مهم تلقی می شد. او میان هفت سیاره و هفت فلز ارتباط قائل بود (همان، ص ۱۲ـ۱۳).با این حال، درواقع با آثار بقراط* داروشناسی در یونان شکل مدونی یافت (استنرد ، ص ۴۹۸). هماهنگی و ناهماهنگی اخلاط به موازات چهار عنصر، به نام بقراط معروف شده است (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۳). نظریة اخلاط و چهار عنصر احتمالاً در علوم طبیعی پیشابقراطی ریشه داشته است و ردّ آن در آثار امپدوکلس و آلکمایون مشاهده می شود (استنرد، ص ۵۱۵). مؤلفان «مجموعه بقراطی» ، بر این باور بودند که پزشک باید به طبیعت کمک کند تا کار خود را انجام دهد (کرمرز و اوردانگ، همانجا؛ دافین، ص ۹۴). دانش دارویابی بقراط بر شناسایی و آزمودن مفردات متکی بوده است (استنرد، ص ۴۹۹). در «مجموعه بقراطی»، تغذیه مهم ترین عامل است، ولی به حدود دویست تا چهارصد دارو، به طور عمده با منشأ گیاهی، هم اشاره شده است. براساس «مجموعة بقراطی» نخستین مرحله درمان، پاک سازی بدن از اخلاط بیماری زا بوده است. گذاردن پارچة آغشته به آب گرم، استفاده از انواع ضمادها، موادی برای غرغره کردن، قرصها، روغنها، بخورها و مانند آن نیز به کار می رفته است. در این مکتب، هر فرد مجموعه ای مخصوص به خود در نظر گرفته می شد که بایست او را به روش منحصر به فردی درمان می کردند (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۳ـ۱۴). نکته ای که به لحاظ تاریخی اهمیت دارد این است که در «مجموعة بقراطی» از جادو، ورد و افسون، و تعویذها نشانی نیست (استنرد، ص ۵۱۳).پیش و پس از بقراط، گروه ریزوتوموی (از واژة یونانی ریزوما به معنای انبوه ریشه های درختان) متخصص گیاهان دارویی بودند که نشان دهنده استفاده فراوان یونانیها از ریشه های گیاهان در درمان بیماریهاست. بقراطیان دانش گیاهی خود را از این گیاه ـ داروشناسان گرفتند. بخشهای به جا مانده از آثار آنها کم ارزش تر از دانش دیوسکوریدس نیست. آنها گیاهان بومی را جمع آوری می کردند و می فروختند و خود نیز درمان می کردند. مهم ترین نماینده آنها دیوکلس کاریستوسی (سدة چهارم ق م) بود و او را منبع تمام رساله های دارویی یونانی در فاصلة زمانی میان ثاوفِرَسطِس/ تئوفراستوس و دیوسکوریدس می دانند (← کرمرز و اوردانگ، ص ۱۴ـ۱۵). کراتواس (سده نخست ق م) نیز از دیگر نامداران این گروه است که نخستین کتاب گیاه ـ دارویی مصور از اوست که بعدها برخی تصویرهای آن به کتاب حشائش دیوسکوریدس راه یافت (همان، ص ۱۵؛ د.اسلام، همانجا). ثاوفرسطس هم از کمک ریشه چینها برای حل دشواریهای تعیین هویت گیاهان استفاده می کرد (ناتان، ۱۹۸۸الف،ص ۱۴۰). به گفته جالینوس، ثروتمندان و حتی امپراتور از مسموم شدن می ترسیدند، لذا توجه خاصی به پادزهرها و تریاکها داشتند و هر پزشک صاحب نامی تریاک خاص خود را داشت که مواد سازنده آن را مخفی نگه می داشت (← همان، ص ۱۴۱ـ۱۴۲؛ نیز ← زهر*).کتاب حشائش دیوسکوریدس* شامل بیش از هزار مادّه، از جمله هفت صد مادّه گیاهی است. در طول تاریخ، حشائش مهم ترین کتاب گیاه ـ داروشناسان بود و تا سده یازدهم/ هفدهم در داروشناسی و گیاه شناسی تأثیر گذاشت (ناتان، ۲۰۰۴، ص ۱۷۷). فهرست او شامل شمار زیادی از داروهایی است که از خاور دور به داروشناسی یونانی ـ رومی وارد شده بودند و گسترش تجارت و دانش جغرافیایی آن روزگار را نشان می دهد. او نه تنها از منابع پزشکی بلکه از داروشناسی رایج میان عامة مردم نیز سود برده است (اسکاربرا ، ص ۲۱۵).کتاب >تاریخ طبیعی< پلینیوس*/ پلینی اکبر (متوفی ۷۹م) برگرفته از منابع لاتینی و یونانی است. داروهایی که در این کتاب آمده برگرفته از آثار گیاه شناسانی چون ثاوفرسطس* (برای نمونه ← ج ۵، کتاب ۱۷، ص ۱۵۷، کتاب ۱۹، ص ۴۴۱، ۵۲۵) و پزشکی نویسانی مانند هراکلیدس (ج ۶، کتاب ۲۰، ص۲۳، ۱۱۳)، سکستیوس نیگر (ج۶، کتاب ۲۰، ص ۷۵، ۱۳۱)یا میراث بران کم آوازه تر «مجوسان ایرانی» است. دامنه مواد پلینیوس گسترده تر از دیوسکوریدس است و گیاهانی از بریتانیا تا اتیوپی را در برمی گیرد. به گمان پلینیوس، پزشکی در سده سوم پیش از میلاد و شناخت کانی ـ داروها دیرتر از آن به روم رسید و هنرِ ساخت داروهای مرکّب تا سده اول پیش از میلاد در روم مطرح نبود و اقتدار و گستردگی امپراتوری روم گردآوردن این دانش را ممکن ساخته بود (ناتان، ۲۰۰۴، همانجا).جالینوس* (متوفیﺣ ۲۰۰ میلادی) وظیفه خود را تکمیل و نظام مند کردن کارهای بقراط می دانست. در حوزه داروشناسی و داروسازی، جالینوس کوشید داروها را هم به لحاظ کمّی و هم کیفی بیازماید (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۶). او برای طبقه بندی داروها بسیار تلاش کرد. نظریه دارویی او بر درجه سرما و گرما، رطوبت و خشکی، همراه با طبقه بندی ظریفی بر اساس مزه، بو و لمس آنها مبتنی است (← اسکاربرا، ص ۲۱۶ـ۲۱۷). او کوشید با تشخیص میزان عدم تعادل اخلاط چهارگانه که به بروز بیماری منجر می شود، مقدار لازم هر یک از مواد دارویی را تعیین کند. مثلاً اگر تشخیص می دادند بیماری به دلیل ده واحد گرمی و هفت واحد خشکی است بایست به بیمار ده واحد سردی و هفت واحد رطوبت می دادند (← کرمرز و اوردانگ، همانجا). ریشه این نظریه جالینوس به «مجموعه بقراطی» و دیدگاههای ارسطو می رسد (فوگت، ص ۳۰۷ـ۳۰۸). جالینوس داروهایش را خود تهیه می کرد. او، همچون دیگر پزشکان یونانی ـ رومی، افزون بر محلی برای آماده سازی داروها یش، انبار دارو نیز داشت. در آن روزگار، به رغم وجود گردآورندگان گیاهان، تهیه دارو عموماً از وظایف پزشکان به شمار می رفت. جالینوس ۴۷۳ داروی گیاهی، حیوانی و کانی را وصف کرده است. به علاوه، رساله های او انبوهی از دستورهای ساخت داروهای مختلف را شامل می شود. اگرچه سه پادزهر hiera picra، sigillata terra , theriacaپیش از جالینوس هم به کار گرفته می شدند، به سبب توصیه او تا ۱۵۰۰ سال پس از وی همچنان استفاده می شدند (کرمرز و اوردانگ، ص ۱۶ـ۱۷). هم زمان با جالینوس طایفة مارسی در رم می زیستند که به مارگیری و شناخت سمّ مارها شهرت داشتند، در عین حال سوء شهرتی هم داشتند که در ازای پول، با استفاده از دانششان دربارة سم مارها، افراد را مسموم می کردند؛ احتمالاً جالینوس بخشی از شناختش در باب سمها را از آنها گرفته است (← ناتان، ۱۹۸۸الف، ص ۱۳۸ـ۱۳۹؛ همو، ۲۰۰۴، ص ۱۵۹). داروسازی تا سدة نوزدهم به کلی تحت تأثیر جالینوس بود و نخستین بار در میانه های این سده، داروشناسی جدید، نظام طبقه بندی کیفیتها و درجات جالینوسی را کنار گذاشت (فوگت، ص ۳۰۵). در نوشته های دارویی جالینوس، نوزده پزشک و داروشناس از مؤلفان کتابهای دارویی معرفی شده اند که آثار هیچ یک جز دیوسکوریدس به روزگار ما نرسیده است (← همان، ص ۳۱۶). جالینوس به کتابهای آسکلپیادس ارج می گذاشت و از آنها و نیز از بخشهای بزرگی از کتاب آندروماخوسِ پسر و استاتیلیوس کریتو استفاده کرده بود. کریتو نسخه های مربوط به امور زیبایی را از رساله ای در باب مواد آرایشی نوشتة کلئوپاترا گرفته بود (ناتان، ۲۰۰۴، ص ۱۷۸). در سده های پس از مرگ جالینوس، مناسبات نزدیک تر امپراتوری روم شرقی با شرق، ورود داروهای پرشمار ایرانی و هندی را آسان کرد که برای یونانیان ناشناخته بودند. پزشکان روم شرقی و سریانی آنها را به مجموعه های دارویی خود افزودند (← غافقی، قسم ۱، مقدمة انگلیسی مایرهوف و صبحی، ص ۵).اُریباسیوس* (سدة چهارم میلادی) پزشک امپراتور روم، یولیانوس کافر (ﺣک : ۳۶۱ـ۳۶۳)، بود. او دانشنامه ای هفتاد جلدی به یونانی نوشت که بخشی نیز در مفردات دارد. آثار او نخست به سریانی و سپس به عربی ترجمه شدند ولی جز نقل قولهایی در آثار برخی پزشکان دورة اسلامی چیزی از آنها باقی نمانده است (برای نمونه ← رازی، ج ۱، ص ۲۴۲، ج ۲، ص ۳۶۳، ج ۹، ص ۲۸، ج ۱۵، ص ۱۲۸، ج ۱۶، ص ۶۷؛ ابوریحان بیرونی، فهرست نام اشخاص، ص ۷۵۰ـ۷۵۱). دانش پزشکی اریباسیوس روش معیاری در گیاه ـ داروشناسی بود و تا دوران جدید دنبال می شد. او بسیاری از نوشته های جالینوس را خلاصه و «نظریه حرارت» او را دربارة داروها ساده کرد به طوری که مفاهیم اصلی آنها برای استفادة پزشکان و داروسازان آینده حفظ شدند. در واقع، نقل قولهای او از جالینوس سبب شد تا مهم ترین بخشهای نظریة جالینوس حفظ شود. او همچنین فهرست داروهای دیوسکوریدس را الفبایی و از آنها رفع ابهام کرد (اسکاربرا، ص ۲۲۱ـ۲۲۳).با اینکه دانش دارویی بیزانسی (روم شرقی) پیوند نزدیکی با دانش یونانی داشته و تحت تأثیر آن بوده است، در بیشتر مواد به کار برده شده در داروسازی بیزانسی، هم از حیث نظری و هم شمار، تغییرات مهمی دیده می شود. آگاهی ما از نظریة جدید داروسازی بیزانسی، که بر اساس نوشته های جالینوس بوده، از طریق مقدمه طولانی اطیوس/ آئتیوس آمِدی بر کتابهای پزشکی اش به نام >چهار کتاب< است. تبحر پزشکان بیزانسی در استفاده از گیاهان و داروها را نیز می توان از کتابهای پزشکی اسکندر ترالسی (متوفی ۶۰۵م) دریافت (همان، ص۲۱۳، ۲۲۶ـ ۲۲۸؛ > فرهنگ بیزانس آکسفورد< ، ذیل "Pharmacology").اسکندر ترالسی پزشکی رومی است که رسالة مستقلی در باب داروها ندارد ولی در فصلهایی که دربارة بیماریهای مختلف است، داروها را توضیح داده و تجویزهایش بدیع و مبتکرانه و براساس تجربة طولانی خود او است. تأثیر سنّتهای دارویی مصری، روم شرقی، رومی و یونانی را در نسخه های دارویی او می توان دید. داروشناسی اسکندر از تلاشی مداوم برای به کارگیری داروهای کهن در الگوهای جدید نشان دارد (← اسکاربرا، ص ۲۲۶ـ۲۲۸).بولُس اجانیطی داروشناس دیگری از فرهنگ یونانی ـ رومی است که تصویر کاملی از داروهای پرکاربرد این حوزه به دست داده است. او که در اسکندریه می زیست، از نوشته های دیوسکوریدس، جالینوس و اریباسیوس سود برد. هفتمین کتاب از هفت کتاب بولس به داروها اختصاص دارد و حاوی بررسیهای مهمی دربارة داروهای یونانی ـ رومی و اوایل بیزانس است. او در این کتاب شش صد گیاه و هشتاد مادّه غیرگیاهی را در فهرستی الفبایی آورده است (همان، ص ۲۲۸ـ۲۲۹ و پانویس ۱۹۵). بولس مفرداتش را به طور عمده از جالینوس گرفته بود و زمانی که در ۲۱/۶۴۲ مسلمانان عرب، اسکندریه، پایگاه کهن علم یونانی را تصرف کردند؛ او همچنان در اسکندریه باقی ماند و در انتقال دانش یونانی ـ رومی به مسلمانان نقش یافت (کرمرز و اوردانگ، ص ۲۰؛ لوی، ص ۶۷؛ نیز ← بولس*).پاپیروسهایی از دورة رومی متأخر و مصر بیزانسی نشان می دهد پزشک ـ راهبان مصری و همتایان یونانی، رومی و بیزانسی آنان در فرایند بهبود مستمر محصولات دارویی و انتقال دانش دارویی نقش داشتند. با توجه به این چرخش دانش در دنیای باستان، وجود دانش مشترکی در باب گیاهان و حیوانات را بین مردم آن دوره باید مسلّم تلقی کرد (← اسکاربرا، ص ۲۲۹ـ۲۳۰).بدین ترتیب، سنگ بنای داروسازی دورة اسلامی در بابل، مصر، ایران، یونان و روم بنا نهاده شد. ارزش حیرت آور این میراث با توجه به زندگی ابتدایی و واکنش بدوی به بیماریها معلوم می شود. با گسترش قلمرو اسلامی و قرار گرفتن بخش مهمی از جهان باستان متمدن در این قلمرو، مسلمانان وارث فرهنگ دارویی ـ پزشکی به جا مانده از تمدنهای یونانی، رومی، آرامی، هندی و ایرانی شدند و آثار به دست آمده از مصر، سوریه و روم شرقی در پایه گذاری داروشناسی دورة اسلامی نقش بسزایی داشت. براساس شواهد موجود، مسلمانان دانسته هایشان در باب داروها را از نقاط گوناگون جهان شناخته شده آن روز کسب کردند (کرمرز و اوردانگ، ص ۲۱؛ لوی، ص ۶۴). تأثیر میراث دانش تاریخی داروشناسی را در کتابهای مهم این حوزه در گسترة وسیعی از سرزمینهای آسیای میانه، ایران، افغانستان، هند، کشورهای عربی، آسیای صغیر، یونان و روم به خوبی می توان دید؛ برای مثال ابوریحان بیرونی در کتاب صیدنه (ترجمة فارسی، مقدمه، ص ۶۹)، از حدود ۲۵۰ مؤلف پیشین نام برده است. بسامد اصطلاحات کهن به کار رفته در کتابهای مختلف داروشناسی دورة اسلامی نیز سرنخهای مهمی است؛ برای مثال در صیدنه، بیشتر واژه ها یونانی اند و نامهای سریانی در ردة دوم قرار دارند (← همان، مقدمه، ص ۶۰، ۱۴۱). در اقراباذین کندی (نیمة قرن سوم)، ۳۱% از اصطلاحاتِ به کار برده شده متعلق به بین النهرین باستان است که از طریق زبانهای سریانی، آرامی، عبری، فارسی و شاید یونانی وارد شده است؛ ۲۳% از اصل یونانی، ۱۸% از اصل فارسی، ۱۳% هندی، ۵% مصری، ۳% برگرفته از منابع کهن مصری و باقی ناشناخته اند. همچنین در اقراباذین سمرقندی (متوفی ۶۱۹) نامهای ایرانی ـ هندی ۵۴%، بین النهرینی ۲۰%، یونانی ۱۷%، عربی پیش از اسلام ۶% و مصر باستان ۲% است (لوی، ص ۶۳ـ۶۴). بدین ترتیب، به نقش تعیین کننده تمدن اسلامی در نگاهداشت دانش داروشناسی پیش از خود می توان پی برد. افزون بر این، تمدن اسلامی بر این دانش افزود، تا آنجا که داروشناسی به مثابة یکی از نقاط قوّت تمدن اسلامی شناخته شد. با گسترش قلمرو اسلامی، نظریه های کهن از جایگاههای اصلی شان دور، و به قلمرو وسیعی وارد شدند که مفردات جدید، نظریه های جدید، و تردید نسبت به تفاسیر کهن، سبب تغییر آن نظریه ها می شد؛ از جمله اینها فاصله گرفتن از برداشتی صلب و خشک از نظریه اخلاط، و گرایشهای متفاوت در استفاده از داروهای جالینوسی و دیوسکوریدوسی بود. در چرخه انتقال دانش، مجموعه دانش کهن داروسازی و دستاوردهای بعدی تمدن اسلامی تأثیر مهمی بر داروشناسی جدید اروپایی نهاد (← سزگین ، ج ۳، ص ۱۸؛ لوی، ص ۱۳۰، ۱۷۱، ۱۷۴ـ۱۷۷).نیز ← زهر*؛ گیاه شناسی*

منابع : ابن ندیم (تهران)؛ ابوریحان بیرونی، الصیدنة؛ همان، ترجمة باقر مظفرزاده، تهران ۱۳۸۳ش؛ احمد عیسی، معجم اسماءالنبات، قاهره ۱۳۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۳ش؛ اوستا، اوستا: کهن ترین سرودها و متنهای ایرانی، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران ۱۳۷۴ش؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غررالسیر، المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زوتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳؛ دهخدا؛ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲؛ محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۴ـ۱۳۹۳/۱۹۵۵ـ۱۹۷۳؛ احمدبن محمد غافقی، منتخب کتاب جامع المفردات، انتخبه ابوالفرج غریغریوس المعروف بابن العبری چاپ ماکس مایرهوف و جورجی صبحی، ج ۱، قسم ۱، قاهره ۱۹۳۲، در الطب الاسلامی، ج ۵۱، چاپ افست فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛

Julius Berendes, Die pharmazie bei den alten kulturvölken: historisch-kritische studien, Hildesheim ۱۹۸۹; P.P.Denisenko, "Development of pharmacology and toxicology in the medicine of India and Middle Asia: up to the tenth century A. D.", in Interaction between Indian and central Asian science and technology in mediaeval times, ed. W. H. Abdi et al., vol. ۲, New Delhi: Indian National Science Academy, ۱۹۹۰; Jacalyn Duffin, History of medicine: a scandalously short introduction, Toronto ۲۰۰۱; EI۲, s. vv. "Adwiya", "Akrābādhīn" (by B.Lewin), "Al-Saydana" (by A. Dietrich); Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non- Western cultures, ed. Helaine Selin, New York: Springer, ۲۰۰۸, s.vv. "Medicine in ancient Egypt" (by Hedvig Györy), "Medicine in Islam" (by Husain F. Nagamia); Dimitri Gutas, Greek thought, Arabic culture: the Graeco- Arabic translation movement in Baghdad and early `Abbāsid society, London ۱۹۹۹; Paul Horn, Grundriss der neupersischen Etymologie, Strasbourg ۱۸۹۳; Edward Kremers and George Urdang, Kremers and Urdangs history of pharmacy, ed. Glenn Sonnedecker, Philadelphia ۱۹۶۳; Martin Levey, Early Arabic pharmacology, Leiden ۱۹۷۳; Vivian Nutton, Ancient medicine, London ۲۰۰۴; idem," The drug trade in antiquity", The journal of the Royal Society of Medicine, vol. ۷۸, no. ۲ (Feb. ۱۹۸۵), repr. in Vivian Natton, from Democedes to Harvey: studies in the history of medicine, London ۱۹۸۸a; idem, "The perils of patriotism: Pliny and Roman medicine", in Science in the early Roman Empire: Pliny the Elder, his sources and influence, ed. R. K. French and Frank Greenaway, London: Croom Helm Ltd., ۱۹۸۶, repr. in Vivian Natton, ibid, ۱۹۸۸b; idem, "The rise of medicine", in The Cambridge illustrated history of medicine, ed. Roy Porter, Cambridge: Cambridge University Press, ۱۹۹۶; De Lacy O Leary, How Greek science passed to the Arabs, London ۱۹۴۹; The Oxford dictionary of Byzantium, ed. Alexander P. Kazhdah et al., Oxford ۱۹۹۱, s.v. Pharmacology (by John Scarborough); Plinius Pliny [The Elder], Natural history, with an English translation, vol. ۵, tr. H. Rackham, Cambridge, Mass. ۱۹۷۱, vol. ۶, tr. W.H.S. Jones, Cambridge, Mass. ۱۹۶۹; K. Raghunathan and S. D. Dube, Dravyaguna

داروها: انواع، ویژگیها و قواعد استفاده. آثار داروسازی و داروشناسی و حتی بخشهای مفصّلی از کتب پزشکی دورة اسلامی، مملو از اطلاعاتی دربارة انواع و ویژگیهای داروهای مورد استفاده در این دوره است، اما این مطالب غالباً تقسیم بندی مدونی ندارند. برای نمونه جمع بندی مدون و دقیقی از انواع داروها، خواص آنها، عوامل مؤثر بر تغییر خواصشان و اینکه خاصیت و تأثیر هر دارو در اثر عامل ذاتی است یا محیطی، به چشم نمی خورد. دستوری اصولی و درخور مقایسه با علم امروزی نیز برای طرز تهیة داروهای مرکّب و ابزارهای مورد نیاز این فرایندها وجود ندارد. همچنین از آنجا که برخی غذاها و سموم تاحدی کاربرد دارویی نیز داشتند، مطالب داروشناسی و داروسازی دورة اسلامی آمیخته ای از معرفی داروها، غذاها و سموم بود (← ادامة مقاله).در پزشکی و داروسازی دورة اسلامی خوردنیها به اجمال به چهار درجه تقسیم شده اند. درجة نخست به غذاها، درجات دوم و سوم به داروها (ادویه) و درجة چهارم به زهرها تعلق دارد. موادی که در میان درجات اول و دوم قرار دارند غذای دارویی نام دارند و مواد میان درجات سوم و چهارم به داروی سمّی مشهورند (← ابوریحان بیرونی، ص۱۰؛ نیز ← هروی، ص ۳). به عقیدة جالینوس، که در پزشکی و داروسازی دورة اسلامی بسیار تأثیرگذار بوده است، غذا باعث رشد انسان می شود و دوا طبیعت بدن را تغییر می دهد (← طبری، ص ۳۹۹؛ نیز ← ابن رشد، ص ۳۶۱)، اما در پزشکی اسلامی غذا نقش دارو هم دارد؛ چنان که علی بن عباس مَجوسی (ج ۱، ص ۱۷۷ـ۲۰۸) در شرح و تقسیم غذاها، ویژگیهای درمانی هریک را برشمرده است. مجوسی (ج ۱، ص ۱۷۶ـ۱۷۷) در تفاوت دارو و سمّ و غذا نوشته است که دوا مادّه ای خوردنی است که پس از ورود به بدن، ابتدا بدن در آن تأثیر می گذارد، اما پس از آن، تأثیر مادّة خوردنی (مانند عاقِرْقَرْحا و زنجبیل) در بدن آغاز می شود. در این حالت قوّت بدن و مادّه خوردنی برابر است (نیز ← انصاری شیرازی، ص۱۰). به نظر مجوسی (ج۱،ص۱۷۷) و دیگر پزشکان، چنانچه قوّت و طبیعت این خوردنی از قوّت و طبیعت بدن بیشتر باشد، آن دارو کشنده (سمّ، زَهر*) است. چنانچه نخست مادّة خوردنی، بدن را تغییر دهد و سپس بدن بر آن چیره شود و آن را تغییر دهد، آن غذای دارویی است، مانند کاهو و پیاز. ولی اگر بدن، مادّة خوردنی را به طبیعت خود تغییر دهد، آن مادّه را غذا می گویند. به عقیدة ابوریحان بیرونی (همانجا) اولویت در استفاده از این مواد به ترتیب شامل غذای دارویی و سپس داروی سمّی است. در غذاهای دارویی هم اولویت با داروهای ساده، سپس مرکّب، آن هم با کمترین مقدار و بی ضررترین آنهاست. داروی سمّی هم باید پیش از استفاده اصلاح شود.بررسی علت سود و ضرر داروها از مباحث مهم پزشکی، داروشناسی و داروسازی دورة اسلامی است. تشخیص سود و ضرر داروها تحت تأثیر سه دسته از عوامل بود: مطالب مستند به انبیا و اولیا و حتی الهامات قلبی، تجربه، و قیاس. تجربه خود شامل دو دسته مطلق و خاص است. تجربة مطلق مستلزم چیزی نیست، مانند جذب آهن به مغناطیس؛ اما تجربة خاص مستلزم شروطی دیگر (مانند برخی مشاهدات در طبیعت) است. برای نمونه این باور که افعیها پس از گذراندن زمستان، چشمانشان را به گیاه رازیانه می مالند و دوباره بینایی شان برمی گردد. مشاهداتی در مورد بو، مزه، خوراندن عمدی به انسانها و حیوانات، میل و خواهش طبیعی بدن انسان، برخی تجارب تصادفی مانند قحطی، سیر و سیاحت و تجربه اندوزی از رفتاردرمانی حیوانات به شناخت سود و ضرر ادویه در درمان بیماریها منجر شده است (← انطاکی، ج ۱، ص ۳۷ـ۳۸؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۱۴ـ۱۷).به دلیل ویژگیهای متفاوت داروها، پزشکان و داروشناسان دورة اسلامی در نوشتن خواص دارویی هر مادّه، ده ویژگی آن را آورده اند که عبارت اند از: نامهای دارو به زبانهای گوناگون؛ ماهیت دارو اعم از رنگ، بو، طعم، نرمی یا زِبری؛ نوع مناسب دارو؛ درجة دارو از لحاظ کیفیتهای چهارگانه برای تبیین جایگاه دارو و واردکردن آن در داروهای ترکیبی؛ منافع دارو برای اعضای بدن؛ کیفیت استفاده از آن به صورت مفرد یا مرکّب و نحوة استفاده از آن به صورت مغسول یا مسحوق؛ مضرّات دارو؛ نام مصلح (اصلاح کنندة ضررهای) دارو؛مقدار مصرف؛ نام بدل* (جایگزین) دارو. البته گاه موارد دیگری را مانند اینکه دارو پس از چه مدت زمانی خاصیتش را از دست می دهد یا اینکه باید از چه منطقه و کشوری تهیه شود نیز یادآوری کرده اند (← انطاکی، ج ۱، ص ۲۳؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۶۵۲ـ ۶۵۳، ۷۰۶ـ۷۰۷).الف) انواع داروها. داروها شامل دو گروه کلی مفرد و مرکّب بوده است.۱. داروهای مفرد. داروهای مفرد (داروهای ساده) از سه منبع نبات (گیاه)، حیوان (جانور) و جماد (معدن) به دست می آیند (← ادامة مقاله). ادویة مفرد به سه دسته داروهای غذایی (مانند برنج، آلو)، حیوانی (مانند انسان، افعی) و داروهای مطلق شامل دو گروه نباتی (مانند افسنتین، افتیمون) و معدنی (مانند حجرالیهود، گل) تقسیم شده است (← جرجانی، ۱۳۴۵ش، ص ۵۸۵ـ۶۳۸). اما در بیشتر تقسیم بندیها داروها صرفاً براساس منشأ، در سه دستة گیاهی، جانوری و معدنی جای گرفته اند. داروهای مفرد گیاهی مشتمل اند بر حشایش (گیاهان علفی)، بُقول، بُزور و حُبوب، برگها، ریشه ها، چوب (خشب)، عصاره ها، صمغها، گلها، میوه ها و روغنها (← ادامة مقاله). داروهای جانوری شامل اعضای بدن جانوران، رطوبات، بول و زُبْل آنهاست. داروهای جمادی یا معدنی نیز شامل سنگها، گل و اجساد است (← مجوسی، ج ۲، ص۱۰۰؛ ابوریحان بیرونی، ص ۹؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۵ـ۲۷).در داروشناسی، داروسازی و پزشکی دورة اسلامی استفاده از گیاهان اولویت ویژه ای داشته است (← الگود ، ص ۴۰۷).برای مثال، در کتاب مخزن الادویه، اثر عقیلی علوی شیرازی که کتابی جامع و دربردارندة بیشتر داروهای مورد استفاده دوره اسلامی است، حدود ۵ر۷۳% از مدخلهای حرف «الف» به گیاهان یا فراورده های گیاهی تعلق دارد (نیز ← ابوریحان بیرونی، فهرست نامهای گیاهان و جانوران و کانیها، ص ۶۴۳ـ۷۳۹).برخی گیاهان اهمیت بیشتری در پزشکی و داروسازی داشته اند و تکرار نام و حجم مطالب مربوط به آنها در کتب گیاه ـ داروشناسی گواه این مدعاست. اَثْلَق (پنج انگشت*) ،اسطوخودوس* ، اقحوان، بَصَل (پیاز*) ، تَمْر (خرما*) ، انواع جوز*، حُمّاض (ترشک) ، خُبّازی (پنیرک*) ، انواع سرخس*،سوسن*، انواع شقایق*، عنّاب*، انواع فودَنَج (پونه*)، قنطوریون* ، انواع کرفس*، نیلوفر ، و وَرْد (گل سرخ) از جمله این گیاهان اند.از حیث گیاه شناسی جدید، مهم ترین و پرتکرارترین خانواده های گیاهان دارویی در کتب گیاه ـ داروشناسی دورة اسلامی، مرکّبان ، پروانه آسایان، چتریان ، نعناییان ،گل سرخیان ، شب بویان و گندمیان هستند (← قهرمان و اخوت، فهرست نام های علمی و انگلیسی، ص ۵۸۹ـ۶۴۱).گیاهان به اشکال متفاوت نظیر درخت، درختچه، بوته و علف می رویند. در این میان، بیشتر گیاهان دارویی از نوع علفی هستند. مثلاً در مداخل دارویی حرف «الف» کتاب مخزن الادویه، بدون احتساب مداخل ارجاعی، به ترتیب حدود ۶۴، ۳۲ و ۷ درصد مداخل مرتبط با گیاهان را مؤلف به گیاه (نبات)، درخت (شجر) و مابین شجر و گیاه اختصاص داده است. منظور مؤلف از گیاه همان گیاهان علفی و بیشتر یک ساله است. از آنجا که معمولاً تمام سرشاخه های هوایی گیاهان علفی، اغلب به همراه بخشهای زیرزمینی آنها استفاده دارویی داشته در منابع، اندام کاربردی این دسته از گیاهان ذکر نشده است.گیاه ـ داروشناسان گاه علاوه بر معرفی خواص دارویی یک گیاه، برای شناساندن آن گیاه به برخی ویژگیهای ریختی آن هم پرداخته اند. برای نمونه شکل ظاهری و بخشهای گوناگون گیاه را با گیاهی معروف تر مقایسه کرده اند. مثلاً عقیلی علوی شیرازی (ص۸۰) بزرگی درخت آبنوس را به اندازة درخت گردو و حتی کمی بزرگ تر، برگش را شبیه برگ صنوبر اما پهن تر و گل و تخمش را شبیه گل و تخم حنّا دانسته است. همچنین اعضای یک گروه از گیاهان را براساس منشأ (هندی، حبشی، مصری، مکی، حجازی، خراسانی، شرقی، طرسوسی، نبطی، رومی)، زیستگاه (برّی، بُستانی، جَبَلی)، فصل رویش (ربیعی/ بهاری)، اندازه (کبیر/ بزرگ، صغیر/ کوچک) و رنگ (سفید، سیاه) از هم جدا کرده اند (برای نمونه ← انصاری شیرازی، ص ۱۵، ۱۷؛ عقیلی علوی شیرازی، ص۸۰ ، ۹۰، ۹۵، ۱۰۳، ۱۱۰، ۱۲۲ـ ۱۲۳، ۱۳۴، ۱۴۷).۲. داروهای مرکّب. پزشکان و داروسازان دورة اسلامی گاهی به ناچار از داروهای مرکّب (داروهای ترکیبی) کمک می گرفتند. برخی دلایل این امر عبارت بود از: تقویت داروی مفرد؛ نیافتن یا دسترسی نداشتن به داروی مفرد؛ تعدیل مزاج و قوّت زیاد دارو یا به دست آوردن مزاج و درجه مطلوب از تأثیر دارو؛ خنثی کردن آثار زیان بار داروی مفرد؛ مطلوب کردن مزة بد دارویی که طبیعت بدن آن را نمی پذیرد؛ حفظ تأثیر دارویی که باید مسیری طولانی را تا اندام هدف بپیماید؛ افزودن یا کم کردن سرعت دارو برای رسیدنِ به موقع به اندام بیمار (اندام هدف)؛ و رساندن دارو به اندامی خاص و بازداشتنش از رفتن به اندامهای دیگر (← ابن سینا، ج ۳، کتاب ۵، ص ۲۲۶۵ـ۲۲۶۶؛ نجم الدین شیرازی، ص ۳ـ۴؛ انطاکی، ج ۱، ص ۳۵ـ۳۶). داروهای مرکّب در دو دسته قرار می گرفتند: داروهای مرکّب طبیعی مانند شیر (ترکیبی از مواد آبی، پنیری و چربی) و داروهای مرکّب صناعی مانند تریاق که از به هم آمیختن داروهای مفرد به دست می آمدند (← جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص ۶۸۷؛ ابن رشد، ص ۴۵۲؛ ابن نفیس، ص ۹۲).برخی از انواع داروهای مرکّب عبارت اند از: معجونها شامل تریاقها (← پادزهر*)، معجونهای مُسْهِل (اَیارِجات)، حُبوب، حَقن (داروهای ویژة تنقیه)، لَعوقات (داروهای لیسیدنی)، اَقْراص، جُوارشات (معرّب گوارشها)، سَفوفات (داروهایی که به صورت گَرد در دهان ریزند)، سَعوطات (داروهایی که در بینی می ریختند)، قُطورات (داروهای چکاندنی در چشم و گوش)، ضِمادات، اَدْهان (روغنها)، اشربه، ربوب، اَنبَجات و مرَبَّیات (هر دو واژه به معنای داروهای پروردنی)، اکحال، شِیافات، ذَرورات (گردها، داروهای ساییده شده)، مراهم و طلاها (داروهایی که بر بدن می مالند)، سنونات (داروهایی که بر دندان می مالند)، داروهای دهان، زبان کوچک و لوزتین و داروهای غرغره. برخی از این داروها نام خود را از موضع استعمال و برخی دیگر از تأثیری که می گذارند گرفته اند (← طبری، ص ۴۶۷ـ۴۸۸؛ خواص الاشیاء، ص ۱۲۶؛ مجوسی، ج ۲، ص ۵۲۶ ـ۶۰۷؛ ابن سینا، ج ۳، کتاب ۵، ص ۲۲۶۹ـ۲۴۳۵؛ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص ۶۸۸، ۶۹۰ـ۷۴۳؛ حکیم مؤمن، ص ۲۹۹ـ۳۷۰).در هر داروی مرکّب، یک دارو نقش داروی اصلی را داشت که شالودة داروی مرکّب به شمار می رفت؛ اما دیگر داروها غیراصلی بودند و چنانچه مقدارشان کم و زیاد می شد احتمالاً تأثیر سویی نداشتند (← ابن سینا، ج ۳، کتاب ۵، ص ۲۲۶۶). حکما در چگونگی تهیه داروهای مرکّب به یکی از این دو رأی، رأی اصحاب تجربه و رأی اصحاب قیاس، پایبند بودند. رأی اصحاب تجربه براساس رؤیاها یا برخی تجارب بود که اتفاقی کسب شده بودند. مثلاً به تصادف درمی یافتند که داوری مؤثری در درمان یک بیماری خاص با آمیختن چند دارو به دست می آید. بقراط این نوع درمان را «پزشکی قدیم» خوانده است. اما اصحاب قیاس با توجه به طبایع بدنهای مختلف، اختلاف حالات بدن در هنگام تندرستی و بیماری، طبایع امراض و اختلاف و عوارض آنها، قوای داروهای مفرد یعنی نوع و مقدار ضعف یا شدت مزاج دارو و فعلش در هر بدن و برای هر بیماری، آن هم بسته به سن و مزاج بیمار، فصل سال، اقلیم محل زندگی بیمار و عوامل دیگر، داروهای مفرد را می آمیختند (← مجوسی،ج ۲، ص ۵۱۷ـ۵۲۲؛ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص ۶۸۶ـ ۶۸۷؛ ابن رشد، ص ۴۵۹ـ۴۶۵؛ ابن نفیس، ص ۹۳ـ۹۴).در منابع پزشکی و داروشناسی دورة اسلامی، قوانین ترکیب داروها شامل ده اصل بود: رعایت تناسب بین مزاج بیماری و داروی مرکّب، البته با در نظر گرفتن تغییرات مزاجی دارو که ممکن است در حین تهیه دارو صورت گیرد؛ توجه به قوّت و ضعف بیمار؛ توجه به سن بیمار و فصل سال؛ میزان نزدیکی و دوری اندام بیمار از اندام دریافت کنندة دارو (مانند معده برای داروهای خوردنی؛ افزودن مادّه ای برای رفع تأثیرات مضرّ دارو در اندامهای حیاتی و مهم درگیر در بیماری؛ اصلاح طعم بد برخی داروها با افزودن مواد دیگر؛ اصلاح داروی مضر؛ کاستن از قوّت داروهای بسیار قوی که به باور آنها بدن تاب تحمل آنها را نداشت؛ آمیختن دارو با مواد دیگر ]نگهدارنده ها [برای نگهداری بلندمدت؛ آگاهی از شروط ترکیب و تهیه داروهای مرکّب، براساس قوانین خاص و کلّی (← انطاکی، ج۱، ص ۳۵ـ۳۷؛ نیز ← شاپوربن سهل، ص ۴ـ۱۲). موارد دیگری نیز در کتب پزشکی و داروشناسی آمده است، برای نمونه نباید مادّة فاسدکننده یکی از داروها را در ترکیب یک داروی مرکّب وارد کرد. همچنین نباید مقدار داروهای متضادّالمزاج باهم مساوی باشد، زیرا اثر یکدیگر را خنثی می کنند. نیز مقدار استفاده از داروها باید به تناسب میزان قوّت هریک از آنها باشد؛ یعنی از یک داروی شدیدالقوّه مقدار کمی در ترکیب وارد کرد و برعکس (← جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص ۶۸۷ـ۶۸۹؛ نجم الدین شیرازی،ص ۴ـ۵؛ حکیم مؤمن، ص ۲۹۸ـ۲۹۹).ب) مزاج داروها. از مهم ترین مباحث در پزشکی، داروسازی و داروشناسی دورة اسلامی، توجه به مزاج بیمار و داروست (← مزاج*). بنابه تعریف ابن سینا (ج ۱، کتاب ۱، ص ۱۹). هرگاه کیفیتهایی متضاد در تعامل باهم قرار گیرند، کیفیت جدیدی به وجود می آید که آن را «مزاج» می گویند. در تعریفی دیگر، علی بن عباس مجوسی (ج ۱، ص ۱۸ـ۱۹) گفته است که تمام موجودات از عناصر چهارگانه و امتزاج آنها با هم هستی یافته اند و این امتزاج در نسبتهای نابرابر و به اندازة نیاز هر موجود در تکوین او به کار گرفته شده است. این نسبتهای نابرابر باعث چیرگی یک یا دو کیفیت از عناصر چهارگانه بر آن موجود می شود که از آن به مزاج تعبیر کرده اند (نیز ← عقیلی علوی شیرازی، ص ۱۱). هرکدام از داروها را نیز دارای مزاج ویژه خود می دانستند که تشخیص آن از دو راه تجربه و قیاس صورت می گرفت. البته هرکدام از این روشها مستلزم رعایت برخی نکات بود (← ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۵؛ نیز ← ادامة مقاله). چون آزمودن تأثیر یک دارو در یک بیماری در اغلب موارد، خواه ناخواه، به تشخیص مزاج آن دارو می انجامید، روشهای تشخیص مزاج و آزمودن آثار یک دارو در منابع پزشکی و داروسازی دورة اسلامی همراه هم آمده است.۱. روش تجربی. حکما برای تشخیص مزاج و تأثیر داروها به روش تجربی این اصول را در نظر داشتند :الف) توجه به عوامل مؤثر بر تغییر مزاج داروها، از جمله تأثیرات دمایی. برای نمونه گرما و سرمای محیط ممکن است جوهر دارو را تا زمانی که هنوز تأثیر دمای محیط را در خود دارد، تغییر دهد؛ مثلاً آب (به عنوان یک دارو) در اصل جوهری سرد دارد، چنانچه گرم شود تا زمانی که گرما را در خود حفظ کند، جوهری گرم دارد. همچنین نمک سود کردن ماهی، جوهر سرد ماهی را به جوهری گرم تبدیل می کند. به همین دلیل در خوردن دارو توافق و تضاد داروها و خوردنیها را با یکدیگر در نظر داشتند. مثلاً توصیه می کردند که قرص اَثلق را با لبنیات، حموضات، بقول و روغن بسیار نخورند (مجوسی، ج ۲، ص ۸۵ ـ۸۶ ، به نقل از جالینوس؛ ابن سینا، همانجا؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۱۰۴). از دیگر عواملی که حکما آن را بر مزاج داروها مؤثر دانسته و به آن توجه کرده اند، عواملی مانند مراحل رشد، زمان و مکان رویش، سن و جنس داروهاست، چنان که مزاج میوة نارس و رسیده، حیوان جوان و پیر و حیوان نر و ماده را متفاوت دانسته اند. همچنین گاه بخشهای مختلف یک دارو را متفاوت با یکدیگر برشمرده اند. مثلاً پوست میوه اترج را گرم و خشک، شحم و لحم (میان بَر) میوه را در صورت شیرین بودن مغز، سرد و تَر اما ترش آن را سرد و خشک دانسته اند (← عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۲، ۱۰۱؛ حکیم مؤمن، ص ۳). گاهی نوع کوچک و بزرگ گیاه را نیز دارای طبع متفاوت ذکر کرده اند. مثلاً گیاه ابرونِ کوچک، گرم، اما بزرگ آن سرد محسوب شده است (عقیلی علوی شیرازی، ص ۹۵). حکما حتی اوضاع کواکب را بر طبیعت و خاصیت داروها مؤثر دانسته اند (← همان، ص ۲۲ـ۲۳، ۵۹ـ۷۹؛ حکیم مؤمن، همانجا؛ نیز ← بخش ۲: پیشینه). به همه این دلایل، برای شناخت و مقایسه طبع، مزاج و خاصیت هر دارو می بایست آن را در وضع ذاتی و محیطی یکسان با دارو یا عامل معیار می سنجیدند. چنان که به نوشتة عقیلی علوی شیرازی (ص ۲۲ـ۲۳) خاصیت داروها در اوضاع آب و هوایی و جغرافیایی مختلف، متفاوت است.ب) آزمودن یک دارو فقط برای یک علت (بیماری)، نه چند بیماری هم زمان. به گفتة جالینوس (به نقل مجوسی، ج ۲، ص ۸۵ ـ۸۶) بایست بیماری بسیط باشد نه مرکّب. مثلاً اگر شخص بیمار، تب بلغمی داشته باشد و با خوردن یک داروی مفرد درمان شود، نمی توان به یقین تعیین کرد که این دارو علت تب را برطرف کرده یا بلغم را. پس نمی توان نتیجه گرفت که چون بیماری تب که طبعی گرم دارد برطرف شده، پس مزاج این دارو سرد است زیرا ممکن است دارو بلغم را زدوده و این تأثیرش به بهبود بیماری منجر شده باشد (نیز ← ابن سینا، همانجا).ج) آگاهی از تأثیرات ذاتی و عرضی داروها. قدما فقط به دلیل مفیدبودن دارویی در درمان یک بیماری خاص، دربارة مزاج آن حکم قطعی نمی دادند؛ چنان که به نظر آنها ممکن بود دارویی گرم برای درمان یک بیماری سرد مفید باشد. در این حالت دارو به سبب تأثیر ذاتی اش مفید بوده، اما همین داروی گرم ممکن است برای یک بیماری گرم مانند تب نوبه هم مؤثر باشد، زیرا احتمال دارد به گونه ای دیگر تأثیرگذار باشد و مثلاً با تخلیة صفرا به بهبود بیماری کمک کند (← همان، ج۱، کتاب۲، ص۳۴۵ـ۳۴۶).د) در نظر داشتن حالت توازن و تعادل بین قوّت دارو و قوّت بیماری. مثلاً به نظر حکما، با خوراندن دارویی با گرمایی ضعیف به بیماری که دچار علتی سرد است شاید مقصود حاصل نشود، درنتیجه نباید حکم به سرد بودن مزاج آن دارو داد. به همین سبب از مقادیر کم دارو شروع می کردند و به تدریج مقدار داروی مصرفی را افزایش می دادند، تا جایی که علائم بهبود بیماری دیده می شد. سپس با در نظر گرفتن همه جوانب، به سرد یا گرم بودن مزاج آن دارو حکم می دادند (← همانجا؛ نیز ← ادامة مقاله). جالینوس (به نقل مجوسی، ج ۲، ص ۸۶) اعتقاد داشت که باید قوّت دارو از قوّت بیماری بیشتر باشد تا بتواند بر آن چیره شود.ه ) توجه به مدت زمان تأثیر دارو بر عارضه موردنظر. یعنی اگر دارویی بی درنگ اثر می بخشید نبایست گمان می کردند که این تأثیر ذاتی است بلکه می بایست به تأثیر درازمدت دارو در آن عضو توجه می کردند. برای نمونه، آب ذاتاً سرد است اما اگر آب را گرم کنیم تا برای عارضه ای سرد مفید باشد، پس از گذشت زمان آب با از دست دادن گرما دیگر آن تأثیر را نخواهد داشت. تأخیر در زمان تأثیر برخی داروها نیز امری شناخته شده بود. درنتیجه برای نمایان شدن قوّت و مزاج داروها، حکمای دیگر و بیماران را به بردباری سفارش می کردند (← مجوسی، همانجا، به نقل از جالینوس؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۶).و) آزمودن دارو بر بدن بیمار. این روش مطمئن ترین روش آزمایش اثر یک دارو بود (مجوسی، ج ۲، ص ۸۵). برای بررسی تأثیر یک دارو در بدن یک جاندار، آن را بر جاندار بیمار هم گونه اش می آزمودند. مثلاً برای تعیین تأثیر یک دارو در انسان، ابتدا آن را بر بدن انسانی بیمار می آزمودند؛ زیرا شاید دارویی که بر بدن جانوری تأثیری خاص گذاشته است، همان تأثیر را بر بدن انسان نگذارد. برای نمونه برخی مواد برای بدن انسان حکم زهر را دارد، اما همان مواد ممکن است در بدن برخی جانوران چنین تأثیری را نداشته باشند. همچنین مزاج داروها ممکن است برای انسان متفاوت با جانداران دیگر باشد. بر این اساس در پزشکی قدیم، احکام مزاج داروها به تأثیر آنها در بدن انسان مربوط بود نه جانداران دیگر (← ابن سینا، همانجا).۲. روش قیاس. این روش مبتنی بر سه اصل اساسی بود : سرعت تأثیر پذیرفتن از دمای محیط؛ توجه به برخی ویژگیهای شیمیایی دارو از قبیل مزه، بو و رنگ؛ و تأثیر قوّه ای و درمانی دارو.الف) سرعت تأثیر پذیرفتن از دمای محیط. مجوسی (ج ۲، ص ۸۶ ـ ۸۷) از این ویژگی با نام سرعت و عُسْرت استحاله و جمود یاد کرده است. براساس این اصل، اگر مادّه ای ذاتاً گرم باشد، گرما را زودتر دریافت می کند و زودتر هم تأثیر می پذیرد و مادّه ذاتاً سرد هم سرما را زودتر دریافت می کند. البته در این مورد باید به درجة نفوذپذیری و تراکم مادّه توجه کرد؛ زیرا گاه مادّه ای به سبب درجة نفوذپذیری زیاد، زودتر از مادّه ای دیگر گرما می پذیرد در حالی که ذاتاً سردتر است. درواقع، این مادّه به سبب منافذ زیادش زودتر گرما را پذیرفته است. این قانون برای تراکم و غلظت مواد هم صادق است. یعنی ممکن است مادّه ای از مادّة دیگری گرم تر باشد، اما به سبب غلظت کمتر، زودتر از دیگری یخ ببندد (← همانجا؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۷ـ۳۴۸).ب) ویژگیهای شیمیایی. برخی ویژگیهای شیمیایی دارو نیز در شناخت مزاج داروها به کار می رفتند که به ترتیب اهمیت عبارت بودند از: مزه، بو و رنگ. به این ترتیب که مزه های تند، تلخ و شور دلیل بر مزاجی گرم و مزه های گس، قابض و ترش دلیل بر مزاج سرد داروها بودند. حکما معتقد بودند که دو عامل جوهر (کثافت/ تراکم و لطافت) و قوّت (گرمی و سردی)، در تعامل با یکدیگر طعم و مزه های متفاوت مواد را شکل می دهند. مثلاً مادّه ای با جوهر متراکم زمینی (کثیف ارضی) و قوّة گرم منجر به مزة تلخ می شود (← مجوسی، ج ۲، ص ۸۸؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۹ـ۳۵۰؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۱۷ـ ۱۸؛ برای خلاصه باور حکمای دورة اسلامی دربارة ارتباط قوّت و جوهر داروها با مزه آنها ← جدول ۱).قوّت/ جوهر متراکمزمینی معتدل لطیفگرم تلخ شور تندمعتدل شیرین بی مزه چربسرد گس قابض ترشجدول ۱ ـ ارتباط قوّت و جوهر داروها با ایجاد مزه های گوناگونبرای مزة تند بیشتر از مزة تلخ و شور، گرمی قائل بودند؛ زیرا به عقیدة آنان برخی تأثیرات دارویی مستلزم گرمی، از جمله تحلیل ورمها و توان جلادهی، در مزة تند فعال تر از تلخ و شور است و علت آن هم قدرت نفوذ بیشتر آن در سایر مواد است که از جوهر لطیفش ناشی شده است. مزة تلخ نیز گرم تر از شور است، زیرا شور در حقیقت همان تلخی بوده که رطوبت از مزة اصلی اش کاسته و مقداری از گرمی اش را در این تبدیلها از دست داده است. سردی مزة ترش از همه کمتر، و سردی مزة گس از همه بیشتر است. تأثیر جوهر مواد به گونه ای است که با اینکه سردی مزة ترش کمتر از مزة گس است، به سبب لطافت جوهر و نفوذپذیری بیشترش مادّة ترش سرمای بیشتری به بدن مصرف کنندة آن می بخشد (← ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص۳۵۰). البته این ویژگیها در همة مواد ثابت فرض نمی شدند، چنان که افیون با اینکه مزه ای بسیار تلخ دارد، بسیار سرد است. این استثنائات در داروهای سرد بیشتر از داروهای گرم است. ضمناً عوامل بسیاری ممکن است باعث تغییر این قواعد شوند. برای نمونه به هم آمیختگی مزه ها گاهی باعث کاهش یا افزایش تأثیر یکی از مزه ها یا حتی خنثی شدن هر دو مزه می شود. مثلاً گسی غوره مانع از نفوذ زیاد ترشی اش می شود، یا غلظت زیاد در ماست چکیده، سردی ماست را به حداقل می رساند (همان، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۹، ۳۵۱).بو نیز یک عامل کمکی برای تشخیص مزاج دارو بود، اما اهمیت و دقت آن به اندازة مزه نبود؛ زیرا مزه بسیار بیشتر از بو با حواس درمی آمیزد. ممکن است بویی که از مادّه ای به مشام می رسد فقط از اجزای لطیف و سطحی آن مادّه برخاسته باشد نه از بخشهای متراکم و داخلی. منشأ هر بویی گرمی یا سردی است، ولی در بیشتر حالات بویی که به مشام می رسد ناشی از گرمای ذاتی مادّه است. به نظر حکما دلیل آنکه بو احساس می شود جوهری لطیف و بخاری است که از هوا یا از سطح مادّه به مشام می رسد. به هر حال، همة بوهایی که حس سوزش یا شیرینی را برمی انگیزاند، از گرما منشأ یافته و به همین دلیل گرم اند. برعکس هر بویی که به صورت حس ترشی احساس شود یا بوی کپک دهد سرد است. بیشتر بوهای خوش و افاویه (دیگ افزارها) گرم اند (← مجوسی، ج ۲، ص ۸۹ ـ۹۰؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۵۲؛ عبداللطیف بغدادی، ص ۵۷؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۰ـ۲۱).رنگ نیز عاملی دیگر در شناخت مزاج داروها بود، هرچند به اندازة مزه و بو در خور اعتماد نبود. زیرا گاهی به رنگ غالب در ظاهر یک مادّه توجه و از رنگ مغلوب غفلت می شود. عموماً رنگ سفید، به شرط وجود در مواد مرطوب و منعقد، دلیل بر سردی بود. چنانچه جسم سفید خشک بود و آمادگی خرد شدن داشت، گاهی مزاجش را گرم در نظر می گرفتند. رنگ سیاه در هر دو حالت، برعکس رنگ سفید بود؛ زیرا این سرماست که جسم مرطوب را سفید و جسم خشک را سیاه می کند. گرما، تر را سیاه و خشک را سفید می کند. البته این اصول را قطعی و ثابت محسوب نمی کردند و گاه استثنائاتی نیز وجود داشت؛ چنان که فلفل سفید را با وجود رنگ سفیدش در نهایت گرمی می دانستند. به همین سبب، حکما برای تشخیص مزاج هر رنگ، به مزاج مادّه ای توجه می کردند که آن رنگ را در خود داشت. یعنی چنانچه مزاج مادّه ای گرم بود، حتی اگر سفید رنگ هم بود، مزاج آن را گرم می دانستند (← مجوسی، ج ۲، ص۹۰ـ۹۲؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۸ـ۳۴۹، ۳۵۲؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۱).ج) آثار قوّه ای و درمانی داروها. دانستن قوّه داروها برای پزشکان لازم بود. حکما قوای داروها را براساس مبدأ و منشأ افعال و ظهور آنها در مواضع ویژه شان به سه دسته تقسیم کرده اند: قوّة اول، همان مزاج یا مزاج اولی است و از ترکیب عناصر و امتزاج آنها با یکدیگر به دست می آید. قوّة دوم، از مزاج ناشی می شود و آثاری مانند قوّة اِنضاج (رساندن، پختن)، تلیین (نرم کردن)، تصلیب (سخت کردن)، تسدید (بستن)، تفتیح (گشودن)، تریاقی (پادزهری) و تسکین دردها دارد. این قوّه در مواد مرکّبُ القُوی دیده می شود و این مواد خود شامل دو دسته متوافقةُالقوّة و متضادّالقوّة هستند. قوّة سوم از دو قوّة پیشین ناشی می شود و اثرش به صورت عینی در بیماریها مشاهده می گردد، مانند داروهایی که شکنندة سنگها ]کلیه و مثانه[، مدرّ بول، و مولّد منی و شیر هستند (← مجوسی، ج ۲، ص ۸۵؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۸).میزان تأثیرگذاری هر دارو در بدن، با معیار درجة معلوم می شد. مثلاً چنانچه دارویی به مقدار کم، متوسط، زیاد، یا به افراط بدن را گرم می کرد؛ این دارو به ترتیب گرم در درجة اول، دوم، سوم یا چهارم بود (← طبری، ص۴۰۰). تعریف دیگر درجات مختلف تأثیر داروها آن بود که چنانچه داروی مفرد تأثیری زائد در کیفیت موجود در بدن نمی گذاشت آن دارو معتدل محسوب می شد؛ اما اگر کیفیتی زائد در بدن ایجاد می کرد، خارج از اعتدال بود. در این صورت تأثیرات این دارو شامل یکی از این چهار دسته بود: چنانچه تأثیر دارو محسوس نبود، قوّت آن در درجة اول بود؛ اگر تأثیرش حس می شد، اما ضرر نمی رساند قوتش در درجة دوم قرار می گرفت؛ داروی مضر اما غیرکشنده در درجة سوم بود؛ و دارویی که ضررش به حد کشتن می رسید در درجة چهارم قرار داشت (← عبداللطیف بغدادی، همانجا؛ ابن نفیس، ص ۹۲).حکما براساس نوع تأثیر دارو در بدن، مزاج آن را تشخیص می دادند. مثلاً داروی مفتِّحِ (گشاینده) سُدَد، گرمِ خشکِ لطیف به حساب می آمد (← مجوسی، ج ۲، ص ۹۲؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۲). البته به عقیدة جالینوس داروها بر جانداران و بدنهای گوناگون، آثار گوناگونی دارند. برای نمونه فربیون، که برای انسان سمّی است، غذای پرندگان است (← طبری، ص۳۹۹).تأثیرات و افعال داروها به طور خلاصه در سه دسته قرار می گرفت: ۱. افعال کلی، شامل افعال اولیه و افعال ثانویه. افعال کلی اولیه شامل چهار فعل اصلی تبرید (سرد کردن)، تسخین (گرم کردن)، ترطیب (تر کردن) و تجفیف (خشک کردن) بود. افعال کلی ثانویه به دو گروه تقسیم می شد؛ گروه اول همان افعال اولیه بودند با این تفاوت که شدت و میزان تأثیرپذیری از مادّة دارویی را نشان می دادند، مانند داروهای سوزاننده یا داروهای منجمدکننده که شدت گرمی یا سردی را می رساندند. گروه دوم شامل افعالی بودند که حکما آنها را ناشی از افعال قبلی می دانستند، مانند ختم (التیام زخم یا ایجاد خشک ریشه بر سطح آن)، خَدَر (بی حسی، کِرِخْتی)، الزاق (لغزاندن)، تفتیح (گشودن) و تَغْریه (پوشاندن مجراها برای قطع سَیَلان). ۲. افعال جزئی. به معنای تأثیرات درمانی در درمان بیماریهایی از قبیل سرطان، بواسیر و یرقان. ۳. افعال شبه کلی. به معنای تأثیر دارو در اندام یا دستگاه ویژه ای از بدن، هرچند ممکن بود به نوعی در کل بدن تأثیرگذار باشد، مانند بروز اسهال، ادرار و تعریق به سبب استفاده از برخی داروها (ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۵۳؛ ابن رشد، ص ۳۶۱ـ۳۶۲؛ عقیلی علوی شیرازی، ص۵۰).ابن سینا (ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۵۴) در تقسیم بندی دیگری تأثیرات داروها را از نظر کنش آنها در بدن در چهار دسته رده بندی کرده است: ردة نخست، داروهای مسخّن (گرم کننده)، محلّل (حل کننده)، مُنْضِج (پزاننده)، محرّق (سوزاننده) و مانند آن؛ ردة دوم، داروهای مبرّد (سردکننده)، مخدّر و مانند آن؛ ردة سوم، داروهای مرطِّب (تر کننده)، غسّال (شوینده)، مُمْلِس (هموارکننده) و مانند آن؛ و ردة چهارم، داروهای مجفّف (خشکاننده)، قابض (بندآورنده)، عاصر (فشرنده) و مانند آن.بر این اساس داروها برحسب ماهیت به یکی از رده های اصلی تعلق دارند اما بسته به نوع و میزان تأثیرگذاری، درجاتی از گرمی، سردی، تری یا خشکی را نیز در خود دارند و بنا بر نوع تأثیرشان، مزاجی مخصوص نیز به آنها نسبت داده می شود. مثلاً داروی محلّل در رده نخست جای دارد، پس باتوجه به میزان تحلیلی که در بیماری ایجاد می کند، از مقداری گرما نیز برخوردار است.در کتابهای پزشکی و داروشناسی دورة اسلامی، علاوه بر ذکر خواص دارویی برای مواد، استفاده های مبتنی بر باورهای خرافی (← ابن بیطار، ج ۱، ص ۹؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۹، ۹۱ـ۹۲) و استفاده های غیردارویی دیگر هم ذکر شده است؛ برای نمونه استفاده از گیاهان در صنعتگری و به عنوان سوخت و مصالح ساختمانی (← عقیلی علوی شیرازی، ص ۸۱ ، ۱۳۲، ۱۶۹)، شستشوی بدن و لباس (همان، ص ۸۵، ۹۸، ۱۰۱)، دفع آفات و جانوران موذی (همان، ص ۸۶، ۱۳۱، ۱۳۵، نیز ← ص ۸۴ ، ۱۰۷، ۱۱۲، ۱۱۹، ۱۶۵).پزشکان دورة اسلامی معتقد بودند که برخی عوامل می تواند تأثیرات دارویی یک مادّه را تغییر دهد از جمله :۱. شستن. سطح بسیاری از سبزیها دارای مزاجی متفاوت با بخشهای درونی است. به این ترتیب که بر سطح این گیاهان جوهری لطیف و در بخشهای درونی جوهری زمینی و آبی سرد وجود دارد. جوهر لطیف با شستن از بین می رود (ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۲ـ۳۴۳). گاهی نیز دارو با شستن به خاصیتی مطلوب می رسد؛ مثلاً مزاج بسیار گرم دارو با شستن تعدیل می شود (همان، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۶۲).۲. روشهای تهیة دارو. پختن، کوبیدن، سوزاندن، منجمد کردن از روشهای تهیة داروست. گاهی روش تهیة دارو در خواص آن تأثیر می گذارد. برای مثال، کَرَنْب (کلم، گل کلم) دارای دو جوهر زمینی قابض و جوهر لطیف زدایندة بورقی (← بوره*) است. در اثر پختن، مادّة لطیف و زدایندة بُورَقی زدوده و وارد آب می شود، اما مادّة زمینی قابض در کلم می ماند. به همین دلیل آب کلم پخته مُسْهِل است، اما آب کلم نپخته قابض است. عدس، گوشت، مرغ، پیاز، سیر و ترب نیز این گونه اند (همان، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۲). به عقیدة جالینوس، شیر نپخته به دلیل جوهر آبی اش ملیّن است، اما پس از پختن، جوهر خاکی چیره می شود و شکم را می بندد (← طبری، ص ۳۹۹). البته نوع مادّه ای که دارو در آن می پزد نیز تأثیرگذار است، چنان که کرفس پخته در عسل یا آب، دو خاصیت کاملاً متفاوت دارد (← همان، ص ۳۹۹ـ۴۰۰؛ نیز ← ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۶۱ـ۳۶۳). گاه در حین تهیة دارو، خاصیتش نیز کاهش می یابد (← انطاکی، ج ۱، ص ۳۲).۳. روشهای استفادة دارو. روش استفاده از دارو موجب خواص متفاوتی در آن می شود. مثلاً کُزْبُرَه (گشنیز) دارای دو جوهر زمینی آبی بسیار سرد و جوهر لطیف و محلّل است. با خوردن آن حرارت غریزی بدن بر جوهر لطیف و محلّلش غلبه می یابد. به همین سبب جوهر آبی و سردش فعال تر می شود و به بدن سردی می بخشد. چنانچه از آن ضِماد تهیه گردد، جوهر زمینی به راحتیِ جوهر لطیف در منافذ اثر نمی کند و کارایی خاصی در تأثیر ضماد نخواهد داشت، اما جوهر لطیف و گرم آن که در سطح گیاه است، به آسانی در منافذ نفوذ می کند و باعث پختگی و تحلیل خنازیر می شود (ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۴۳).۴. مجاورت داروها با یکدیگر. داروهای گرم و سرد مجاور هم، مزاج یکدیگر را تغییر می دهند (همان، ج۱، کتاب۲، ص۳۶۳).۵. ترکیب داروها. افزایش اثر دارویی، از دست دادن اثر دارویی، از بین رفتن خطر دارو و درنتیجه قابل استفاده شدن آن، از نتایج ترکیب داروهاست (همانجا).۶. عوامل محیطی. به عقیدة حکما خاصیت داروها در فصل تابستان بیش از زمستان است. به همین سبب مقدار برخی داروهای مصرفی را در زمستان بیشتر از تابستان تجویز می کردند. همچنین خواص دارویی گیاهان را بسیار متأثر از شرایط اقلیمی زیستگاه می دانستند (← ادامة مقاله). چون عوامل محیطی یک منطقة آب و هوایی بر همة موجودات آن منطقه تأثیرگذار است، به عقیدة بقراط بیماری هرکسی را باید با داروهای همان منطقه درمان کرد (← عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۳).ج) روشهای تهیه دارو. داروساز می بایست پیش از تهیة دارو به برخی اصول آگاه می بود. از جمله شناخت داروها و سپس انتخاب بهترین نوع دارو (جرجانی، ۱۳۴۵ش، ص۷۱۰). داروسازان قدیم در انتخاب دارو به نکات گوناگونی توجه می کردند.۱. در تهیة داروهای گیاهی بخش دارویی از پایه های پربار برگزیده می شد، نه از گیاهی که میوه هایش اندک و پراکنده بود (← رازی، ج ۸ ، جزء۲۲، ص ۷).۲. گردآوری هر گیاه دارویی یا فراورده اش زمان معیّنی داشت. از زمان یونان باستان عقیده بر این بود که چیدن گیاه یا فراوری محصول گیاهی، پیش یا پس از زمان مناسب، از آثار دارویی آن می کاهد (← دیوسکوریدس ، ص ۹ـ۱۰). زمان چیدن برگها بعد از اتمام نمو و قبل از زرد شدن بود، گلها و شکوفه ها را باید بعد از شکفتن و قبل از پژمردگی می چیدند، مگر گل سرخ که چیدن آن را قبل از شکفتن، بهتر می دانستند. میوه ها را نیز پس از رسیدن و قبل از افتادن از گیاه می چیدند، مگر آنکه میوة نارس آن گیاه مطلوب بود که در این صورت باید قبل از پایان نمو و پرآب شدن میوه چیده می شد. عصاره های میوه ای را از میوة کاملاً رسیده و عصاره های شاخ و برگ گیاه را از گیاه تر و تازه و دیگر عصاره ها و صمغها را در ابتدای فصل ریختن شکوفه از گیاه می گرفتند. در برداشت دانه های دارویی گیاهان دقت می شد که بزرگ و به حدی رسیده باشند که از گیاه بر زمین ریخته باشند. ریشه، شاخه و پوست دارویی گیاهان را زمان آغاز ریزش برگها از گیاه جدا می کردند. بهترین زمان برداشت بخشهای دارویی گیاهان را نیز در هوای صاف و آخر روز می دانستند (← همان، ص۱۰ـ۱۱؛ رازی، همانجا؛ مجوسی، ج ۲، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص۳۶۵ـ ۳۶۶؛ حکیم مؤمن، ص ۳؛ نیز ← کوهین عطار هارونی، ص ۲۷۳؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۴ـ۲۵).۳. پیش از تهیة دارو، به شرایط محیطی حاکم بر رویشگاه یا زیستگاه گیاهان نیز توجه می کردند؛ زیرا می دانستند که مثلاً گیاهان مناطق کوهستانی و سرد و کم رطوبت خواص دارویی قوی تری در مقایسه با گیاهان مناطق گرم و مرطوب و هموار دارند (← دیوسکوریدس، ص ۹؛ مجوسی، ج ۲، ص ۱۵۲).۴. داروهای حیوانی را از حیوان سالم، جوان، زنده (یا بلافاصله پس از ذبح) و در فصل بهار تهیه می کردند (← ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۶۶؛ انصاری شیرازی، ص ۹).۵. داروهای معدنی را در اوایل زمستان از معدنی که فراورده هایش مشهور بود و ترجیحاً از معادن شهر محل زندگی بیمار تهیه می کردند. دارو نباید به خاک یا دیگر ناخالصیها آغشته می شد تا رنگ و بو و جوهر ذاتی خودش را حفظ کند (← ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۶۵؛ حکیم مؤمن، همانجا؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۳).۶. به ویژگیهای ذاتی دارو توجه می کردند، مثلاً اگر دارویی رنگ، بو، و مزه ویژه ای داشت، در هنگام مصرف همان ویژگیها را به خالص ترین و قوی ترین حد ممکن حفظ می کردند. مثلاً، رنگ گل بنفشه دارویی مصرفی بایست هم رنگ گل گیاهِ مادر می بود (← رازی، همانجا؛ مجوسی، ج ۲، ص ۱۵۱؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۳ـ۲۴).علاوه بر آگاهی از موارد پیش گفته، داروسازان می بایست به فنون و قواعد این حرفه از جمله «حذف» و «تبدیل» آشنا می بودند. به این معنی که اگر یکی از ترکیبات دارویی مرکّب یافت نمی شد از تهیه و استفادة آن دارو به کل چشم نمی پوشیدند، بلکه داروی مرکّب را بدون آن جزء نایافته می ساختند یا اینکه از قاعدة تبدیل استفاده می کردند؛ یعنی دارویی را به کار می بردند که از لحاظ خواص بیشترین شباهت را با داروی نایافته داشت. قاعدة تبدیل شامل تبدیل نوع و تبدیل جنس بود. در تبدیل نوع، داروی بدل (جایگزین) از همان نوع داروی مُبْدَلٌمِنه بود، اما رویشگاه و وضع محیطی رویش آن تفاوت داشت. برای نمونه از گیاه دشتی (برّی) به جای نوع کوهی (جبلی) همان گیاه استفاده می شد. در تبدیل جنس، دارویی دیگر ولی با همان خواص جایگزین می شد (← ابوریحان بیرونی، ص ۱۲ـ۱۳؛ نیز ← بدل*). گاهی نیز لازم بود داروساز آثار زیان بار یا ناخوشایند دارو را با شستن یا آمیختن با دارویی دیگر خنثی کند. مثلاً شمع، زفت، راتینج و زَیْت را پس از کوبیدن و نرم کردن چندین بار با آب شیرین می شستند تا ایجاد سوزش نکند. توتیا و نُحاس محرّق را نیز با آب می شستند (← طبری، ص ۴۱۲؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۲، ص ۳۶۲؛ انطاکی، ج ۱، ص ۳۶).استفاده از ادویه (داروهای) مفرد و تهیة دارو از آنها در پزشکی و داروسازی دورة اسلامی متضمن برخی روشها و شرطها بود که در کتب از آنها به عنوان اعمال متعلق به ادویة مفرده یاد کرده و آنها را به پنج دسته تقسیم کرده اند که به ترتیب عبارت اند از: برخی تدابیر مخصوص ادویه مفرد، شامل پنج دستور احراق ]سوزاندن[، تشوِیَه ]دگرگون کردن، به گل یا خمیر گرفتن دارو یا نهادن آن در جوف چیزی و سپس گذاشتن آن در آتش[، تحمیص ]بو دادن[، تقلِیَه ]سرخ کردن[ و غَسْل ]شستن[، همچنین اتخاذ و عمل آوری، اصلاح و حفظ آنها؛ دستورالعمل استفاده از برخی داروها مانند چوب چینی، عَشَبه و مانند آن؛ گرفتن عرقها، آبها و روغنها؛ ساختن گِل حکمت و شنگرف/ شنجرف و سایر ادویه مفرد مصنوع و متعلقات آن؛ اعمال غریبه (علم طلسمات، هیمیا ]تسخیر[، ریمیا ]شعبدات[) و اصول صناعت ]کیمیا [(← حکیم مؤمن، ص ۲۷۳ـ۲۹۸؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۸ـ۵۰).پس از آنکه داروساز به همة این موارد آگاهی پیدا می کرد، می توانست داروی انتخاب شده را برای مصرف بیمار یا ساخت داروی مرکّب آماده کند. در آماده سازی دارو نخست ناخالصیها را از آن می زدودند و بخشهای پوسیده و تباه شده را دور می ریختند. سپس در صورت نیاز به برخی تغییرات فیزیکی یا شیمیایی، این کار به کمک روشهایی ــ به گونه ای که ماهیت دارو تغییر نکند ــ در ظروف مناسب انجام می شد. مثلاً داروهای کوبیدنی را می بایست در ظروف مناسب، به خوبی و جدا از دیگر داروها می کوبیدند. سپس براساس اوزان و مقادیر دقیق، دارو را به کار می بردند(← جرجانی، ۱۳۴۵ش، ص۷۱۰ـ۷۱۱؛نجم الدین شیرازی، ص ۴ـ۸؛ نیز ← ادامة مقاله). همچنین دانستن نحوة کاربرد دارو ضروری بود؛ زیرا داروها، مانند امروز، گاه به صورت خارجی (مانند انواع ضِمادها)، گاه داخلی (مانند انواع داروهای خوردنی) و گاهی نیز آمیخته ای از هر دو روش استعمال می شد (← ابن نفیس، ص ۹۳). حکما پس از آگاهی از همة این نکات و باتوجه به وضع بیمار، نوع دارو و نوع بیماری، دارو را به شکلهای گوناگون، از جمله بخار، حَبّ، دُهن (روغن)، ربّ، سرکه، شربت، قرص، مطبوخ و معجون، تهیه و برای مصرف بیمار تجویز می کردند (برای نمونه ← حکیم مَیْسَری، فهرست ادویه و اغذیه و اشربه، ص ۲۷۷، ۲۸۲ـ۲۹۱، ۲۹۵، ۳۰۰). روشهای استفاده از دارو نیز بسیار گوناگون بود، چنانچه علاوه بر خوردن، از بخور دادن، شیاف، قَطور، مرهم و ضِماد استفاده می کردند (برای نمونه ← همان، ص ۲۷۷، ۲۹۱ـ۲۹۲، ۲۹۹).د) روشهای نگهداری داروها. در داروسازی دورة اسلامی نیز مانند داروسازی جدید، برای هر کدام از داروها عمر مفیدی قائل بودند. داروسازان عمر داروهای معدنی را، در مقایسه با دیگر داروها، بیشتر می دانستند. به نظر آنها موادی مانند طلا، الماس، یاقوت و زمرد فساد نمی پذیرند، اما ماهیت مس، آهن و سرب، به ویژه اگر در جای مرطوب باشند، پس از مدتی تغییر می کند. به عقیدة آنها عمر داروهای نباتی و حیوانی به جزءِ مورد استفاده جاندار و جوهر خود دارو بستگی دارد، چنان که خاصیت یتوعات (شیرابه ها) و البان (شیره ها) گیاهان گاه تا بیست سال حفظ می شود، اما خاصیت دانة گیاهانی مانند گردو، بادام، خیار و دیگر گیاهان هم خانواده اش به شرط ماندن در پوست، تنها تا یک سال حفظ می شود. در مورد داروهای حیوانی، برای نمونه قوّت پیه نمک سود را تا یک سال اما قوّت داروی حیوانی «جُندِ بیدستر» را تا ده سال می دانستند (← کوهین عطار هارونی، ص۲۷۵ـ ۲۷۹، ۲۹۹ـ۳۰۱؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۵ـ۲۷). البته عمر مفیدی که حکما برای داروها ذکر کرده اند منوط به نگهداری درست آنها بود وگرنه این مدت بسته به اوضاع و احوال کاهش می یافت. برای نگهداری داروها نیز قواعد دقیقی وجود داشت؛ از جمله آنکه نخست داروها را از ناخالصیهایی مثل خاک، غبار و چرک پاک می کردند. مثلاً گِل و خاک چسبیده به ریشه گیاه یا دیگر صور دارویی را می زدودند (← مجوسی، ج۲، ص۱۵۲، ۵۲۲؛ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص۶۸۸ـ ۶۸۹). آنگاه داروهای خشک کردنی را خشک می کردند. در مورد این داروها توجه می شد که به غیر از مراحل اولیة خشک کردن، که در نور آفتاب انجام می شد، آنها را در سایه و جای غیرمرطوب خشک کنند (← مجوسی، ج ۲، ص ۱۵۲؛ کوهین عطار هارونی، ص ۲۷۳؛ حکیم مؤمن، ص ۳). سپس با رعایت برخی اصول دارو را نگهداری می کردند. اگر این اصول به خوبی رعایت می شد حتی به عقیدة مجوسی (همانجا) قوّت دارو سه تا چهار سال می ماند. از جمله این اصول دانستن روش نگهداری داروها بود که از دارویی به داروی دیگر متفاوت بود. مثلاً، موادی مانند پیه پرندگان و افعیها و نیز زَهره ها را در عسل (← دیوسکوریدس، ص ۱۶۳؛ طبری، ص ۴۱۲؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۲۵)، پیه و مغزها را در ظروف سربی، شیشه ای یا قلعی، داروهای مرطوبِ را در ظروف فشرده مانند شیشه، سفال و نقره، اما داروهای مرطوب مورد استفاده در درمان بیماریهای چشم را در ظروف شمشادی نگهداری می کردند. البته از این میان، داروهایی را که در درمان جَرَب، سبل و تاریکی دید به کار می رفتند در ظروف مسی ذخیره می کردند. مواد خوشبو را در ظروف نقره ای، شیشه ای یا چینی دربسته نگه می داشتند. گیاهان علفی، شاخه، گل و عصاره را می بایست در صندوقی ترجیحاً از جنس چوب عرعر یا دردار نگهداری می کردند. دانه ها را ترجیحاً در گیاه مادر نگاه می داشتند، زیرا ماندگاری بیشتری داشت؛ در غیر این صورت دانه را در لفاف کاغذی نگهداری می کردند (← دیوسکوریدس، ص ۱۱؛ طبری، ص ۴۱۲ـ۴۱۳؛ مجوسی؛ عقیلی علوی شیرازی، همانجاها؛ نیز ← کوهین عطار هارونی، ص ۲۷۳ـ۲۷۴). گاهی برای حفظ دارو آن را در مجاورت دارویی دیگر نگهداری می کردند، برای نمونه فلفل و کافور، براده آهن و آهن ربا، و تخم مرغ و نمک را در کنار هم می گذاشتند (← کوهین عطار هارونی، ص ۲۷۴؛ عقیلی علوی شیرازی، همانجا). البته داروهایی را که خاصیتشان در مجاورت یکدیگر تغییر می کرد، جدا از هم قرار می دادند (← انطاکی، ج ۱، ص ۳۳؛ انصاری شیرازی، ص۱۰). محیط نگهداری دارو نقش مهمی در ماندگاری اش داشت. ازاین رو داروها در محیطی وسیع با دمای معتدل، بدون رطوبت و دور از وزش باد و دود نگهداری می شدند (← انصاری شیرازی، همانجا).با همة این اوصاف و حتی با رعایت اصول نگهداری، داروها را پیش از مصرف می آزمودند تا از خالص یا مغشوش بودن و فاسد نبودن آنها آگاه شوند. این آزمودن گاه فقط با دقت در ویژگیهای ذاتی دارو امکان پذیر بود، اما گاهی می بایست از برخی روشهای آزمایشگاهی استفاده می کردند (← رازی، ج ۸، جزء۲۲، ص۱۰؛ کوهین عطار هارونی، ص ۲۸۱ـ۲۹۸).ﻫ ) اوزان و مقادیر در داروسازی. باتوجه به تنوع و ناهماهنگی اوزان داروها در مناطق و سرزمینهای مختلف اسلامی و حتی در سرزمینی واحد اما در زمانهای متفاوت (← ابومنصور قمری بخاری، ص ۶۵ که اشاره مختصری به این ناهمگونیها کرده است)، در موارد متعدد نویسندگانِ آثار داروشناسی دورة اسلامی، بخشی از کتاب خود را به موضوع اوزان رایج در داروسازی اختصاص داده اند (برای نمونه ←ابومنصور قمری بخاری، ص ۶۵ـ۶۶؛ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص ۷۴۲؛ حکیم مؤمن، ص ۲۷۱ـ۲۷۳؛ عین الملک شیرازی، ص ۳۸۴؛ ناظم جهان، ج ۴، ص ۶۹۸ـ۶۹۹). در این میان، در گزارش حکیم مؤمن (همانجا) نوعی طبقه بندی اوزان نیز مشاهده می شود که از مهم ترین نوشته ها در این زمینه، دست کم در حوزة زبان فارسی، محسوب می شود، چنان که از جمله عقیلی علوی شیرازی (ص ۵۸) عملاً خلاصه ای از نوشته های حکیم مؤمن را در این زمینه نقل کرده، جز آنکه عقیلی علوی شیرازی (ص ۵۸ـ۵۹) بخشی را نیز به اوزان هندی رایج در داروسازی اختصاص داده است. این تقسیم بندی ایرانی و هندی در متنهای دیگر داروشناسی فارسیِ تألیف هند برای نمونه اکسیر اعظم ناظم جهان دیده نمی شود. در عین حال باتوجه به گوناگونی اوزان، چگونگی تبدیل آنها به یکدیگر از دغدغه های داروسازان دورة اسلامی بوده است (← حکیم مؤمن، ص ۳۷۳؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ۵۹).اوزان کاربردی در داروسازی و درمان شامل دو دسته اوزان کوچک (صِغار) و بزرگ (کِبار) بودند. اوزان کوچک شامل اوزان کمتر از یک رَطْل (هر رطل برابر نود مثقال؛ ← دیانت، ج ۱، ص ۲۵۲؛ برای گزارشی از دگرگونیهای رطل ← همان، ج ۱، ص ۲۴۷ـ۲۵۳)، مانند ارزه ]برنج[، شعیره، معادل دو ارزه، حبّه، طسوج، روی هم رفته مشتمل بر ۵۸ وزن؛ و اوزان بزرگ شامل اوزان سنگین تر از یک رطل، مانند مَن، قسط، کیل یا پیمانه، مشتمل بر ۳۴ وزن بود (← حکیم مؤمن، ص ۲۷۱ـ۲۷۳). بنا بر نوع دارو و شکل فیزیکی آن از واحدهای گوناگونی برای بیان مقدار داروی مصرفی استفاده می کردند. مثلاً برای مایعاتی مانند شربت، آب و ]آب حاصل از[ پخته دارو از دِرهم، رطل و گاه مثقال؛ برای وزن خشک از مثقال و من؛ برای عصاره ها از اَوْقیه؛ برای رطوبتها (مواد آبکی) مانند لَبَن (شیر، شیره) از قیراط؛ برای قرص از ماشه؛ و برای نسبتها از دانگ، جزو و واژه هایی مانند هم وزن و نیم وزن استفاده می کردند (← عقیلی علوی شیرازی، ص ۵۸ـ۵۹، ۸۹ ، ۹۱، ۹۹، ۱۰۴؛ برای آگاهی از تفصیل اوزان و مقادیر به کار رفته در دورة اسلامی ← هینتس ، ص ۱، ۸ ـ۳۶).با ورود داروسازی جدید به ایران، موضوع استفاده از روشهای اندازه گیری و اوزان جدید داروها نیز مورد توجه داروسازان ایرانی قرار گرفت. بر همین اساس، علی اکبر نفیسی ناظم الاطباء باتوجه به اوزان هم در روش متریک و هم به روش انگلیسی به شرحی دربارة این اوزان پرداخته است (← ص ۱۸ـ۲۰). او در بخشی (← ص ۱۸ـ۱۹) کوشیده است تا روش اندازه گیری «گرم» را با روشهای اندازه گیری قدیم ایران تطابق دهد. او هر گرم را برابر
۵ نخود محاسبه کرده است.و) ابزار داروسازی. بیشتر ابزارها، به ویژه ظروف مورد استفاده در داروسازی دورة اسلامی، در سایر علوم و حرفه ها مانند پزشکی، کیمیاگری، عطرسازی، زرگری، رنگ و چسب سازی و حتی آشپزی نیز به کار می رفتند. برای نمونه در هر دو حرفة داروسازی و کیمیاگری، فرایندهایی مانند تقطیر، تکلیس (تشویه، آهک سازی)، تبخیر، تبلور، تصعید، پالایش و ملغمه کاری مشترک بودند (سویج ـ اسمیت ، ۱۹۹۷الف، ص ۴۸؛ همو، ۱۹۹۷ب، ص ۴۵؛ همو، ۱۹۹۷ب، ص۲۹۰). کارکرد واقعی برخی از ظروف به جا مانده نامعلوم است و شرحی از آنها در منابع دورة اسلامی نیامده است. به همین سبب پژوهشگران دربارة موارد استفاده این ظروف فرضیه هایی را مطرح کرده اند. برخی از این ظروفِ شیشه ای ممکن است به عنوان شیشه های بادکش، انبیق، قیف، شیردوش و حتی شیشة شیر کودکان به کار رفته باشند. افزون بر این به سبب شکستگی بسیاری از ظروف شیشه ای، تشخیص شکل واقعی و کاربرد آنها دشوار است (← همو، ۱۹۹۷ب، ص ۴۲ـ۴۷).وسایل داروسازی عبارت بودند از: وسایل کوبیدن و نرم کردن داروها از قبیل دست آس، زعفران آس، هاون (در انواع سنگی و رویین) و دستة هاون؛ وسایل کمکی مانند ظروف قاشق مانند، مثل کفچه؛ وسایل پالودن ادویه مانند خرقه (معمولاً پارچه کتانی نازک؛ جرجانی، ۱۳۴۵ش، ص۷۱۰ـ۷۱۱؛ سویج ـ اسمیت، ۱۹۹۷ج، ص۲۹۰ـ۳۱۹). دستگاههای تقطیر، انبیقها، قرعه ها، ظروف متراکم کننده، بوته های آزمایش و آتشدانها نیز برای انجام دادن واکنشهای شیمیایی و فیزیکی، مانند تقطیر گلاب، به کار می رفتند (سویج ـ اسمیت، ۱۹۹۷الف، ص ۴۸ـ۵۷؛ نیز ← سزگین ، ج ۴، ص ۱۰۹ـ۱۵۳).

منابع : ابن بیطار؛ ابن رشد، الکلیات فی الطب، ]اشراف[ محمدعابد جابری، بیروت ۱۹۹۹؛ ابن سینا؛ ابن نفیس، الصیدلیة المجرّبة، المعروف ﺑ : الموجز فی الطب، راجعه و شرح مفرداته محسن عقیل، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ ابوریحان بیرونی، الصیدنة؛ ابومنصور قمری بخاری، کتاب التنویر: در ترجمه و تفسیر اصطلاحات پزشکی بزبان پارسی، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۵۲ش؛ علی بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی میر، تهران ۱۳۷۱ش؛ داوود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب ]و[ الجامع للعجب العُجاب، ]قاهره[ ۱۴۱۶/۱۹۹۶؛ اسماعیل بن حسین (حسن) جرجانی، کتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، عکس نسخة مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش؛ همو، ذخیرة خوارزمشاهی، چاپ عکسی از نسخه ای خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش؛ محمدمؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸؛ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، چاپ برات زنجانی، تهران ۱۳۶۶ش؛ خواص الاشیاء، نگاشته به زبان یونانی (از حکیم ابوعلی)، ترجمه به زبان فارسی از محمدبن زکریا، به کوشش یوسف بیگ باباپور و کاوه عباسی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۸۸ش؛ ابوالحسن دیانت، فرهنگ تاریخی سنجش ها و ارزش ها، تبریز ۱۳۶۷ش؛ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲؛ محمدبن زکریا رازی، الحاوی فی الطب، چاپ محمد محمد اسماعیل، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ شاپوربن سهل، کتاب قرابادین، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، تهران ۱۳۸۷ش؛ علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸؛ عبداللطیف بن یوسف عبداللطیف بغدادی، الطبّ من الکتاب و السنّة، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛ عقیلی علوی شیرازی؛ محمدبن عبداللّه عین الملک شیرازی، مجموعه الفاظ الادویه، میزان الادویه، انیس المعالجین، چاپ سنگی ]لکهنو[: مطبع منشی نولکشور، ] ۱۳۳۲[، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش؛ احمد قهرمان و احمدرضا اخوت، تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی، تهران ۱۳۸۳ش ـ ؛ داوودبن ابی نصر کوهین عطار هارونی، منهاج الدُّکّان و دستورالاعیان فی اعمال و تراکیب الادویة النافعة للابدان، چاپ حسن عاصی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ علی بن عباس مجوسی، کامل الصناعة الطبیة، بولاق ۱۲۹۴؛ محمداعظم ناظم جهان، کتاب اکسیر اعظم، ج ۴، چاپ سنگی کانپور ۱۲۸۹، چاپ افست تهران : مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۷ش؛ محمودبن الیاس نجم الدین شیرازی، کتاب الحاوی فی علم التداوی، المقالة الخامسة : فی ذکر الادویة المرکبة و کیفیة ترکیبها و استعمالها، چاپ پی یر پل امیل گیگ، بیروت ۱۹۰۲، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ علی اکبر نفیسی، پزشکی نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۷، چاپ افست ۱۳۸۳ش؛ هروی؛Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۵۱; Walther Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden ۱۹۷۰; Emilie Nasser The in equipment", alchemical "Glass Savage-Smith, D. Khalili Collection of Islamic Art, ed. Julian Raby, vol.۱۲: Science, tools & magic, pt.۱, London: The Nour medical, pharmaceutical or "A idem, ۱۹۹۷a; Foundation, perfumery utensil", in ibid, ۱۹۹۷b; idem, "Mortars and pestles", in ibid, pt.۲, ۱۹۹۷C; Fuat Sezgin, Science et technique en Islam, tr. Farid Benfeghoul, Frankfurt am Main ۲۰۰۴.۴)

آثار. مجموعه آثاری که دربارة داروسازی در طی تکوین این دانش در مفهوم دورة اسلامی آن تولید شده، از وسیع ترین و پرشمارترین آثار در میان علوم مختلف محسوب می شود و عموماً به زبانهای عربی و فارسی تألیف شده است. برای بررسی این آثار لازم است ابتدا سهم دانشهای مختلف در تولید آثار داروسازی بررسی شود، سپس منابع مهم پیش از اسلام آن آثار ذکر گردد و در نهایت آثار داروسازی دورة اسلامی از نظرموضوع و نیز زبان نگارش آن معرفی شود.مجموعه آثاری که در آنها به موضوع داروسازی اشاره شده، شامل حیطة وسیعی از کل آثار پدید آمده در عرصة پزشکی دورة اسلامی است. کمتر کتابی در موضوع پزشکی یافت می شود که در آن از داروشناسی بحث نشده باشد. علاوه بر آثاری که اختصاصاً در زمینة شناسایی داروها یا روش استفاده از آنها تألیف شده (← ادامة مقاله)، به جز تعداد کمی از نوشته ها که موضوع آنها ساختار بدن انسان است، تقریباً در همة آثار دیگری که در موضوع پزشکی تألیف شده اند به داروها پرداخته شده است؛ خواه آثاری که به کلیات پزشکی پرداخته اند و خواه آثاری که فقط حیطة کوچکی از این موضوع (مثلاً شناسایی و ارائة راه حلهایی برای درمان یک بیماری خاص) را در نظر داشته اند. بر این اساس، مجموعه آثار داروشناسی دورة اسلامی به دو بخش کلی تقسیم می شود: آثار اختصاصی و آثاری که در آنها بخشی به داروها اختصاص یافته است.از میان آثار اختصاصی، مهم ترین آنها دربارة گیاهان دارویی، راه شناسایی و شرح منافع آنهاست. منشأ داروها در پزشکی دورة اسلامی سه منبع گیاهان، جانوران و مواد معدنی (کانیها) بوده است؛ اما بدون تردید شمول و پراکندگی آثاری که دربارة گیاهان و گیاه داروشناسی تألیف شده، به مراتب از دو منشأ دیگر بیشتر است. پزشکان و پزشکی نویسان دورة اسلامی به استفاده از دارو به مثابة یکی از روشهای درمان بیماری، از شاخه های بخش عملی دانش پزشکی توجه کرده اند (← عثمان بَکّار، ۱۳۸۸ش، ص ۱۱۰ـ۱۱۴)، به نظر می رسد نخستین کسی که در طبقه بندی علوم، داروشناسی (صیدنه) را به عنوان دانشی خاص و نه یکی از فروع پزشکی به شمار آورده فخررازی* (متوفی ۶۰۶) و در کتاب جامع العلوم بوده است (رفیعی، ص ۴۹). البته افرادی پیش از فخررازی نیز از دانشهای کانی شناسی (علم المعادن)، گیاه شناسی (علم النبات) و جانورشناسی (علم الحیوان) یاد کرده و عموماً به بیان فواید دارویی و غذایی این سه دسته از مواد پرداخته اند (برای گزارشی کلی از وجود این دانشهای سه گانه نزد چند تن از مهم ترین نظریه پردازان طبقه بندی علوم ← همان،ص۴۱ـ۴۴، ۵۱ ـ۵۸)، اما برای نخستین بار فخررازی دانش صیدله را در کنار پزشکی و دانشهای سه گانه مذکور به عنوان دانشی برای شناسایی مواد دارویی (فارغ از تقسیم بندی بر اساس منشأهای گیاهی، حیوانی یا معدنی) و به عنوان دانشی متفاوت با دانشهای مذکور معرفی کرده است (قس عثمان بکّار، ۱۳۸۱ش، ص ۲۵۵، ۳۰۵، که جایگاه دانشهای سه گانه جانورشناسی، گیاه شناسی و کانی شناسی را در تقسیم بندیهای غزالی و قطب الدین شیرازی از علوم آورده است).علی بن عباس مجوسی اهوازی (زنده در قرن چهارم) یکی از مفصّل ترین طبقه بندیها و معرفی شاخه های مختلف دانش داروشناسی را در کتاب کاملُ الصناعةِالطبیةِ (ج ۲، بخش ۱، ص ۱۱۵ـ۱۳۶) نشان داده است.در آن دسته از متون داروشناسی و داروسازی دورة اسلامی که به معرفی و شناسایی و طرح خواص دارویی مواد اختصاص دارد، جایگاه داروشناسی، گیاه شناسی، کانی شناسی و جانورشناسی در خور توجه است؛ اگرچه همچنان مهم ترینِ این آثار در زمرة آثار داروشناسی و نیز گیاه شناسی قرار می گیرند. تقریباً همه نویسندگانی که به تعریف دو دانش گیاه شناسی و داروشناسی پرداخته اند، درباره اختلاف موضوع این دو دانش اتفاق نظر دارند (برای نمونه ← ابوریحان بیرونی، ۱۳۷۰ش، ص ۳؛ نصیرالدین طوسی، ص ۳۹؛ ابن اکفانی، ص ۴۵؛ طاشکوپری زاده، ج ۱، ص ۳۰۶ـ۳۰۷). بر اساس این نوشته ها داروشناسی به شناسایی تفاوت داروها با یکدیگر می پردازد، اما گیاه شناسی چگونگی نشو و نمو گیاهان و خواص آنها را بررسی می کند. در مورد دو دانش کانی شناسی و جانورشناسی نیز اگرچه در آنها نشو و نمو جانوران و تکوین کانیها بررسی می شود (← نصیرالدین طوسی، ص ۳۹ـ۴۰؛ ابن اکفانی، همانجا)، خواص دارویی آنها باید همچنان در حوزة دانش داروشناسی بررسی شود.در بررسی آثار داروشناسی دورة اسلامی، همچنین باید به منابع پیش از اسلامیِ این حوزه موضوعی توجه داشت. این منابع به چهار دسته متون هندی (← سزگین ، ج ۳، ص ۱۸۷ـ۲۰۲)، سُریانی (همان، ج ۳، ص ۱۷۲ـ۱۸۶)، ایرانی (همانجا) و یونانی (همان، ج ۳، ص ۲۰ـ۱۷۱) تقسیم می شود، اما جایگاه متون و منابع یونانی از نظر اهمیت و وسعت و تأثیرگذاری با هیچ کدام از دیگر منابع در خور مقایسه نیست. نخستین دانشمند یونانی که اثری از او در این موضوع به عربی ترجمه شده و همچنان به جا مانده، فیثاغورس* است. کتاب ابدالُ الادویةِ المفردةِ، منتسب به اوست و پزشکان اسلامی، از جمله رازی، به آن استناد کرده اند (دربارة این کتاب و استنادهای رازی به آن ← همان، ج ۳، ص ۲۰ـ۲۲). ده اثر از جالینوس* که به عربی ترجمه شده، از دیگر منابع یونانی است (← همان، ج ۳، ص ۱۰۵ـ۱۲۹). از میان این ده اثر، کتاب فی الادویة المفردة را که به نام قُوَی الادویةِالمفردة نیز معرفی شده است (← همان، ج ۳، ص ۱۰۹ـ۱۱۰)، به سبب اشتمال بر معرفی داروهای مفرد گیاهی و قدمت استفاده نویسندگان دورة اسلامی، باید مهم ترینِ آنها به شمار آورد. کتاب الکنّاش یا کتاب السبعین (همان، ج ۳، ص ۱۵۳ـ۱۵۴)، از اریباسیوس ، که رازی در الحاوی به کرّات به آن ارجاع داده است، و کتاب الکُنّاش فی الطب (معروف به کُنّاش الثریا) از بُولُس*، پزشک یونانی، نیز به عربی ترجمه شد. اما مهم ترین و تأثیرگذارترین منبع یونانیِ دارونامه های دوره اسلامی کتاب هیولی الطب فی الحشائش والسموم اثر دیوسکوریدس* است. در کنار ترجمة خود کتاب به عربی و ترجمه های فارسی آن (برای ترجمه های عربی ← همان، ج ۳، ص ۵۹ـ۶۰؛ دیوسکوریدس، ۱۳۸۳ش، مقدمة هوشنگ اعلم، ص ۵ـ۱۷؛ برای ترجمه های فارسی ← ادامة مقاله)، شروح متعدد پزشکان و داروشناسان و گیاه داروشناسان دورة اسلامی بر این کتاب نیز سبب کثرت کاربرد و تداول آن، به ویژه در دورة اسلامی، شد. احتوای کتاب بر هر سه دسته از مواد داروییِ گیاهی و کانی و جانوری نیز عامل مهم و مؤثری در این مرجعیت بود (دیوسکوریدس، ۱۳۸۳ش، همان مقدمه، ص ۴). از میان آثار متعلق به دیگر مکاتب تأثیرگذار بر داروشناسی دورة اسلامی کتاب السموم والتریاق از شاناق*، پزشک هندی، است که آگاهی دیگری از او نداریم (← سزگین، ج ۳، ص ۱۹۳ـ ۱۹۵). البته در تعلق قطعی این اثر که گزارشی دربارة زهرها و پادزهرهاست (← حمارنه، ص ۲۲۱ـ۲۲۴) به این حکیم هندی تردیدهایی وجود دارد (← سزگین، ج ۳، ص ۱۹۳ـ۱۹۶).ساختارشناسی آثار داروشناسی. بسیاری از دارونامه های داروشناسان، گیاه داروشناسان و پزشکان دورة اسلامی تحت تأثیر موضوع معرفی شده در آنها (شامل داروهای مفرد، قرابادینها یا داروهای مفید برای اعضا و جوارح خاصی از بدن) یا بر اساس دیگر ویژگیهای ساختاری کتابها عنوان، ساختار یا محتوای نسبتاً متحدی دارند. این اتحاد نسبی از جمله باعث الگوبرداری نویسندگان دوره های متأخر از آثار پیشینیان یا حتی رونوشت همه یا بخشی از کتاب شده است (برای داوری دربارة یکی از این انتحالهای احتمالی بین ابن بیطار و غافقی بر اساس نوشتة دارونامه ای فارسی ← اعلم، ص ۳۵۳ـ۳۵۷؛ نیز ← ادامة مقاله). از مهم ترین آثار با موضوع واحد، آثار متعلق به داروهای مفرد (عموماً با عنوان الادویة المفردة) هستند که سابقة آنها به ترجمه حنین بن اسحاق* از کتابٌ فی الادویةِالمفردة جالینوس بازمی گردد (← سزگین، ج ۳، ص ۱۰۹ـ۱۱۰). از آثار تألیفی در این زمینه کتابُ الادویةِ المفردة، اثر اسحاق بن حنین، فرزند و شاگرد حنین بن اسحاق، است (← همان، ج ۳، ص ۲۶۸). پس از او، ابوجعفر احمدبن محمد، مشهور به ابن ابی الاشعث (متوفی ﺣ ۳۶۰)، نیز کتابی با همین عنوان تألیف کرده است (← ششن و همکاران، ص ۱۲). کتاب امیة بن عبدالعزیز بن ابی الصلت اندلسی (متوفی ۵۲۹) نیز همین عنوان را دارد (← همان، ص ۱۲۳ـ۱۲۴). از حسن بن یونس بُلغاری* نیز (متوفی بعد از ۶۱۷) مختصرٌ فی معرفةِالادویةِ المفردةِ باقی مانده است (← همان، ص ۱۵۲ـ۱۵۳). نجیب الدین سمرقندی کتابی با عنوان الادویةُالمفردةُالمستعملةُ و خواصُها و افعالُها تألیف کرده است (همان، ص ۳۶۸ـ۳۶۹). از مهذب الدین دخوار (متوفی ۶۲۸) نیز مایَقعُ فی الادویةِالمفردةِ من التصحیف به جا مانده است (← همان، ص ۲۳۳). در قرن نهم عبدالرشید باکووی (متوفی ۸۰۶) و شهاب الدین صِقِلّی (متوفی ۸۲۰) نیز هر کدام اثری در این زمینه تألیف کردند (← همان، ص ۲۷۹، ۲۸۶).اما مهم ترین و پردامنه ترین تألیفات در عرصه داروشناسی و گیاه داروشناسی و به زبان عربی مجموعة قرابادینها (قرابادین*/ اقرابادین/ اقراباذین) هستند. به نظر می رسد یکی از نخستین قرابادینهای پزشکان دورة اسلامی قرابادین شاپوربن سهل (متوفی ۲۵۵) باشد که تاکنون به جا مانده است (← سزگین، ج ۳، ص ۲۴۴؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۳۸۳ـ۳۸۴). علاوه بر شاپوربن سهل، از رازی (متوفی ۳۱۳؛ ← ششن و همکاران، ص ۱۱۰)، ابویوسف یعقوب کِندی (متوفی بین ۲۵۲ـ۲۶۰؛ سزگین، ج ۳، ص ۲۴۵ـ۲۴۶؛ ششن و همکاران، ص ۳۳۳)، ابوالحسن سهلان مسیحی (متوفی ۳۸۰؛ سزگین، ج ۳، ص ۳۱۰)، ابوالحسن هبة اللّه مشهور به ابن تلمیذ (متوفی ۴۹۵؛ ششن و همکاران، ص ۲۶)، نجیب الدین سمرقندی (فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۵۹۸ـ۵۹۹)، بدرالدین قلانسی (زنده در اواخر قرن ششم؛ ششن و همکاران، ص ۳۱۶)، ابن ابی البیان (متوفی ۶۴۳؛ همان، ص ۲۳۲) و میرمظفربن محمدحسینی شفایی (متوفی ۹۶۳؛ همان، ص ۲۶۷) نیز قرابادینهایی در اختیار است. آلوارت (ج ۵، ص ۶۳۴) نیز قرابادینی از محمد تونسی مالکی، که آگاهی دیگری از او نداریم، معرفی کرده است.یکی دیگر از مجموعه آثاری که از دارونامه های زبان عربی به شمار می آیند کُنّاشها هستند. در کناشها، مانند مجموعه جُنگ از همه اصول دانش پزشکی (از جمله بررسی خواص و ماهیت دارویی مواد) بحث می شد (← کنّاش*). اوج تولید کنّاشهای دورة اسلامی حدود اواخر قرن چهارم است، به ویژه در پی کوششهای خاندان بُخْتیشوع* که چند کنّاش از آنها به جا مانده است. به نظر می رسد هم زمان با روند رو به گسترش آثار تخصصی پزشکی، نیاز به تألیف کنّاش به ویژه پس از قرن ششم به حداقل رسیده بوده است، زیرا کنّاشهای متعلق به قرنهای بعدی بسیار محدودند (← ادامة مقاله). در هر صورت، کنّاش متعلق به مسیح بن الحکم دمشقی (زنده در ۲۲۵؛ ← سزگین، ج ۳، ص ۲۲۸) از نخستین آثار در این موضوع است. از یوحنابن سرابیون (متوفی ﺣ ۲۵۰؛ ← ششن و همکاران، ص ۴۴؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۶۲۶) و محمدبن زکریای رازی (سزگین، ج ۳، ص ۲۸۶؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۳۲۵ـ۳۲۶) نیز کنّاشهایی مانده است. از میان اعضای خانواده بختیشوع علاوه بر کنّاشی که از جبرئیل بن بختیشوع* (متوفی ۳۹۶) وجود دارد (← ششن و همکاران، ص ۱۷۷)، ابویزید صُهارْبُخْت شرحی بر کنّاش جورْجیس بن بختیشوع نوشته است. این شرح براساس ترجمه ای از حنین بن اسحاق (از سریانی به عربی) است (← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۳۱۲ـ۳۲۲؛ قس سزگین، ج ۳، ص ۲۱۰).ابوالحسن بن کشکریه (متوفی پس از ۳۷۲) و ابن الصّلت کاتب (زنده در قرن چهارم) نیز کنّاشی تألیف کرده اند (← سزگین، ج ۳، ص ۳۰۹؛ ششن و همکاران، ص ۱۳ـ۱۴) که باقی است. اما مهم ترین اثری که تا این قرون از پزشکان دورة اسلامی به جا مانده و عنوان کنّاش نیز بدان اطلاق شده، کامل الصناعة الطبیة نوشته علی بن عباس مجوسی اهوازی (متوفی پس از ۳۷۵) است که به نام کنّاش المَلِکی نیز شناخته می شود (← سزگین، ج ۳، ص ۳۲۱ـ۳۲۲). علاوه بر کنّاش ابن سینا (متوفی ۴۲۸؛ ← فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۸۱ ـ۸۲)، کنّاش عبداللطیف بغدادی (متوفی ۶۲۹؛ ← ششن و همکاران، ص ۲۸۸) نیز موجود است که به نظر می رسد نمونه ای از آخرین کنّاشهای پزشکی دورة اسلامی باشد.بخش دیگر دارونامه های عربی به دلیل فراگیر یا جامع بودن اثر (در بعضی موارد، به ادعای مؤلف آن) در شناسایی داروهای مفرد یا داروهای مختلف، عنوان جامع دارند. نخستین اثر از این گروه از ابوبکر حامدبن سَمَجون (متوفی اوایل قرن پنجم) به نام جامعُ الادویةِالمفردةِ یا الجامعُ لأقوال القدماء والمُحْدَثین من الاطباءِ والمتفلسفینَ فی الادویة المفردة است (← سزگین، ج ۳، ص ۳۱۶ـ۳۱۷). الجامعُ فی الادویةِالمفردة از ابوجعفر احمد غافقی (متوفی ﺣ ۵۶۰؛ ← فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۴۹۰ـ۴۹۱) و الجامعُ لصفاتِ اشتاتِ النباتِ و ضروبِ انواعِ المفرداتِ من الاشجارِ و الثِمارِ و الحشایشِ و الازهارِ و الحیوانات از ابوعبداللّه محمد ادریسی (متوفی ۵۶۰؛ ششن و همکاران، ص ۱۳۲) و الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة* از ابن بیطار از دیگر آثار در این زمینه هستند.گروهی از دارونامه های عربی همچنین عنوان تقویم دارند. پیشینة روش نگارش این آثار تقویم گونه به کتاب تقویمُ الادْوِیَةِ فیما اشتَهَرمِنَ الاَعْشابِ و العقاقیرِ و الاغذیةِ تألیف یوحنابن بختیشوع (متوفی ﺣ ۳۰۰؛ سزگین، ج ۳، ص ۲۵۸) می رسد. در این گونه آثار، ماهیت و خواص دارویی مواد یا نام بیماریها و داروهای درمان کنندة آنها همانند تقویمها در قالب جدولهای افقی و عمودی درج شده است. پس از کتاب یوحنا کتاب تقویم الصِّحَّة* ابن بطلان (متوفی ۴۴۴)، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان* از ابن جزله (متوفی ۴۷۳یا۴۹۳)، تقویم الأدویة المفردة از ابوسعید علائی مغربی (متوفی ۵۵۷؛ ششن و همکاران، ص ۲۹۵ـ۲۹۶) و نیز تقویم الأدویة المفردة از حُبَیش تفلیسی* (قرن ششم؛ همان، ص ۱۹۷ـ۱۹۸) از این دسته آثار محسوب می شوند.از رساله های «اَبدال» (دربارة جانشین ساختن دارویی مفرد یا مرکّب با دارویی دیگر؛ در این باره ← بدل*) چند نمونه به جا مانده است. سابقة تهیة چنین آثاری در پزشکی دورة اسلامی به ترجمة حنین بن اسحاق از کتابٌ فی اَبدال الادویةِالمفردة والاشجار و الصُموغ و الطین می رسد (سزگین، ج ۳، ص ۲۱ـ ۲۲؛ ششن و همکاران، ص ۳۱۲). همچنین، از جالینوس کتابِ ابدال الادویة ترجمه شده است (← ششن و همکاران، ص۱۵۹). از میان آثار داروشناسان و گیاه داروشناسان دوره اسلامی، رسالة فی ابدال الادویة و ما یقوم مقام غیرها منها از ماسَرجویه بصری (متوفی ۱۰۱؛ ← سزگین، ج ۳، ص ۲۲۴؛ ششن و همکاران، ص ۳۴۰) و ابدال الأدویة از رازی (ششن و همکاران، ص ۱۱۰؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص۳۲۴) نیز تا امروز مانده اند.در میان آثاری که به طرح داروهایی بر اساس بیماریهای یک موضع خاص از بدن می پردازند، چند رساله با عنوان الأدویة القلبیة وجود دارد. از جمله الأدویةُالقلبیةُ از ابن سینا (← مهدوی، ص ۲۳ـ۲۴؛ ششن و همکاران، ص ۵۷ـ۵۸)، نیز الأدویة القلبیة از نجیب الدین سمرقندی که به نام قوانین استعمال الأدویة القلبیة نیز معرفی شده است (← فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۶۰۴).از دیگر دارونامه های مهم پزشکی دورة اسلامی از المعتمدُ فی الادویةِالمفردة از یوسف بن عمر غسّانی (متوفی ۶۹۶؛ ← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۵۳۲ـ۵۳۳؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۶۲۶)، الاعتمادُ فی الادویةِالمفردة از ابن جزّار (متوفی ۳۶۹؛ ← ششن و همکاران، ص ۲۹) و إعمارُالادویةِالمفردةِ، یا إعمارُالعقاقیرِ، از خلف بن عباس زهراوی (متوفی ﺣ ۴۰۴؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۳۶۲ـ۳۶۳) می توان نام برد.رسائل و کتابهای مستقل. هم زمان یا مدت کوتاهی پس از رواج ترجمه هایی از آثار دانشمندان یونانی در زمینة داروشناسی، نخستین آثار مستقل و تألیفی در این زمینه را داروشناسان یا گیاه داروشناسان دورة اسلامی پدید آوردند. از جمله یوحنابن ماسویه از خاندان ابن ماسویه* ــ که در دوره ای از حکومت هارون الرشید (۱۷۰ـ۱۹۳) تا زمان متوکل (ﺣک : ۲۳۲ـ۲۴۷) در بغداد می زیست ــ کتاب اصلاح الادویة المُسهِلة (ابن ندیم، ص ۳۵۴؛ سزگین، ج ۳، ص ۲۳۳ـ۲۳۴) را تألیف کرد. آثار داروشناسی در نخستین قرون اسلامی به دو دسته تألیفاتِ پیش از ترجمة کتاب دیوسکوریدس و آثار پس از ترجمه و تحت تأثیر آن تقسیم می شوند. از جمله آثار دسته نخست الاقراباذین شاپوربن سهلِ پیشگفته است که به نوشتة ابن ندیم (ص ۳۵۵) در ۲۲ باب تألیف شد (نیز ← سزگین، ج ۳، ص ۲۴۴؛ نیز ← ادامة مقاله).عیسی بن علی، از شاگردان حنین نیز کتاب المنافع الَّتی تُسْتفاد مِن اعضاءِالحیوانِ (ابن ندیم، همانجا) را در معرفی آن بخش از اعضای جانوران که در امور دارویی و پزشکی به کار می آیند، تألیف کرد. این آثار با مجموعه هایی از کنّاشها (از جمله کنّاش ابن سرابیون و کنّاش ابوالحسن علی بن سهل طبری؛ همانجا) و آثاری که در آنها دربارة بعضی خواص دارویی کانیها نیز بحث شده است (از جمله، کتاب الجوهر و اصنافُه از محمدبن شاذان جوهری)، تکمیل می گردد (همان، ص ۳۷۹).در میان نویسندگان و پزشکان دورة اسلامی، ابوقریش عیسی متطبب که در دورة عباسی (۱۳۲ـ۶۵۶) می زیسته، نخستین کسی است که از او با عنوان داروشناس یاد شده است (← محمد زهیربابا، ۱۹۷۷، ص ۵۷۷)؛ هر چند اثری از او نمانده است. در همین دوران، نخستین کسی که رویکردهای داروشناختی (صیدلانی) در آثارش غالب بوده، یوحنابن ماسویه است (همان، ص ۵۷۸).پس از ترجمه کتاب دیوسکوریدس، دست کم نگاه شماری از داروشناسان دورة اسلامی به بررسی این کتاب و تطبیق دانسته های ذکر شده در آن با پدیده های دارویی بخشهای مختلفی از سرزمینهای اسلامی معطوف شد. شرحها و تفاسیر این کتاب، خود باعث رواج ادبیات داروشناختی خاصی بین دانشمندان و نویسندگان دورة اسلامی گردید (برای آگاهی از تفاسیر و شروح مختلف این کتاب ← سزگین، ج ۳، ص ۵۹ـ ۶۰؛ محمدزهیربابا، ۱۹۷۹، ص ۱۸۵ـ ۱۹۱؛ شرحٌ لِکتابِ دیاسقوریدوس فی هَیُولَی الطبّ ، ج ۱، مقدمة دیتریش ،ص ۶ـ۷). ابن جُلجُل (پزشک و داروشناس اندلسی، متوفی بعد از ۳۸۴) نیز با نگارش مقالةٌ فی ذِکْرِالاَدویةِ الّتی لَمْیَذْکُرْها دِیُسقوریدوس فی کتابه مِمّا یُسْتَعْمَلُ فی صِناعةِالطب (← سزگین، ج ۳، ص ۳۰۹) عملاً استدراکی بر کتاب دیوسکوریدس نوشت. تقریباً سه قرن پس از ابن جلجل، ابن بیطار (گیاه شناس و داروشناس اندلسی، متوفی ۶۴۶) تفسیرُ کتابِ دیاسقوریدوس فی الادویة المفردة را به صورت واژه نامه ای یونانی ـ عربی و شامل برابرهای نام داروهای ذکر شده در کتاب دیوسکوریدس تألیف کرد (دربارة این کتاب ← شهابی، ص ۰۵ـ۱۱۲).اگرچه در موارد متعدد، خط سیر تألیف آثار داروشناسی و گیاه داروشناسی در دورة اسلامی نشان از تأثیرپذیری آنان از متون پایه دیگر به ویژه کتاب دیوسکوریدس و بعضی دیگر از دانشمندانِ عموماً یونانی دارد، اما به نظر می رسد سنّت استفاده از منابع، تنها تکیه گاه مؤلفان این گونه آثار در طی دورة اسلامی نبوده است. نوشتة ابوریحان بیرونی (۱۳۷۰ش، ص ۱۵) دربارة اینکه او نام گیاهان را از فردی یونانی ساکن خوارزم می پرسید، یکی از شواهد وجود سنّتی شفاهی برای شناسایی نامهای مختلف گیاهان و البته آگاهی از خواص دارویی آنهاست (دربارة این سنّت شفاهی ← ابوریحان بیرونی ، ۱۹۷۴، مقدمة کریموف ، ص ۳۶؛ سمرقندی ، مقدمة لوی ، ص ۲۰ـ۲۱). این سنّت شفاهی، به ویژه از نظر تداوم انتقال دانش در موضوع داروشناسی بین نسلهای مختلف نویسندگان دورة اسلامی، در خور توجه به نظر می رسد.آگاهی از نامهای مختلف هر دارو و شناسایی آنها از مهم ترین ارکان داروشناسی دورة اسلامی بوده است (← روغنی، ص ۲۰۴ـ۲۰۵، که شناسایی نام صحیح داروها را در کنار شناخت ماهیت، شناخت طبایع و شناخت بدلِ داروها چهار رکن اساسی داروشناسی دوره اسلامی می داند). گستردگی نام داروها و از آن جمله گیاهان و پراکندگی آنها در سراسر کشورهای اسلامی عملاً مشکل بزرگی برای شناسایی دقیق این نامها و یکی از معضِلات کار داروشناسان و پزشکان بوده است. دست کم در دو حکایت، یکی به نقل ابوریحان بیرونی (۱۳۷۰ش، ص ۱۶) و دیگری به نقل ابن جلجل (ص ۹۵) بر موضوع شناسایی نام داروها تأکید شده است. برپایة توضیحی که ابوریحان بیرونی (۱۳۷۰ش، همانجا) دربارة وجود فرهنگهای واژگانی مشتمل بر تفسیر نام داروها داده است، کوشش برای کسب آگاهی از نامهای گوناگون داروییِ خاص در زمان او نیز صورت می گرفته است. چند قرن پیش از ابوریحان بیرونی، گروهی از نویسندگان (با رویکردی عموماً لغت شناسانه) برای معرفی اسامی گوناگون داروها کوشیده بودند. آن دسته از کتب که به ویژه در آنها از نامهای گوناگون گیاهان بحث می شده، عموماً عنوان النبات (ناظر بر ذکر نامهای گوناگون گیاهان) داشته است، از جمله کتاب النبات و الشجر از ابوسعید عبدالملک بن قریب اصمعی (متوفی ۲۱۶)، کتاب النبات هشام بن ابراهیم کرمانی، کتاب النبات ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵)، کتاب الشجر و النبات از احمدبن حاتِم (متوفی ۲۳۱؛ روغنی، ص ۱۶۸) و از همه مهم تر، کتاب النبات ابوحنیفه دینوری (متوفی ۲۸۱ یا ۲۸۲ یا قبل از ۲۹۰؛ دربارة این کتاب ← سزگین، ج ۴، ص ۳۴۳؛ برای نمونه هایی از تطبیق آرای دینوری درمورد نام مواد دارویی ← مغربی، ص ۵۳۷ـ۵۴۳). این کتب با همان رویکرد تبیین نامهای گیاهان و نه بررسی ماهیت یا خواص دارویی یا جایگزین آنها پدید آمدند. موضوع تألیف آثاری دربارة نامهای گیاهان به پیدایش انواع کتاب النبات محدود نماند؛ علاوه بر آنکه نام گیاهان در کتابهای داروشناسی وارد شد (ناظر به یکی از چهار رکن دانش داروشناسی، شناسایی نام گیاهان)، در قرون پس از ابوریحان بیرونی تألیف آثاری که در آنها فقط به ذکر انواع نامهای داروها (و عموماً گیاهان) اکتفا می شد نیز ادامه یافت. برای نمونه ابن میمون (متوفی ۶۰۱) در کتاب شرح اسماءالعقّار خود همین روش را برگزید. وی در این کتاب (ص ۳) نوشته که کتاب را از آن رو کم حجم نوشته است که بتوان به راحتی نامها را از بر کرد.در میان آثار داروشناسی به زبان عربی ــ که محتوای آنها معرفی داروها و تبیین خواص دارویی مواد است ــ به نظر می رسد پس از الصیدنة فی الطب ابوریحان بیرونی (دربارة این کتاب ← بیرونی*، ابوریحان، بخش ۴ : داروشناسی) مهم ترین کتاب از ابن جزله با عنوان مِنهاج البیان فی مایَسْتعمِلُه الانسانُ باشد. مانند بسیاری از کتب این موضوع، ابن جزله نیز بر اساس حروف الفبای نام مواد به ذکر خواص آنها پرداخته است (دربارة این کتاب ← حمارنه، ص ۲۹۰ـ۲۹۴؛ نقشبندی، ص ۳۶۸ـ ۳۶۹). پس از این کتاب، ابوعبداللّه محمد ادریسی الجامعُ لِصفاتِ اَشتاتِ النبات را تألیف کرد (← ششن و همکاران، ص ۱۳۲). احتمالاً هم زمان با ادریسی، ابوجعفر احمدبن محمد غافقی الجامعُ فی الادویةِالمفردةِ را تألیف کرد (← روغنی، ص ۱۱۰ـ ۱۱۱؛ نیز ← افشار و دانش پژوه، ج ۱، ص ۱۹۵ـ ۱۹۶)، در قرن هفتم ابن بیطار الجامعُ لِمفرداتِ الادویةِ والاغذیة*ِ را تألیف کرد که از مبسوط ترین تألیفات داروشناسی دورة اسلامی است. در تحقیقات بعدی معلوم شد که این کتاب در واقع نسخه ای است از کتاب غافقی با نقل قولهایی از مؤلفان بعدی که ابن بیطار آنها را گرد هم آورده و به کتاب غافقی افزوده است (← غافقی، ج ۱، قسم ۱، مقدمه مایرهوف و جورجی صبحی، ص ۳۳). ابوالمُنی داوودبن ابی نصر (مشهور به کوهین عطار هارونی، متوفی پس از ۶۵۸) نیز منهاج الدُّکّان و دستورالاعیان فی أعمال وتراکیب الادویة النافعة للابدان (فیمایستعمله الانسان) را نوشت که این کتاب هم از آثار مهم داروشناسی دوره اسلامی به شمار می رود (دربارة این کتاب ← حمارنه، ص ۳۲۰ـ۳۲۵؛ ره آورد، ص ۴۵۹ـ۴۶۱؛ برای آگاهی از نسخه های باقیمانده از این کتاب ← ششن و همکاران، ص۳۳۷؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص۵۲۵).همچنین، ابن نفیس (متوفی ۶۸۱) الشامل فی الصناعة الطبیة را تألیف کرد. داوری درباره برتری یکی از دو اثر الشامل ابن نفیس و الجامع ابن بیطار بر دیگری، به عنوان بزرگ ترین و مبسوط ترین اثر داروشناسی به زبان عربی، دشوار است؛ اما در بسیاری موارد، شرح و تفصیل ابن نفیس از داروها بسیار بیش از آن چیزی است که در کتاب ابن بیطار آمده است (قس ابن بیطار، ج ۱، ص ۷۳ـ۷۴، توضیح دربارة گیاه بابونه (بابونج) با نوشتة ابن نفیس، ج ۴، ص ۲۵ـ۴۱ دربارة همین دارو). در قیاس می توان گفت ابن نفیس مفصّل تر از ابن بیطار به معرفی داروها پرداخته در حالی که ابن بیطار بیش از هر چیز به ذکر منابع نوشته های خود به ویژه آرای دیوسکوریدس و مانند آن اهتمام داشته است. پس از الشامل، کمتر کتابی با این وسعت در داروشناسی دورة اسلامی پدید آمده است.از مشهورترین آثار گیاه داروشناسی قرن هشتم مالایَسَعُ الطبیبُ جَهْلَه، نوشتة ابن کُتْبی* (متوفی ۷۵۴)، است. در حالی که این کتاب رونوشتی از بخشهایی از الجامع ابن بیطار (با کاستیها و فزونیهایی) محسوب می شود (← نقشبندی، ص ۳۰۹ـ۳۱۰؛ عرفانیان، ج ۱۹، ص ۵۰۶ـ۵۰۷؛ لوکلر ، ج ۲،ص ۲۶۱ـ۲۶۴). در قرن دهم داوودبن عمر انطاکی (متوفی ۱۰۰۸) تذکرةُ اولی الالبابِ والجامعُ للعجبِ العُجاب را در چهار باب تألیف کرد (برای آگاهی بیشتر دربارة این کتاب ← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۹۴ـ۹۶؛ برای آگاهی از نسخه های به جا مانده از این کتاب ← ششن و همکاران، ص ۲۲۶ـ۲۲۸؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۱۵۸ـ۱۵۹).آثار غیرمستقل. در مقایسه با آثاری که به موضوع شناسایی داروها اختصاص دارد، باید گفت آثاری که فقط بخشی از آنها به این موضوع پرداخته و به نوعی شامل مجموعة وسیع تری از دانسته های دارویی یا گیاه دارویی می شود، بسیار زودتر پدید آمده است. از جمله این کتب، فردوس الحکمة نوشتة علی بن سهل طبری (متوفی ۲۵۰) است که «نوع» ششم آن به موضوع معرفی شکلهای گوناگون روش استفاده از داروها، معرفی ادویه مفرد و عقاقیر، اعضای نافع بدن حیوانات و معرفی داروهای مرکّب اختصاص دارد (← ص ۳۷۴ـ۵۰۰). از محمدبن زکریای رازی نیز دست کم دو کتاب در اختیار است که بخشی از آنها دربارة داروشناسی است. اینها به جز آثار مختلف رازی است که هر کدام دربارة یکی از موضوعهای داروشناختی است، مانند کتاب ابدال الادویة (← سزگین، ج ۳، ص ۲۸۶) و رسالة فی ادویة العین و علاجِها (همان، ج ۳، ص ۲۹۰) و منافع السکنجبین (همان، ج ۳، ص ۲۸۸). موضوع و مباحث کتابهای ۲۰ و ۲۱ الحاوی فی الطب رازی و مقاله سوم از المنصوری فی الطب او نیز معرفی غذاها و داروهاست.مقالة دهم از جزء دوم کتاب کامل الصناعة الطبیة نوشتة علی بن عباس مجوسی اهوازی نیز در ۵۶ باب به معرفی ادویه مفرد می پردازد.بخش وسیعی از کتاب التصریف لِمَنْ عَجَزعَن التألیف نوشته ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوی به موضوع داروها اختصاص دارد. در این کتاب، بخشهایی از جمله دربارة معرفی روشهای استفاده از داروها (← ج ۱، ص ۳۶۵ـ۴۹۳)، داروهای نافع برای امور خاص (ج ۱، ص ۴۹۳ـ۵۰۲)، داروهای مختص دهان و دندان و حلق (ج ۱، ص ۱۰۰ـ۱۲۸) و نیز خواص دارویی انواع گیاهان (ج ۲، ص ۲۷۴ـ۳۳۱) وجود دارد.از میان مقالات صدگانه کتابُ الِمأَةِ فی الطب ابوسهل مسیحی جرجانی (متوفی ۴۰۱)، کتابهای ۱۲ تا ۱۷، دربارة غذاها و نوشیدنیها و کتابهای ۲۹ تا ۳۲ دربارة مواد دارویی است (← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۴۷۴ـ۴۷۶).کتاب پنجم از القانون فی الطب ابن سینا دربارة داروهای مرکّب است. در قرن ششم، هِبة اللّه بن جمیع اثری با عنوان الاِرشاد ُلِمصالحِ الانفُسِ و الأجساد را در چهار مقاله نوشت. مقالة دوم این کتاب دربارة ادویه مفرد و مقالة چهارم آن نیز دربارة ادویة مرکّب است (← حمارنه، ص ۳۰۶ـ۳۰۸). دیگر کتاب در این باره در قرن ششم، المُختارُ فی الطبّ نوشتة علی بن احمدبن علی بن هَبَل بغدادی است که کتاب دوم و سوم از مجموع پنج کتاب آن به ترتیب دربارة داروهای مفرد و مرکّب است (← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۵۱۴). در قرن هفتم، محمودبن الیاس نجم الدین شیرازی، کتاب الحاوی فی علم التداوی را تألیف کرد که مقالات چهارم و پنجم آن در موضوع داروهای مفرد و مرکّب است (← همان، ج ۱۹، ص ۱۴۴ـ۱۴۶) و در قرن هشتم قانونچه، تألیف محمود چغمینی، اثری است که مقالة دهم (آخرین مقاله) آن دربارة معرفی خواص دارویی خوردنیها و نوشیدنیهاست.بررسی عمومی نام و موضوع آثار. آثار راجع به شناسایی گیاهان دارویی به دو دسته تقسیم می شود: آثار دربارة داروهای مفرد گیاهی با عنوان الادویة المفردة و نیز عقّار یا عَقاقیر (از ریشه سریانی و به معنی بیخ و ریشه؛ نیز ← ابوریحان بیرونی، ۱۳۷۰ش، ص ۹ـ۱۰؛ ۱۹۷۴، همان مقدمه، ص ۳۶) و داروهای گیاهی مرکّب با عنوان الادویة المرکّبة و نیز قرابادین. در کنار این تقسیم بندی، نام بسیاری از آثار نشان دهندة ماهیت داروشناختی آنهاست؛ از جمله، رسائلی با عناوین اصول التراکیب و ترکیب الادویة دربارة روشهای ترکیب داروها؛ آثاری دربارة داروهایی برای درمان بخش یا عضوی از بدن انسان مانند رسائل مربوط به داروهای قلب با عنوان الادویة القلبیة؛ آثار مربوط به آموزش استفاده خاصی از داروها یا روش استفاده خاصی از آنها مانند آثار الادویة المسهلة یا ایارجات؛ آثاری که در آنها داروها به صورت جدول و همانند تقویمها، عموماً با عنوان تقویم الابدان یا تقویم الادویة، معرفی شده اند؛ و سم نامه ها یا کتاب السموم که معرف انواع زهرها و پادزهرها هستند.دارونامه های فارسی. تدوین دارونامه های مختلف به زبان فارسی از ایران آغاز شد اما با توجه به رواج زبان فارسی در طی دورة زمانی نسبتاً طولانی در شبه قارة هند، بسیاری از متون داروشناسی به زبان فارسی در این سرزمین نیز تألیف گردید. در این بخش از مقاله، دارونامه های تألیف شده در ایران و هند معرفی می شوند :الف) دارونامه های تألیف شده در ایران. به جز بخش کوچکی از کتاب هدایة المتعلمینِ فی الطب* اَخَوینی بُخاری (متوفی ﺣ ۳۷۱؛ ص ۶۳۰ـ۶۴۳) که به معرفی سموم اختصاص دارد و از جمله نخستین سم نامه های موجود به زبان فارسی است، کهن ترین دارونامة فارسی موجود الابنیة عن حقایق الادویة (یا روضة الانس و منفعة النفس) تألیف ابومنصور موفق بن علی هروی (زنده در قرن پنجم) است که احتمالاً بین سالهای ۴۳۰ تا ۴۴۵ تألیف شده است (خالقی مطلق، ص ۶۶۵). یکی از معدود دست نویسهای این کتاب، کهن ترین دست نویس تاریخ دار به زبان فارسی به حساب می آید (برای آگاهی از پژوهشهای انجام شده دربارة این کتاب ← هروی، مقدمة ایرج افشار و علی اشرف صادقی، ص سی وهفت ـ چهل؛ نیز ← الابنیة عن حقایق الادویة*). الابنیة نمونه کاملی از دارونامه ها، چه در زبان فارسی و چه در زبان عربی، به شمار می رود که در آن، مانند روش به کار رفته در همة دارونامه های کامل و جامع، ضمن ذکر خواص داروها، به انواع مختلف داروها، شامل گیاهان و جانوران و کانیها، پرداخته شده است.در میان آثار فارسی داروشناسی از مهم ترین آثار، مجموعه نوشته های اسماعیل بن حسین جرجانی* است که تقریباً در تمام آثار پزشکی او بخشی دربارة داروها (شامل داروهای مفرد و مرکّب و با منشأهای سه گانه) وجود دارد. مهم ترین و گسترده ترین این نوشته ها بخشهایی از ذخیرة خوارزمشاهی است که در آن جرجانی ابتدا به توضیح درباره داروهای دارای منشأ حیوانی پرداخته (← ص ۶۴۵ـ۶۵۱) و در پی آن کتاب قرابادین را به ذخیرة خوارزمشاهی افزوده است (← ص ۶۵۱ـ ۷۴۵؛ برای آگاهی از عناوین بابهای این دو بخش از ذخیرة خوارزمشاهی ← اسماعیل نسب، ص ۴۸ـ۸۵؛ نیز ← ذخیرة خوارزمشاهی*)، اما جرجانی در دیگر کتاب خود، کتاب الأغراض الطّبیة والمباحث العلائیة، با روش دیگری به ذکر داروها پرداخته است. او در این کتاب، داروها را به سه دسته تقسیم کرده است : داروهایی که عموماً به صورت غذا مصرف می شوند (← ص ۵۸۵ـ۶۰۱)؛ داروهایی با منشأ حیوانی (ص ۶۰۱ـ۶۰۹)؛ داروهایی با منشأ گیاهی و منشأ کانی (ص ۶۰۹ـ۶۳۸). او سپس به داروهای مرکّب پرداخته است (← ص ۶۳۹ـ۷۱۵). در مقابل، جرجانی در دیگر اثر پزشکی خود، یادگار، برخلاف دو کتاب قبلی به جای آنکه بخشی را به داروها اختصاص دهد ترجیح داده است که هنگام ذکر نام بیماریها روش استفاده از داروها و نیز ترکیب آنها را برای علاج آن بیماری شرح دهد (برای نمونه ← ص ۱۱۶ـ۱۱۸، در توضیح پاره ای داروهای مفید برای معده). در بررسی نقش اسماعیل جرجانی در تکوین تألیف آثاری در زمینة داروشناسی به زبان فارسی توجه به دو نکته مهم است: یکی آنکه جرجانی عملاً در جریان تهیة مجموعه ای از آثار، بنا را بر مختصرکردن کتاب دیگر گذارده و، برای نمونه، کتاب الاغراض الطبیة را از مختصر کردن ذخیرة خوارزمشاهی پدید آورده است (← جرجانی*، اسماعیل بن حسین)؛ به همین دلیل، شباهتها و تکرارهای زیادی نیز در بحث داروها به چشم می خورد. دیگر آنکه به نظر می رسد تألیف بخش وسیعی از ذخیرة خوارزمشاهی که موضوع آن معرفی داروهاست، تحت تأثیر همین بخشها از کتاب قانون ابن سینا صورت گرفته است. جرجانی خود در انتهای کتاب نهم ذخیرة خوارزمشاهی (ص ۶۵۱) نوشته است که تألیف کتاب را به اتمام رسانده و در ابتدای کتاب دهم (ص ۶۵۱ـ۶۵۲)، که به معرفی داروها اختصاص دارد، نوشته است که در ابتدا قصد نداشته چنین بخشی را در کتاب درج کند، اما در نهایت ترجیح داده است در ذخیرة خوارزمشاهی چنین بخشی وجود داشته باشد.یکی از مهم ترین دارونامه های فارسی در سال ۷۷۰، اختیارات بدیعی، تألیف زین العابدین علی بن حسین انصاری شیرازی است. این کتاب به دلیل اشتمال آن بر تعداد زیادی از داروهای مفرد و مرکّب و نیز به سبب آثاری که به عنوان ذیل، حاشیه و شرح بر آن تألیف شده، اثر مهمی در تکوین دارونامه های فارسی داشته است (برای آگاهی از فصول این کتاب ← منزوی، ج ۵، ص ۳۲۶۷؛ برای آگاهی از نسخه های خطی باقی مانده از این کتاب ← همان، ج ۵، ص ۳۲۶۷ـ۳۲۶۹؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۲۷۴ـ۲۸۲؛ نیز ← اختیارات بدیعی*). نخستین ذیل بر این کتاب را فرزند مؤلف با نام حسین بن علی شیرازی، با عنوان اِصْحاح الادویه در ۷۷۰ پدید آورد که کوششی است در ضبط نام صحیح گیاهان و داروها در اختیارات بدیعی (برای آگاهی بیشتر دربارة اِصحاح الادویه ← عرفانیان، ج ۱۹، ص ۱۷ـ ۱۸؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۲۶۹). اختیارات قطب شاهی از میرمحمدمؤمن بن علی مؤمن استرآبادی (تألیف در ۹۸۲)، از شروح اختیارات بدیعی (منزوی، ج ۵، ص ۳۲۷۰) و اختیارات نظامی از نظام الدین احمد گیلانی (تألیف در قرن یازدهم؛ همانجا) از گزیده های اختیارات بدیعی محسوب می شوند.تحفة حکیم مؤمن تألیف محمدمؤمن حسینی تنکابنی، مشهور به حکیم مؤمن*، در ۱۰۸۰ ــ که به نام تحفة المؤمنین نیز شناخته می شودــ از آخرین کتب داروشناسی دورة اسلامی و به زبان فارسی است (دربارة این کتاب ← همان، ج ۵، ص ۳۳۴۷ـ۳۳۵۰، نیز ← تحفة المؤمنین*). البته باید در نظر داشت یکی از بخشهای مهم در دارونامه های زبان فارسی آثاری است که از عربی به فارسی ترجمه شده، برخی از این آثار عبارت اند از: دو ترجمة فارسی از کتاب دیوسکوریدس که نخستین ترجمه را علی بن شریف حسینی در ۸۶۷ انجام داده است (← منزوی، ج ۵، ص ۳۳۶۱ـ۳۳۶۲؛ دربارة بعضی نکات فنی و روش این ترجمه ← دیوسکوریدس، ۱۳۸۳ش، همان مقدمه، ص ۱۵ـ۱۶) و ترجمة دوم به همت غیاث الدین محمد رضوی و پیش از ۱۰۶۸ صورت گرفته است (← دانش پژوه، دفتر ۸ ، ص ۳۷). این آثار ترجمه هایی لفظ به لفظ از متن اصلی به شمار می روند. هر دو ترجمه از متن عربی کتاب دیوسکوریدس است که توسط مهران بن منصوربن مهران و در قرن ششم انجام شد (← دیوسکوریدس، همانجا؛ همان، ترجمة فارسی، گ ۳ر)؛ ترجمة فارسی کتاب الصیدنة فی الطب ابوریحان بیرونی که در قرن هفتم و به همت ابوبکر علی بن عثمان کاسانی انجام شد (← ابوریحان بیرونی، ۱۳۷۰ش، مقدمة زریاب، ص بیست وچهار ـ سی وسه؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۵۲۷ـ۳۵۲۸)؛ ترجمة تقویم الصحة ابن بطلان (← منزوی، ج ۵، ص ۳۳۸۶)؛ چند ترجمه از منهاج البیان ابن جزله (← همان، ج ۵، ص ۳۳۶۶ـ۳۳۶۷)؛ و نیز چند ترجمه از الأدویة القلبیة ابن سینا (← همان، ج ۵، ص ۳۲۷۲).ترجمه های حیاة الحیوان الکبری از کمال الدین دمیری (← همان، ج ۵، ص ۳۸۳۴ـ۳۸۳۵) و نیز ترجمة جواهرنامه هایی منتسب به هرمس (← همان، ج ۵، ص ۳۸۰۶) و افلاطون (همان، ج ۵، ص ۳۸۱۶؛ نیز ← جواهرنامه*) نیز در همین سیاق، در خور ذکر است.بخشی از نوشته هایی که در موضوع داروشناسی قرار گرفته، اما مستقیماً به داروها نمی پردازند، سم نامه ها هستند که نمونه های متعددی از آنها وجود دارد. از جمله عمادالدین محمود شیرازی دو کتاب معرفة السموم (همان، ج ۵، ص۳۷۱۳ـ ۳۷۱۴؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۴۲۶) و فادزهر (فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۴۲۷) را در این موضوع تألیف کرده است. کتاب تدارک السموم از غیاث طبیب (منزوی، ج ۵، ص ۳۳۵۳ـ ۳۳۵۴) و تحفة الخوانین از ملامحسن همدانی (همان، ج۵، ص۳۳۳۷ـ ۳۳۳۸) نیز از جمله این آثارند. بخشی دیگر از این سم نامه ها زیر عنوان رساله های پادزهر (← همان، ج ۵، ص ۳۳۲۷ـ۳۳۲۸) و نیز تریاق، از جمله تریاق اعظم از عبدالکریم گیلانی (← همان، ج۵، ص۳۳۶۸ـ۳۳۶۹)، معرفی شده اند (نیز ← پادزهر*؛ زهر*).ب) دارونامه های فارسی تألیف شده در شبه قاره هند. دارونامه های فارسیِ تألیف شده در شبه قاره از نظر تعداد، بخش وسیعی را بین تمام دارونامه های فارسی به خود اختصاص داده اند (← ادامة مقاله). یکی از مهم ترین ویژگیهای این نوشته ها حجم بسیار زیاد آنها (در مقایسه با دارونامه های تألیف شده در ایران) است، به طوری که حجم متوسط هر یک از این دارونامه ها به مراتب از دارونامه های تألیف شده در ایران بیشتر است (برای گزارشی از تاریخ و پیدایی دارونامه های فارسی در این سرزمین ← نیّر واسطی، ص ۷۱ـ۷۴). در عین حال، یکی از دلایل گسترش حجمی دارونامه های فارسی شبه قاره، ورود نام گیاهان بومی این سرزمین، به زبانهای سنسکریت (در متون متقدم) و اردو (در متون متأخر) در کنار دیگر نامهای گیاهان (شامل نام گیاهان، داروها و نیز مترادفهای آنان) بوده است.در میان متون پزشکی، داروشناسی و گیاه داروشناسی فارسی شبه قاره، مهم ترین طیف آثار مرتبط با دارونامه ها، قرابادینهاست (برای آگاهی از نام مهم ترین این قرابادینها ← منزوی، ج ۵، ص ۳۶۲۹ـ۳۶۴۲؛ نیز ← ادامة مقاله). تقریباً در همة آثار پزشکی تألیف شده در شبه قاره، بخشی در معرفی داروها به ویژه گیاهان دارویی و تفصیل خواص دارویی آنها وجود دارد. اما از نظر محتوا، شماری از این متون صرفاً به معرفی داروهای مفرد، قرابادینها و روشهای درمان بیماریها با استفاده از داروها (عموماً با منشأ گیاهی) پرداخته است و شماری نیز واژه نامه های چند زبانه در معرفی نام داروها و مترادفهای آنان به زبانهای مختلف، به ویژه زبانهای محلی هندوستان، است. ظاهراً کهن ترین اثر در این زمینه، مجموع ضیایی تألیف محمدرشید زنگی عمر غزنوی، مشهور به مبارکباد، است که در ۷۳۰ تألیف شده و بخشی از آن به معرفی گیاهان دارویی اختصاص دارد (نیّر واسطی، ص ۸۴؛ نیز ← منزوی، ج ۵، ص ۳۶۸۷).دیگر آثار در این زمینه عبارت اند از: معدن الشفای سکندرشاهی از بهواه خان بن خواص خان (تألیف در ۹۱۸؛ ← استوری ، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۳۱ـ۲۳۲؛ منزوی، ج ۵،ص ۳۷۱۱ـ۳۷۱۲)؛ دستورالعلاج از سلطان علی خراسانی گنابادی (تألیف بین سالهای ۹۳۰ـ۹۳۳؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص۲۳۳ـ۲۳۴؛ منزوی، ج۵، ص۳۴۵۴ـ۳۴۵۵)؛ ریاض الادویه از یوسفی هروی (تألیف در ۹۴۶؛ استوری، ج۲، بخش ۲، ص۲۴۰؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۴۸۹)؛ قرابادین شفایی یا قرابادین مظفری از میرمظفربن محمد حسینی شفایی (تألیف در قرن دهم؛ استوری، ج۲، بخش۲، ص۲۴۵ـ۲۴۶؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۶۳۶ـ ۳۶۳۷)؛ مفردات نامی یا مفردات معصومی از نظام الدین میرمحمد معصوم متخلص به نامی (تألیف در اوایل قرن یازدهم؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۵۰؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۷۲۷)؛ گنج بادآورده صاحب قرانی از حکیم امان اللّه خان امانی (تألیف در ۱۰۳۵؛ استوری، ج۲، بخش۲، ص۲۵۴؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۶۶۲)؛ قرابادین آصفی از حکیم آصف الزمان فرنگی (مسیحی؛ تألیف در ۱۰۵۰؛ استوری، ج۲،بخش۲، ص۲۵۸؛ منزوی،ج۵، ص۳۶۳۲)؛ علاجات داراشکوهی یا طب داراشکوهی از عین الملک شیرازی (تألیف در ۱۰۵۶؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۵۷؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۵۴۴)؛ الفاظ ادویه از مؤلف مذکور (منزوی، ج ۵، ص ۳۲۹۱؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی، ص ۴۴۱ـ۴۴۲)؛ قرابادین معصومی از محمد معصوم بن کریم الدین شوشتری شیرازی (تألیف در ۱۰۵۹؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۵۸ـ۲۵۹؛ منزوی، ج ۵، ص۳۶۴۱ـ۳۶۴۲)؛ دو کتاب از محمد اعظم خان مصطفی آبادی، مشهور به ناظم جهان، (تألیف در قرن دوازدهم) شامل اکسیر اعظم یا دستورالعلاج (استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۳۰۱؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۲۸۹ـ ۳۲۹۰)؛ قرابادین اعظم (استوری، ج۲، بخش۲، ص ۳۰۱ـ۳۰۲؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۶۳۳)؛ تشریح الادویه از عین الملک شیرازی (همان، ج ۵، ص ۳۳۷۶)؛ قرابادین قادری از شاه اکبر ارزانی (تألیف در سالهای ۱۱۲۶ـ۱۱۳۰؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۷۰؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۶۳۸ـ۳۶۳۹)؛ قرابادین سکندری از حکیم سکندربن حکیم اسماعیل (تألیف در ۱۱۶۲؛ استوری، ج ۲، بخش ۲، ص۲۷۷؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۶۳۵ـ ۳۶۳۶)؛ و مفردات سکندری از حکیم سکندر مذکور (استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۷۶؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۷۲۵).یکی از بزرگ ترین دارونامه های فارسی تألیف شده در شبه قاره، قرابادین کبیرتألیف عقیلی علوی شیرازی (تألیف در ۱۱۸۵) است که به نام ذخایرالتراکیب نیز شناخته می شود (← منزوی، ج ۵، ص ۳۴۶۷، ۳۶۴۰). این کتاب خود بخش قرابادینِ مجموعه کتابی به نام مجمع الجوامع است که بخشی از این مجموعه را میرمحمدحسین خان و بخش دیگر آن را علوی خان شیرازی تدوین کرده اما کل مجموعه هیچگاه کامل نشده است (برای آگاهی بیشتر دربارة این کتاب ← همان، ج ۵، ص ۳۶۸۵ـ۳۶۸۶). از میان آثار قرن دوازدهم شبه قاره نیز مزاج الادویه، تألیف غلام رسول قادری نقشبندی انصاری، در خور ذکر است که بخشی از ادویه مفرد رایج در شبه قاره در آن معرفی شده است (← همان، ج ۵، ص ۳۶۹۹).منابع: ابن اکفانی، کتاب ارشادالقاصد الی اسنی المقاصد، چاپ یوست ویتکام، لیدن ۱۹۸۹؛ ابن بیطار؛ ابن جلجل، طبقات الاطباء والحکماء، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵؛ ابن میمون، شرح اسماءالعقار، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره ۱۹۴۰؛ ابن ندیم (تهران)؛ ابن نفیس، الشامل فی الصناعة الطبیة، چاپ یوسف زیدان، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۷ش؛ ابوریحان بیرونی، الصیدنة؛ اخوینی بخاری؛ عبدالحسین اسماعیل نسب، «گزارشی درباره ی ساختار و عنوان اجرای کتاب های قانون از ابن سینا و ذخیره ی خوارزمشاهی از سیداسماعیل جرجانی»، کتاب ماه علوم و فنون، دورة ۲، سال ۲، ش ۶ (مهر ۱۳۸۷)؛ هوشنگ اعلم، «دفاع از ابن البیطار اندلسی در برابر پسر حاج زین عطار شیرازی»، در بیرشک نامه، ]تدوین [موسی اکرمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۷ش؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، ج ۱، تهران ۱۳۵۲ش؛ اسماعیل بن حسین (حسن) جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، چاپ عکسی از نسخه ای خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش؛ همو، کتاب الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش؛ همو، یادگار در دانش پزشکی و داروشناسی، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۸۱ش؛ سامی خلف حمارنه، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، چاپ اسماء حمصی، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛ جلال خالقی مطلق، «اسدی طوسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، سال ۱۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۵۶)؛ محمدتقی دانش پژوه، نسخه های خطی در کتابخانه های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، در نسخه های خطی: نشریة کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، دفتر ۸ ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ش؛ پدانیوس دیوسکوریدس، الحشایش، ترجمة فارسی غیاث الدین محمد رضوی، نسخة خطی کتابخانه بنیاد مطالعات خاوری فرهنگستان علوم روسیه، شعبة سن پترزبورگ، ش ۱۴۳/D؛ همان، ترجمة مهران بن منصوربن مهران، چاپ عکسی از نسخة خطی ]کتابخانه[ کاخ گلستان، تهران ۱۳۸۳ش؛ علی رفیعی، «طبقه بندی علوم در جهان اسلام»، کرانه، سال ۱، ش ۲ (زمستان ۱۳۷۳)؛ شهره روغنی، «تاریخ طب در اندلس با تاکید بر داروشناسی و جراحی: از سدة ۱ تا ۷ق/۷ تا ۱۳م»، پایان نامة دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، ۱۳۸۸ش؛ حسن ره آورد، فهرست کتابخانة دانشکده پزشکی، تهران ۱۳۳۳ش؛ خلف بن عباس زهراوی، التصریف لمن عجز عن التألیف، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول، مجموعة بشیرآغا، ش ۵۰۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة والترکیة والفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ مصطفی شهابی، «]درباره[ تفسیر کتاب دیسقوریدس لابن البیطار»، مجلة معهدالمخطوطات العربیة، ج ۳، ش ۱ (شوال ۱۳۷۶)؛ احمدبن مصطفی طاشکوپری زاده، کتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج ۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸؛ عثمان بَکّار، تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ترجمة محمدرضا مصباحی، مشهد ۱۳۸۸ش؛ همو، طبقه بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، ترجمة جواد قاسمی، مشهد ۱۳۸۱ش؛ غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، مشهد ۱۳۸۰ش؛ احمدبن محمد غافقی، منتخب کتاب جامع المفردات، انتخبه ابوالفرج غریغریوس المعروف بابن العبری، چاپ ماکس مایرهوف و جورجی صبحی، ج ۱، قسم ۱، قاهره ۱۹۳۲، در الطب الاسلامی، ج ۵۱، چاپ افست فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛ فهرستواره مشترک نسخه های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش؛ علی بن عباس مجوسی، کامل الصناعة الطبیة، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة دانشگاه استانبول، بخش عربی، ش ۶۳۷۵، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ محمد زهیر بابا، «الاقرباذینات، او، دساتیرالادویة العربیة»، در ابحاث الندوة العالمیة الاولی لتاریخ العلوم عندالعرب، ج ۱، حلب: معهدالتراث العلمی العربی، ۱۹۷۷؛ همو، «مصادر الادویة المفردة، او، العقاقیر فی الطب العربی»، در ابحاث المؤتمر السنوی الثانی للجمعیة السوریة لتاریخ العلوم، حلب : معهدالتراث العلمی العربی، ۱۹۷۹؛ عبدالقادر مغربی، «جولة لغویة فی کتاب النبات لابی حنیفة الدینوری(۲)»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۲۹، ش ۴ (صفر ۱۳۷۴)؛ احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش ـ ؛ یحیی مهدوی، فهرست نسخه های مصنّفات ابن سینا، تهران ۱۳۳۳ش؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۵۶ش؛ اسامه ناصر نقشبندی، مخطوطات الطب والصیدلة والبیطرة فی مکتبة المتحف العراقی، بغداد ۱۹۸۱؛ حکیم نیّر واسطی، تاریخ روابط پزشکی ایران و پاکستان، راولپندی ۱۳۵۳ش؛ موفق بن علی هروی، کتاب الابنیة عن حقایق الادویة: روضة الانس و منفعة النفس، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة ملی اتریش (وین)، ش A.F. ۳۴۰ ، تهران ۱۳۸۸ش؛Abū Rayhān Bīrūnī, Farmakognoziya v meditsine, tr. U. I. Karimov, Tashkent ۱۹۷۴; W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹; Dioscurides triumphans: ein anonymer arabischer Kommentar (Ende ۱۲. Jahrh. n. Chr.) zur Materia medica= ],شرح لِکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطبّ[arabischer Text nebst kommentierter deutscher Übersetzung, herausgegeben von Albert Dietrich, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, ۱۹۸۸; Lucien Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris ۱۸۷۶, repr. Frankfurt am Main ۱۹۹۶; Muhammad b. `Alī Samarqandī, The medical formulary of al- Samarqandī, [facsim. of the Arabic text, tr, & annotated by Martin Levey and Noury al- Khaledy], Philadelphia ۱۹۶۷; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷- ; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol ۲. pt. ۲, London ۱۹۷۱.۵)

داروسازی جدید در ایران. به رغم حضور پزشکان خارجی از زمان صفویان (ﺣک : ۹۰۶ ـ ۱۱۳۵) و تحول داروسازی در این دوره، فروپاشی سیاسی و اجتماعی اواخر دوره صفویه و جنگها و نابسامانیهای بعدی به افت داروسازی انجامید و دوره قاجار (ﺣک :۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) میراث بر این انحطاط و افول شد. در دوره قاجار، افزایش شمار پزشکان اروپاییِ همراه هیئتهای نظامی یا مذهبیِ فرنگی در ایران، حسن ظن و اعتماد عباس میرزا به پزشکان و داروهای فرنگی (← الگود ، ص ۳۶۳، ۳۶۶، ۳۶۸، ۴۵۶) و احساس نیاز به اقتباس دانشهای جدید، به تأسیس مدرسه دارالفنون* در دورة ناصری در ۱۲۶۸ و تدریس پزشکی نوین در آن و آشنایی علمی و تأثیرگذار ایرانیان با داروسازی جدید انجامید. همچنان که افتتاح دواخانه های جدید و کاربرد داروهای اروپایی هم به طور عمده در همین دوره بوده است (← اعتمادالسلطنه، ص ۱۲۷، ۱۳۹). تا پیش از آن داروشناسی جالینوس و ابن سینا رواج کامل داشت (← شاردن ، ج ۵، ص ۱۸۸؛ پولاک ، ج ۲، ص ۲۳۱). به نوشتة شاردن که در دورة صفویان به ایران آمده بود، پزشکانِ ایرانی دکان کوچک دوافروشی نزدیک به خانه خود داشتند، حق معاینه نمی گرفتند و آن را با قیمت داروها یکجا حساب می کردند (← ج ۵، ص ۱۷۶ـ۱۷۸). البته در همان سنّت کهن موارد در خور توجهی هم وجود داشته است، چنان که به نوشتة پولاک (ج ۲، ص ۲۰۵) دوای چشم ساخت ایران که بخش اعظم ترکیبات آن کات کبود و هلیله بود، تا ازمیر هم صادر می شد. در آن دوره، از داروخانه های امروزی نشانی نبود و حکیم باشیها و عطاران داروهای گیاهی را تجویز می کردند (شهری باف، ج ۱، ص ۲۱۸، ج ۲، ص ۲۷۹؛ برای برخی داروهای گیاهی رایج در دوره صفویه و قاجار ← شاردن، ج ۵، ص ۱۸۹ـ۱۹۲؛ پولاک، ج ۲،ص ۲۱۸ـ۲۲۶، ۲۳۲ـ۲۳۶؛ شهری باف، ج ۲، ص ۲۷۳ـ۲۷۴؛ فلور ، ص ۱۳۱ـ۱۳۴). مرکز اصلی دوافروشان سنّتی در تهرانِ دورة قاجار سبزه میدان، سرچشمه، بازار، پاقاپوق (میدان اعدام/ محمدیة کنونی) و چند محله دیگر بود (اعتمادالسلطنه، همانجاها؛ نجمی، ص ۴۵۰؛ شهری باف، ج ۱، ص ۲۱۸).شماری از پزشکان ایرانی و کسانی که از رخنة همه جانبة فرنگیها بیمناک بودند، در برابر استفاده از داروهای فرنگی مقاومت می کردند (← فلور، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ نیز ←ادامة مقاله). برای مثال، میرزابابا طبیب شیرازی در رساله اش به زبان عربی به نام رساله جوهریه، و یکی از شاگردانش، به نام استارآبادی، در باب زیان بار بودن داروهای غربی استدلال کرده اند (← فیلسوف الدوله، ص ۳۱۸ـ۳۱۹؛ فلور، ص ۱۸۲ـ۱۸۴) و کوششهای دولت برای تأسیس داروخانه هایی به سبک اروپایی، هم بر اثر مخالفت مردم با هر نوع تجدد و هم قیمتهای کمتر داروهای عطاران، با مشکل مواجه می شد. البته، احتمالاً علت مخالفت پزشکان و عطاران، بیم از دست رفتن رونق کارشان نیز بوده است (← ابراهیم نژاد ، ص ۴۳، ۸۴). با این حال، برخی داروهای شیمیایی از طریق پزشکان فرنگی که داروهایشان را با خود می آوردند، به مجموعه داروهای مصرفی ایرانیان وارد شده بود (← پولاک، ج ۲، ص ۲۰۶، ۲۱۴ـ۲۱۵، ۲۲۱، ۵۶۴؛ سدیدالسلطنه، ص ۱۶۹؛ فلور، ص ۱۳۱) و به مرور پذیرش بیشتری میان مردم و پزشکان می یافت؛ چنان که افتخارالاطباء که با پزشکی غربی مخالف بود، با داروهای غربی مخالفتی نداشت تا آنجا که کتاب راهنمای دارویی مدرنی را با نام اسرارالحکمه از انگلیسی به فارسی ترجمه کرد (د. ایرانیکا، ج ۷، ص ۵۵۹).به نوشتة فلور (ص ۱۸۸)، درمانگاه ـ دواخانه ها و پزشکان هیئتهای سیاسی، نظامی و مذهبی نقش بسیار مهمی در معرفی داروهای شیمیایی جدید داشتند. نخستین دواخانه از این نوع به احتمال، متعلق به هیئت سیاسی ژنرال گاردان فرانسوی در سالهای ۱۲۲۱ـ۱۲۲۴/۱۸۰۷ـ۱۸۰۹ (در دورة فتحعلی شاه) بوده است که مدت کوتاهی برقرار بود. ولی هیئت مذهبی مسیحی پرسبیتری امریکایی نخستین هیئتی بود که درمانگاه ـ دواخانه ای دائمی در ۱۲۵۱/۱۸۳۵ تأسیس کرد (همانجا). تا اواخر سدة سیزدهم/نوزدهم، هیئتهای مسیحی خارجی در بوشهر، اصفهان، مشهد، کرمان و برخی شهرهای دیگر، علاوه بر تهران بیمارستانها، و به تبع آن داروخانه های دیگری ایجاد کردند (همانجا). در ۱۲۶۸/۱۸۵۲، «مریضخانه دولتی» که بیمارستان نظامی بود، شروع به کار کرد که داروخانه ای هم داشت (همان، ص ۱۹۰). این داروخانه نخستین دواخانه با داروهای فرنگی بود (آدمیت، ص ۳۳۴). در فهرست کارکنان «مریضخانة دولتی» سه دواساز با شرایط و وظایف مشخص و مجزا در نظر گرفته شده بود (← ابراهیم نژاد، ص ۲۰۳ـ۲۰۴، ۲۱۸، ۲۲۸ـ۲۳۰). با ورود خط تلگراف هند ـ اروپا به ایران در ۱۲۸۲/۱۸۶۵، دواخانه هایی در شهرهایی که ایستگاه خط تلگراف داشت، احداث شد که به مردم محل هم خدمات می داد (فلور، ص ۱۸۹، ۱۹۶). تا ۱۳۰۰/۱۸۸۳، یک درمانگاه ـ دواخانه در اصفهان دایر بود که جامعه تبشیری کلیسای بریتانیا آن را اداره می کرد. مری بِرد پزشک همین نهاد در ۱۳۰۸، درمانگاه ـ دواخانه ای برای زنان مسلمان در بازار اصفهان ایجاد کرد که به سبب مخالفت شدید عده ای از مردم، پنج بار (از ۱۳۱۱ـ ۱۳۱۴/۱۸۹۴ـ۱۸۹۷) بسته شد و در نهایت برد با حمایت بیماران به کار خود ادامه داد (← رایس ، ص ۷۰ـ۷۷؛ فلور، ص ۱۹۷).با تأسیس مدرسة دارالفنون، دکتر فوکتی ، داروساز ایتالیایی، در میان نخستین گروه از معلمان استخدام شده اروپایی برای تدریس در این مدرسه بود. بسیاری از مواد دارویی و شیمیایی به همت او در تهران تجزیه شد و ترکیبات شیمیایی آنها معلوم گردید. او به همراه دکتر پولاک، که افزون بر معلمی طب و جراحی، داروسازی نیز می کرد، نخستین کسی در ایران است که برای بیهوشی از اتر و کلروفرم استفاده کرد (← محبوبی اردکانی، ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش،ج۱،ص ۲۷۶؛ روستایی، ج ۱، ص یکصدوسی وهفت ـ یکصدوسی وهشت). شاگردان فوکتی در دورة نخست هفت نفر بودند و مترجم او میرزا رضا نام داشت (← یغمائی، ص ۱۱۳؛ محبوبی اردکانی، ۱۳۵۴ـ ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص ۲۹۶).در ۱۲۷۲/۱۸۵۶، فوکتی به همراه فرخ خان امین الملک به اروپا رفت و وسایل آزمایشگاهی را با خود به ایران آورد. از آن زمان محصلان دارالفنون توانستند در آزمایشگاه نیز کار کنند و ساختن دواها و ترکیبات مختلف را آغاز کردند (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص ۲۶۷). از شاگردان فوکتی، میرزاکاظم محلاتی (متوفی ۱۳۱۳، بعدها ملقب به شیمی) پس از تحصیل در دارالفنون، در ۱۲۷۵/۱۸۵۹ به فرانسه رفت و به تحصیل علوم طبیعی پرداخت. او پس از بازگشت به ایران به تدریس دواسازی مشغول شد. پس از بازگشت او، فوکتی در ۱۲۷۸/۱۸۶۱ به اروپا بازگشت (روستایی، ج ۱، ص یکصدو بیست ونه ـ یکصدوسی). کتاب تذکرة الادویه ناصری، از میرزاکاظم، به علاوه کتاب دیگری از وی در همین زمینه، در شاخة دواسازی دارالفنون تدریس می شد (همان، ج ۱، ص یکصد و سی ودو). میرزاکاظم تا پایان زندگی به تدریس دواسازی اشتغال داشت (یغمائی، ص ۱۰۸، پانویس ۲؛ محبوبی اردکانی، ۱۳۵۴ـ ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۳۲۸). پس از او روکبرون فرانسوی، شورین آلمانی و مولیون فرانسوی که داروخانه های دو نفر اخیر از نخستین داروخانه های جدید در تهران بودند، به استخدام دولت درآمدند و مأمور تدریس طبیعیات و داروسازی در دارالفنون شدند (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، ص ۳۶۲ـ ۳۶۳؛ همو، ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص ۲۸۰؛ نجمی، ص ۴۵۱ـ ۴۵۲). داروخانة شورین تا اوایل دورة پهلوی (۱۳۰۴ـ ۱۳۵۷ش) نیز برقرار بود (← روستایی، ج۱، ص دویست وشصت وسه).رشتة داروسازی در دارالفنون به سان دیگر رشته های این مدرسه، به سبب نیاز به منابع درسی، منجر به تألیف یا ترجمه کتابهایی شد. از جمله نخست باید از فرهنگنامة پزشکی ـ دارویی بسیار مهم یوهان شلیمر *، طبیب هلندی در ایران، با نام >مفردات و اصطلاحات طبی و دارویی< نام برد که نخستین اثر امروزی در باب پزشکی و داروشناسی ایرانی است. شلیمر دو کتاب دیگر با نامهای مفتاح الخواص، و اسباب التدویه نیز دارد ( کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران، ص ۱۸، ۲۷۴). نمونه ای از دیگر کتابهای تألیف شده در این دوره عبارت اند از : مجمع الادویه ناصری تألیف میرزا علیرضا خان طبیب تفرشی، تلفیقی از داروهای اروپایی و سنّتی (چاپ نخست: تهران ۱۳۰۹؛ چاپ جدید: تهران ۱۳۸۴ش)؛ مفتاح الادویه ناصری، از مهم ترین کتابهای «فارماکولوژی» (داروسازی) بر اساس طب اروپایی، تقریر میرزاحسین خان دکتر و نگارش شاگردش میرزا عبدالحسین تبریزی، هر دو از دانش آموختگان دارالفنون (چاپ نخست: تهران ۱۳۰۹؛ چاپ جدید: تهران ۱۳۸۳ش)؛ پزشکی نامه در داروسازی سنّتی و اروپایی تألیف علی اکبر نفیسی (ناظم الاطباء)، در دورة مظفری، که بیشتر به داروسازی اروپایی پرداخته است (چاپ نخست: تهران ۱۳۱۷؛ چاپ جدید: تهران ۱۳۸۳ش).در سال ۱۳۱۵، محمد نظام الحکماء «رئیس اطباء نظام»، به سبب کفایتش در ترتیب دادن دواخانه های «عسکری» مورد مرحمت مظفرالدین شاه قرار گرفت (← افضل الملک، ص۱۳۹).در ۱۳۲۲/۱۹۰۴ گوستاو لوکنت ، داروساز نظامی فرانسوی، به عنوان رئیس آزمایشگاه و داروساز شاه به خدمت دولت ایران درآمد. او در تکیه دولت، آزمایشگاه شیمی دایر کرد و به کمک مترجمش، عباسقلی قریب، داروسازی تدریس می کرد (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، ص ۳۶۳). در دورة جنبش مشروطه (ح ۱۳۲۳ـ۱۳۲۷)، از معتمدالسلطان، میرزا عبدالحسین خان دواساز، مدیر دواخانه نظامی به عنوان تأمین کننده و سازندة داروهای مورد نیاز مجروحان نام برده شده است (← روستایی، ج ۲، ص ۱۳۶ـ۱۴۳).به دنبال نهضت مشروطه (۱۳۲۳ـ۱۳۲۷)، مجلس، مرکزی برای طرح مشکلات، و از جمله شکایت از کمبود دارو در نقاط مختلف کشور و طرح مشکلات دواسازان شد (← جوادی، ص ۶۱۶، ۶۴۶ـ۶۴۷ که نمونه هایی از این عریضه ها را معرفی کرده است).در ۱۳۳۶، مدرسة طب به ریاست دکتر لقمان الدوله، از دارالفنون استقلال یافت (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص ۲۷۹). در ۱۳۳۷، وزارت معارف اولین نظامنامة دوافروشی را وضع کرد. این را می توان آغاز قانونمند شدن داروسازی دانست. به موجب آن، صاحبان داروخانه ها به اجازه نامة رسمی نیاز داشتند ( ایرانشهر، ج ۲، ص ۱۴۴۱؛ برای مشروح نظامنامه ← روستایی، ج ۱، ص یکصدوهفتادونه ـ یکصدوهشتادودو). در ۱۳۰۱ش مدرسة دواسازی وابسته به مدرسة طب دایر شد. به نوشتة یغمائی (ص ۱۴۲)، این مدرسه حاصل همکاری دکتر محمود شیمی و دکتر پاپاریان بود. دوره آن در ابتدا سه سال و سپس پنج سال بود. در این مدرسة تازه تأسیس، جز پاپاریان، معلم «فارماکولوژی» که تبعة ترکیه بود، دست کم در دورة نخست، باقی معلمان ایرانی بودند: دکتر علیم الملک، معلم فیزیک و داروسازی؛ دکتر محمودخان شیمی (فرزند میرزاکاظم محلاتی) معلم شیمی؛ و دکتر حکیم السلطنه، معلم داروسازی ( ایرانشهر؛ محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، همانجاها؛ روستایی، ج ۱، ص یکصدوهشتادوشش). علاوه بر دکتر پاپاریان، دکتر دالکجیان، گارنیک و پطروسیان نیز که همگی غیرایرانی بودند، داروخانه های معتبری در تهران داشتند (هویان، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ نجمی، ص ۴۵۲).با تأسیس «بنگاه پاستور ایران» در اول شهریور ۱۳۰۰، بخشی از اقدامات داروسازی از قبیل تهیة مایه های ضدمیکروبی و سرم سازی، مایة آبله و غیره در آنجا انجام گرفت (سالنامه آریان، ص ۱۶۵ـ۱۶۷).بنا به دومین راپورت ششماهه صحّیه کل راجع به ششماه آخر سال ۱۳۰۵ (ص ۱۳ـ۱۴، ۲۸، ۳۲، ۳۸، ۴۲، ۴۴ و جاهای دیگر)، فعالیتهای صحّیه کل در زمینة دارو در تهران و شهرستانهای مختلف مشتمل بوده است بر: تهیة داروهای مورد نیاز بیمارستانهای دولتی؛ تأمین داروی رایگان بیماران فقیر؛جلوگیری از فعالیت غیرمجاز عطاران و دوافروشان در زمینة فروش داروهای اروپایی؛ و تأسیس داروخانه های دولتی در شهرستانها. در همین گزارش (ص ۵ـ۶) بر ضرورت «فراهم آوردن وسایل تهیة ادویه» در داخل کشور تا حد امکان تأکید شده است تا دارو تحت نظارت و با کیفیت بهتر تولید شود و تازه تر و ارزان تر برای مصرف کننده، و مقرون به صرفه تر برای دولت باشد. در همین گزارش نظامنامة دیگری برای دوافروشان ذکر شده که بیش از نظامنامة قبلی به جزئیات بیشتر و تازه تر توجه دارد (← ص ۲۲۲ـ۲۲۷).در ۱۳۰۵ش برای ورود به مدرسة دواسازی داشتن مدرک سه سالة متوسطه الزامی شد و دورة تحصیل داروسازی سه سال تعیین گردید. در ۱۳۰۶ش، وزارت معارف برای اخذ امتحان از داروسازانی که دست کم پنج سال سابقة کار داشتند، دستور عملی را تصویب کرد (← روستایی، ج۱، ص یکصدونود وپنج). از ۱۳۰۷ش، مقرر شد که دانشجویان داروسازی در داروخانه ها کارآموزی کنند (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، ص ۳۶۴). در سال تحصیلی ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ش دورة مدرسه به پنج سال افزایش یافت (روستایی، ج ۱، ص یکصدونودوشش؛ کامکار آملی، ص ۱۴۱). در ۱۳۱۰ش، از دواسازان تجربی امتحانی گرفته شد که در صورت قبولی، داروساز مجاز به شمار می آمدند (روستایی، ج ۱، ص ۴۵ـ۴۷).پس از تأسیس دانشگاه تهران، مدرسة طب به دانشکده پزشکی و داروسازی و دندان پزشکی تبدیل شد. در ۱۳۱۶ش مدرک کامل متوسطه برای ورود به رشتة داروسازی الزامی گردید (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، همانجا). طی مصوبة سی و هشتمین جلسة دانشگاه در همین سال، ورود «نسوانی» که دورة دوم متوسطه را به پایان رسانده باشند، به رشته های «دندان سازی و دواسازی» در دانشکدة طب، بلامانع اعلام شد (دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۳۳). در ۱۳۱۸ش، در آغاز جنگ دوم جهانی، جهت تمرکز دادن امور دارویی، «شرکت مرکزی» مأمور تهیة دارو برای مؤسسات بهداشتی کشور شد که در واقع پایة «بنگاه کل دارویی ایرانی» بود که در ۱۳۳۱ش تأسیس شد ( ایرانشهر، ج ۲، ص ۱۴۲۶).از ۱۳۱۸ش، در زمان ریاست دکتر ابرلین بر دانشکدة پزشکی، هشت کرسی برای رشتة داروسازی در نظر گرفته شد و دورة تحصیلات داروسازی چهار سال تعیین شد. نخستین رؤسای فنی رشتة داروسازی، دکتر مهدی نامدار و پس از او دکتر صادق مقدم بودند (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، ص ۳۶۴ـ۳۶۵). نخستین زنان دانش آموختة رشتة داروسازی دانشگاه تهران، دو تن بودند که در ۱۳۱۹ش فارغ التحصیل شدند (← دانشگاه تهران. دانشکده داروسازی، ش ۱). از ۱۳۲۲ش، آزمون ورودی در رشتة داروسازی معمول گردید (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، ص ۳۶۵). در ۱۳۲۲ش، در کل کشور ۱۲۴۹، و در تهران ۴۳۲ داروخانه وجود داشت (← آهنگری، ص ۴۱؛ برای گزارش تفصیلی ← همان، ص ۴۲ـ۴۸). در همین سال آیین نامه متخصص شناختن شاغلان رشته پزشکی از جمله دواسازان در شورای عالی فرهنگ به تصویب رسید که هدف آن ارائة مدرک تخصصی به افرادی بود که در دانشگاههای داخل یا خارج تحصیل کرده بودند. بر این اساس، فقط کسانی می توانستند عنوان متخصص را در نسخه ها و تابلوهای محل کار خود درج کنند که این امتحان را می گذراندند (برای متن این آیین نامه ← اسراردل، ص ۴ـ۹ که آنها را گردآوری کرده است).طی سالها، داروسازان تشکلهای صنفی و فعالیتهای پراکنده ای داشتند، ولی در ۱۳۲۳ش سندیکای داروسازان ایران تشکیل شد و به ثبت رسید که چندان فعال نبود. در ۱۳۴۰ش، کوشش دیگری برای احیای آن صورت گرفت؛ گرچه به نادیده گرفته شدن آن از سوی وزارت بهداری وقت نیز اشاره شده است (آهنگری، ص ۹۱ـ۹۳). از ۱۳۴۰ش، اولین نشریة جامعة داروسازان انتشار یافت (← ماهنامه داروپزشکی، سال ۶، ش ۴۸، خرداد و تیر ۱۳۴۷، ص ۲۴ـ۲۶؛ آهنگری، ص ۹۰). در ۱۳۲۷ش نخستین کارخانة داروسازی ایران با نام داروسازی دکتر عبیدی و شرکا تأسیس شد که داروهای آن در شماری از کشورهای منطقه نیز به فروش می رفت (← ماهنامه داروپزشکی، سال ۱، ش ۵، فروردین ۱۳۴۲، ص ۳، ۵ـ۷).دومین دانشگاه ایران که رشتة داروسازی در آن ایجاد شد، دانشگاه تبریز بود که نخستین گروه در ۱۳۳۱ـ۱۳۳۲ش از آنجا فارغ التحصیل شدند (← دانشگاه تبریز، ص۲۹). رشتة داروسازی دانشگاه تبریز در ۱۳۴۵ش از دانشکده پزشکی جدا و به عنوان دانشکده ای مستقل شناخته شد (همان، ص ۲۸).در ۱۳۳۵ش دانشکده داروسازی دانشگاه تهران از دانشکده پزشکی جدا شد و دکتر مهدی نامدار به ریاست آن برگزیده شد (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰ش، همانجا). در سال تحصیلی ۱۳۳۴ـ۱۳۳۵ش، دانشکده داروسازی اصفهان تشکیل و به دانشکدة پزشکی ملحق شد، ولی دو سال بعد مستقل گردید (کامکار آملی، ص ۱۴۷).عدم تعادل میان تعداد دانش آموختگان رشته داروسازی و شمار داروخانه ها، سبب به وجود آمدن نسلی از متصدیان داروخانه ها (کمک داروساز) شد که در پی کار در داروخانه ها، به طور تجربی با این کار آشنا شده بودند. کثرت شمار آنها منجر به تصویب دو آیین نامه کمک داروسازان در ۱۳۳۶ و ۱۳۳۸ش شد (برای آگاهی از متن این آیین نامه ها ← اسراردل، ص ۱۴ـ۲۲، ۳۲ـ۳۶). این امر که این افراد پس از گذراندن امتحان مجاز به انجام تمام عملیات داروسازی بودند، اعتراض داروسازان دانشگاه دیده را در پی داشت (← همان، ص ۲۳ـ۳۱). اما در هر صورت ردپای استفاده از این کمک داروسازان تا سالها پس از آن نیز دیده می شود. در ۱۳۶۷ش به کمک داروسازان این امکان داده شد که تحت شرایطی با گذراندن صد واحد درسی مدرک تکنسین داروسازی دریافت کنند (← همان، ص ۳۰ـ۳۱؛ بانک اطلاعات قوانین کشور). در ۱۳۳۷ش، کارخانة تولیدارو و در ۱۳۴۲ش، کارخانة داروپخش تأسیس شدند. در حال حاضر حدود نود کارخانه داروسازی و پانزده دانشکده داروسازی در سراسر ایران فعالیت می کنند (← داروساز، ۲۰۱۱). در سال تحصیلی ۱۳۴۷ـ۱۳۴۸ش، دانشکده علوم دارویی تهران تأسیس گردید (کامکار آملی، همانجا). پس از انقلاب اسلامی ایران، در ۱۳۵۸ش، جامعه داروسازان ایران اجرای طرح ژنریک را پیشنهاد کرد. در ۱۳۵۹ش طرح «نظام نوین دارویی ایران» تصویب شد که طرح ژنریک نیز بخشی از آن بود. عدم همراهی شرکتهای دارویی خارجیِ فعال در ایران با این طرح، به خرید سهام این شرکتها از سوی دولت ایران انجامید («طرح ژنریک در ]چه[ شرایطی شکل گرفت؟»، ص ۸ ـ۱۰، به نقل از غلامحسن نیک نژاد و مرتضی نیلفروشان). تأسیس داروخانه های وابسته به دانشکده های داروسازی نیز از مهم ترین تحولات پس از انقلاب در این حوزه است (برای مثال ← دانشکده داروسازی و علوم دارویی اصفهان، ص ۲۸؛ دانشگاه علوم پزشکی تهران، ص ۱۰۲ـ۱۰۶). همچنین در ۱۳۶۲ش، روز پنجم شهریور مصادف با زادروز محمدبن زکریای رازی، که سالها بود از سوی جامعه داروسازان ایران به عنوان روز «داروسازی» انتخاب شده بود، از سوی ریاست جمهوری پذیرفته شد و رسمیت یافت (بهتاش، ص ۶۸ـ۶۹).

منابع : فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش؛ بردی آهنگری، «داروسازی در ایران»، پایان نامة دکتری داروسازی، دانشکدة داروسازی، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش؛ سعید اسراردل، «قوانین داروسازی ایران و کندوکاوی در آن»، پایان نامه دکتری داروسازی، دانشکدة داروسازی، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴ش؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران : اساطیر، ۱۳۶۳ش؛ غلامحسین افضل الملک، افضل التواریخ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۱ش؛ ایرانشهر، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ش؛ بانک اطلاعات قوانین کشور ]لوح فشرده[، تدوین علی مکرم، تهران ۱۳۸۶ش؛ ابوالحسن بهتاش،«تاریخچه روز داروسازی: پنجم شهریور»، پیام انجمن داروسازان ایران، دورة جدید، ش ۳ (تابستان ۱۳۸۱)؛ مهدیه جوادی، «معرفی و نمایه سازی پاره ای از اسناد موجود در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در زمینه پزشکی»، پیام بهارستان، دوره ۲، سال ۲، ویژه نامه تاریخ پزشکی (پاییز ۱۳۸۹)؛ داروساز.Retrieved Dec. ۳, ۲۰۱۱, from http://www.darusaz.com;دانشکده داروسازی و علوم دارویی اصفهان: نیم قرن حضور، تجربه، تلاش و افتخارآفرینی، به کوشش علیرضا قنادیان و دیگران، اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۸۵ش؛ دانشگاه تبریز، تاریخچه چهل ساله دانشگاه تبریز ( ۱۳۲۶ الی ۱۳۶۶)، تبریز ۱۳۶۶ش؛ دانشگاه تهران، راهنمای دانشگاه تهران، ج ۱: سال تحصیلی ۱۸ـ ۱۳۱۷، تهران ۱۳۱۸ش؛ دانشگاه تهران. دانشکده داروسازی، «آلبوم دانش آموختگان دانشکده داروسازی و مدرسه طب و دواسازی از سال تحصیلی ۱۳۰۴»، ش ۱ (منتشر نشده)؛ دانشگاه علوم پزشکی تهران. دانشکده داروسازی، کتاب دانشکده ی داروسازی، تهران ۱۳۹۰ش؛ دومین راپورت ششماهه صحیه کل راجع به ششماه آخر سال ۱۳۰۵، ]تهران: اداره کل صحیه مملکتی، ۱۳۰۶ش[؛ محسن روستایی، تاریخ طب و طبابت در ایران: از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه به روایت اسناد، تهران ۱۳۸۲ش؛ سالنامه آریان، ش ۱ (۱۳۲۱ش)؛ محمدعلی سدیدالسلطنه، بندرعباس و خلیج فارس= اعلام الناس فی احوال بندرعباس، چاپ احمد اقتداری و علی ستایش، تهران ۱۳۶۳ش؛ جعفر شهری باف، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ش؛ «طرح ژنریک در ]چه[ شرایطی شکل گرفت؟»، دارو و درمان، ش ۳۹ (بهمن ۱۳۸۳)؛ عبدالحسین فیلسوف الدوله، مطرح الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۸ش؛ محمدمهدی کامکارآملی، «سیری در تاریخ داروسازی ایران»، پایان نامة دکتری داروسازی، دانشکدة داروسازی، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴ش؛ کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش؛ حسین محبوبی اردکانی، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران در عصر خجسته پهلوی، تهران ۱۳۵۰ش؛ همو، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش؛ ناصر نجمی، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران ۱۳۶۳ش؛ آندرانیک هویان، روابط فرهنگی ایرانیان و ارمنیان، تهران ۱۳۸۳ش؛ اقبال یغمائی، مدرسه دارالفنون، تهران ۱۳۷۶ش؛Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l&#۳۹;Orient, ed. L. Langlès, Paris ۱۸۱۱; Hormoz Ebrahimnejad, Medicine, public health and the Qājār state: patterns of medical modernization in nineteenth- century Iran, Leiden ۲۰۰۴; Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۵۱; EIr., s.v. "Drugs" (by Sādeq Sajjādī); Willem Floor, Public health in Qajar Iran, Washington DC ۲۰۰۴; Jakob Eduard Polak, Persien: das Land und seine Bewohner, Leipzig ۱۸۶۵; Clara C. Rice, Mary Bird in Persia, London ۱۹۱۶.