دارالبیضاء.

دارالبَیضاء. شهری بندری در کشور مراکش (مغرب)، در ساحل اقیانوس اطلس. بندر دارالبیضاء، که درگذشته به آن اَنفا* می‌گفتند، در حدود 876 به اشغال پرتغالیها درآمد. آنان پس از تخریب شهر آنجا را ترک کردند و بار دیگر در 921 بدانجا بازگشتند و شهر را بازسازی نمودند. از آن زمان به بعد انفا، دارالبیضاء نام گرفت (ناصری، ج 4، ص 317، 359؛ قس بن عبداللّه، ص 12، که بازسازی انفا را به دست پرتغالیها نادرست خوانده‌است). پرتغالیها تا 1154/1741 در دارالبیضاء ماندند. درباره سبب نامگذاری دارالبیضاء گفته شده که پرتغالیها از خانه سفیدی که در آنجا بود به‌عنوان راهنمای سفرهای دریایی استفاده می‌کردند به همین سبب آنجا را به زبان پرتغالی کازابغانکا (به معنی خانه سفید) می‌نامیدند (معلمة‌المغرب، ج 12، ص 3909؛ بن‌عبداللّه، همانجا). دارالبیضاء برگردان عربیِ کازابلانکای اسپانیایی است (خوند، ج 19، ص 182).شهر دارالبیضاء بر اثر زلزله 1169 ویران شد (الموسوعة‌العربیة، ذیل مادّه). بعدها سلطان محمد اول (حک : 1171ـ1204) پس از رفتن پرتغالیها به شهر بندری جدید، از بیم هجوم دوباره آنها، کازابلانکا را بازسازی و استحکامات آن را تقویت کرد و دو قبیله (اِداله) شُلوحْ حاحَه (از قبایل بربر) و عبیدالبخاری را در آنجا مسکن داد و در 1174/1760 آنجا را رسمآ دارالبیضاء نامید. محمد اول اولین کسی بود که با وضع مقررات جدید، اجازه داد بازرگانان مسیحی در بندر دارالبیضاء تجارت کنند (بن‌عبداللّه، ص 12، 14). در دوره او، تجارت غله، مهم‌ترین محصول صادراتی دارالبیضاء، در انحصار دو شرکت اسپانیایی بود (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). سیاست آزادی تجارت این خارجیان در دارالبیضاء در زمان سلیمان‌بن محمد (حک : 1207ـ1237)، نیز دنبال شد و بندر دارالبیضاء از لحاظ اقتصادی از دیگر بندرهای مراکش پیشی گرفت، تا اینکه پس از شورش حاکم منطقه شاویه در 1209 در دارالبیضاء، این بندر به دستور سلیمان‌بن محمد بسته شد و بازرگانان مسیحی به رباط، پایتخت مراکش، رفتند (همانجا).در 1246/1830، پس از اشغال الجزایر و توجه بیشتر کشورهای اروپایی به دریای مدیترانه، مراکش نیز عرصه رقابت آنها شد (معلمة‌المغرب، ج 12، ص 3911). در این هنگام، پساز بازگشایی بندر دارالبیضاء به‌دست مولای عبدالرحمان در همان سال، بار دیگر تجار خارجی به‌ویژه فرانسویها ــکه به دنبال رقابت با انگلیسیها بودندــ به این شهر بازگشتند و در 1268/1852 در این شهر شرکتی بازرگانی تأسیس کردند که شعبه‌هایی نیز در عرائش و رباط داشت (بن عبداللّه، ص 15).در 1273 بنا بر معاهده‌ای، بازرگانان انگلیسی امتیازات بسیاری در زمینه‌های گمرکی، دریانوردی و مسکن به دست آوردند و از امنیت سیاسی نیز برخوردار شدند؛ در پی این معاهده نخستین کنسولگری بریتانیا در 1273/1856 در دارالبیضاء تأسیس شد. پس از انعقاد معاهده‌های دیگری میان مراکش و اسپانیا در 1277ـ1278/ 1860ـ1861 و میان مراکش و فرانسه در 1280/1863، امتیازاتی به بازرگانان اروپایی (اغلب فرانسوی) داده شد و تجارت خارجی در این شهر رونق بیشتری یافت. صحرانشینان اطراف نیز به این مرکز بازرگانی مهاجرت کردند و اغلب در بخشهای خدماتی به کار مشغول شدند (معلمة‌المغرب، همانجا).در 1304/1887، با تأسیس شبکه پست و تلگراف در طَنْجه و به‌دنبال آن در بندرهای دیگری چون دارالبیضاء، تجارت دریایی به‌ویژه با اروپا تسهیل شد و اقتصاد دارالبیضاء به اوج شکوفایی خود رسید (بن‌عبداللّه، ص 19، 24).با درگذشت مولای حسن (حک : 1290ـ1311)، مدتی وضع سیاسی و اقتصادی شهر به هم ریخت و با شیوع وبا، ظرف سه سال تا 1313/1895، حدود 65% جمعیت جان سپردند. با این حال، این شهر در 1320/ 1902 همچنان مهم‌ترین بندر مراکش محسوب می‌شد و اقتصادش رونق داشت، چنان‌که حکومت مغرب در 1322/1904 برای بهبود وضع کشور تصمیم به استقراض از بانکهای فرانسوی گرفت و مبلغ درخورتوجهی از درآمد دارالبیضاء را به ضمانت این قرضها اختصاص داد. به هر رو درآمدهای سرشار دارالبیضاء و نیز اهمیت سوق‌الجیشی آن موجب طمع بیشتر فرانسویها بر این شهر شد و سرانجام براساس اجلاس نمایندگان انگلیس، فرانسه، اسپانیا، پرتغال، آلمان و چند کشور غربی دیگر در 1324/1906 در جزیرة‌الخضراءِ اسپانیا، کارشناسان و مستشاران فرانسوی به ادارات دولتی و گمرکات دارالبیضاء راه یافتند و دخالتهای زیادی در امور شهر کردند (همان، ص 20، 24ـ25؛ معلمة‌المغرب، ج 12، ص 3911ـ3912؛ حسین مؤنس، ج 2، جزء3، ص 398؛ خوند، ج 19، ص 88).ساکنان منطقه شاویه در اعتراض به وضع پیش‌آمده، در 1325/1907 قیام کردند و تعدادی از خارجیها از جمله یک پزشک فرانسوی را به قتل رساندند (حسین مؤنس، همانجا). با مداخله نظامی فرانسه در دارالبیضاء اوضاع وخیم‌تر شد و در نهایت فرانسه با بمباران هوایی منطقه و پیاده کردن دو هزار نیروی نظامی، با کمک اسپانیا، در سواحل این شهر، در همان سال، به‌تدریج بر قلمرو شاویه دست یافت و با برقراری قیمومت در 1330/1912، به این غائله خاتمه داد (د. اسلام، همانجا).تسلط همه جانبه فرانسه بر دارالبیضاء، در پی شروع جنگ جهانی اول (1914ـ1918) مدتی به تأخیر افتاد و ساخت راه‌آهن این بندر، که در 1332/1914 آغاز شده بود، تا 1313ش/1934 به طول انجامید.طی جنگ جهانی دوم (1939ـ1945)، امریکاییها در 1321ش/1942 نیروهای خود را در شمال افریقا از جمله دارالبیضاء مستقر کردند و سال بعد اجلاس مهمی در این شهر با حضور روزولت، چرچیل و استالین درباره سرنوشت جنگ و استقلال مراکش برگزار شد (ابن‌عربی، ص 130ـ131).دارالبیضاء بعد از جنگ نیز محل درگیری و مقاومت مردم در مقابل فرانسویها بود. در 1331ش/ 1952، در پی‌کشته‌شدن چندین تن از مردم شهر در این درگیریها، یک سرباز مراکشی چند فرانسوی را به قتل رسانید و به‌دنبال آن تظاهرات سه روزه‌ای برضد فرانسویها در این شهر به راه افتاد که در طی آن سه روز حدود سی هزارتن کشته شدند. سرانجام فرانسویها در 1334ش/1955، حدود یک سال قبل از استقلال مراکش، به این شهر حمله کردند (نجیب زبیب، ج 5، ص 171، 261).توسعه بندر دارالبیضاء پس از استقلال نیز با ساخت اسکله‌های جدید و استفاده از موج‌شکنها ادامه پیدا کرد، چنان که مساحت آن از پنجاه هکتار در 1325/ 1907 به 816، 14 هکتار در 1371ش/1992 رسید (ابن‌عربی، ص 129ـ130؛ معلمة‌المغرب، ج 12، ص 3909؛ د.اسلام، همانجا).در آغاز قرن چهاردهم، بندر دارالبیضاء در میان هشت بندر مراکش مقام اول داشت و تنها بندری بود که کشتیهای بزرگ می‌توانستند در آن پهلو بگیرند و 75% تجارت دریایی مراکش از این بندر صورت می‌گرفت. در طول قرن چهاردهم، درآمد حاصل از گمرکات این بندر ــکه از آن حبوبات، پشم، چرم، نخود، باقلا، صنایع‌دستی و غیره صادر و کالاهایی چون صابون، شکر، منسوجات پنبه‌ای، ادویه، نفت، شیشه، کاغذ و غیره وارد می‌شدــ سهم بزرگی از درآمد مراکش را تأمین می‌کرد. بازارهای متعددی نیز در این شهر احداث شده است. تراکم بالای جمعیت، زمینهای حاصلخیز و وجود بزرگ‌ترین معدن فسفات و بزرگ‌ترین کارخانه کنسروماهی، سبب توسعه و رونق این شهر شده است (هانس ، ص99ـ100؛ معلمة‌المغرب، ج12، ص3911).محدوده قدیم شهر دارالبیضاء که امروزه به مِدینای کهنه معروف است شامل سه بخش مَدینا (برای طبقه متوسط)، تَناکِر (کارگرنشین) و مَلّاح (یهودی‌نشین) بوده که دیوارهای آن تا امروز باقی است. اما در دوره جدید با توسعه شهر در خارج از دیوارهای مدینای کهنه، بافت محلات تغییر یافته است، به طوری که در غرب و جنوب‌غربی آن مسلمانان و یهودیان در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و در قسمت شرق و جنوب آن اروپاییان ساکن شده‌اند (د. اسلام، همانجا).امروزه دارالبیضاء در 92 کیلومتری جنوب‌غربی شهر رباط و در فاصله 234 کیلومتری شهر مراکش در جلگه وسیعی قرار گرفته است (← ابوحجر، ص 527؛ )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 83). دارالبیضاء در بین شهرهای تازه تأسیس دوران استعمار، سریع‌ترین رشد جمعیتی را داشته به نحوی که جمعیت آن از 000،20 تن در 1329/ 1911 به 000،682 تن در 1329ش/1950 و 200، 132،2 تن در 1361ش/1982 و 660، 628،2 تن در 1373ش/1994 رسیده است (معلمة المغرب، ج 12، ص 3906؛ الموسوعة‌العربیة، همانجا). براساس آمار 1373ش/1994، بیش از 20% جمعیت شهری و 10% جمعیت کل مراکش در دارالبیضاء ساکن بوده‌اند (معلمة‌المغرب، همانجا). در آمار 2003، شمار جمعیت دارالبیضاء، 000، 389،3 تن گزارش شده است (← )سالنامه جمعیتی 2003( ، ص 223) و براساس سرشماری 1331ش/ 1952، 920،472 تن مسلمان، 783،74 تن یهودی (بیش از 3 1کل یهودیان مراکش) و 719،132 تن خارجی (و 000، 99 فرانسوی) ساکن دارالبیضاء بوده‌اند (د. اسلام، همانجا).مسجد حسن دوم، که در 1372ش/1993 در این شهر ساخته شد، دارای مجتمع فرهنگی و آموزشی و موزه و با گنجایش هشتاد هزار تن نمازگزار، وسیع‌ترین عبادتگاه جهان اسلام پس از حرمین شریفین است. نیمی از بنای مسجد بر روی آبهای اقیانوس اطلس قرار گرفته است (خوند، ج 19، ص 180ـ181؛ بالتا ، ص 134).اکنون دارالبیضاء، معروف به دارالبیضاء الکبری، نام یکی از شانزده استان (جهة) کشور مراکش است. این استان در میان استانهای مراکش بیشترین جمعیت شهری را دارد. براساس آمار 1373ش/ 1994، جمعیت استان حدود 000، 100،3 تن بوده است. از این میان 95% شهرنشین‌اند که سهم ساکنان شهر دارالبیضاء (بزرگ‌ترین شهر استان) 85% است (معلمة المغرب، ج 12، ص 3914). امروزه شهر دارالبیضاء، که پایتخت اقتصادی مراکش خوانده می‌شود، مهم‌ترین مرکز تجاری و صنعتی این کشور است (← همان، ج 12، ص 3906؛ بن‌عبداللّه، ص 98ـ 104).منابع : ابن‌عربی (صدیق)، کتاب‌المغرب، بیروت 1404/1984؛ آمنه ابوحجر، موسوعة‌المدن العربیة، عَمّان 2002؛ پل بالتا، مغرب بزرگ: از استقلالها تا سال 2000، ترجمه عباس آگاهی، تهران 1370ش؛ عبدالعزیز بن‌عبداللّه، الدارالبیضاء عاصمة‌المغرب الاقتصادیة منذ الف عام: انفاعبرالعصور، رباط: دارنشرالمعرفة، ]بی‌تا.[؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت 1412/ 1992؛ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة‌الجغرافیة، بیروت 1994ـ2004؛ معلمة‌المغرب، سلا: مطابع سلا، 1410/1989ـ، ذیل «الدارالبیضاء» (از مصطفی شویکی و علال خدیمی)، «الدارالبیضاء (جهة)» (از مصطفی شویکی)؛ الموسوعة‌العربیة، دمشق: هیئة‌الموسوعة‌العربیة، 1998ـ، ذیل «الدارالبیضاء» (از محمد رفعت مقداد)؛ احمدبن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب القصی، چاپ احمد]بن جعفر[ ناصری، دارالبیضاء 2001ـ2005؛ نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب والاندلس، بیروت 1415/1995؛Demographic yearbook 2003, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2006; EI2, ", (by A. Adam); William Adams ' s.v. "(Al-) Da(r al-Bayd(a( Hance, The geography of modern Africa, New York 1975; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.