خیرپور، شهرستان و شهری در ایالت سند پاکستان.1) شهرستان خیرپور. در شمال مرکزی ایالت سند واقع است و رود سند در مغرب آن جریان دارد ( ) اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 31). از شهرهای مهم شهرستان باید از خیرپور، گَمبات، کوت‌دیجی ، میرواه ، فیض گنج و نارو نام‌برد (←حامی، ص 16). ریزابه‌های رود سند در این شهرستان جریان دارد و به همین‌سبب خیرپور از عمده‌ترین مراکز تولید میوه است () اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ حامی، ص 39). صنایع تولیدی آن، منسوجات، ابریشم، شکر و تنباکوست (عفیفی، ذیل «خایربور»؛ قاسم محمود، ذیل مادّه). اهالی آن به زبانهای اردو، سندی، بلوچی و سرائیکی سخن می‌گویند. اقوام گوناگونی مانند سادات، قریشی، بلوچ، سومرا ، جَت، سَرائی، پتهان و هندو در این شهرستان زندگی می‌کنند (حامی، ص 17، 24).2) شهر خیرپور، مرکز شهرستان خیرپور و از شهرهای مهم ایالت سند است (عارفی، ص 101) که راه‌آهن سکهر ـ حیدرآباد، از آن می‌گذرد () اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا). جمعیت آن در سرشماری 1377ش/ 1998، حدود 000،105 تن بوده است () سالنامة جمعیتی 2003(، ص 274). ظاهراً در دورة تالپورها بیشتر مردم خیرپور شیعه بودند، اما طبق برآوردهای جدید (1383ش/ 2004) از تعداد شیعیان کاسته شده است (← عارفی، ص 106).پیشینه. شهر خیرپور را قوم تالپوریان بنا کردند که از شاخه‌های اقوام بلوچ محسوب می‌شوند (خدادادخان، 1378، ص140؛ ) تاریخ جاگیرهای ایالت سند( ، ص 1ـ2، 18). آنها در اواخر قرن دهم، از حلب و شام مهاجرت کردند و در بلوچستان ساکن شدند. تالپورها در 1197/1783، حکمرانان سند به نام کلهوره یا کلهوریان را شکست دادند و ادارة آنجا را به دست گرفتند. آنگاه با دادن خراج به تیمورشاه درّانی*، فرمان حکومت سند را دریافت کردند (خدادادخان، 1378، ص 140ـ144).پس از تقسیم سند میان امرای قوم تالپور (1198/1784)، حکومت شمال سند به میرسهراب‌خان رسید (همان، ص 144؛ همو، 1312، ص11ـ13). وی در محل روستای بویرا (هیوز ، ص 439)، شهر خیرپور را پایه‌گذاری کرد که مقر حکومت وی گردید. قلمرو میرسهراب‌خان در اوج گسترش، از شمال به قلعة سبزل و کشمور، از شرق به بیابانهای جیسلمیر و از غرب به حدود کاچهی و گنداوه می‌رسید (خدادادخان، 1312، ص 12ـ14). پس از کناره‌گیری میرسهراب‌خان از حکومت خیرپور (1226/1811)، قلمرو او بین فرزندانش، میررستم‌خان و میرمبارک‌خان و میرعلی مرادخان، تقسیم شد. این سه برادر با یکدیگر اختلاف پیدا کردند اما در حدود 1258/1842 با عقد عهدنامة نونهار/ نونار، حدود سرزمینهای هریک مشخص شد (همان، ص20ـ26، 30ـ31؛ ) تاریخ جاگیرهای ایالت سند(، ص 14). ظاهراً میرسهراب‌خان و افرادی از خاندان او که بر خیرپور حکومت کردند، به لقب «سهرابانی» مشهور بودند (← خدادادخان، 1312، ص 11؛ هیوز، همانجا).حاکمان خیرپور، چندین سال مستقل از دیگر امرای تالپوری منطقه سند به درّانیهای افغان خراج می‌دادند (خدادادخان، 1378، همانجا). اما درگیریهای آنها با درّانیها و فتح شهرهای سکهر، شکارپور و دیگر مناطق مغرب رود سند، مناسباتشان را با درّانیها تیره کرد (← شکارپوری، ص 294ـ295؛ خداددادخان، 1312، ص 14ـ16؛ لانگلی ، ج 1، ص 204).سرانجام حکام خیرپور، با استفاده از درگیریهای داخلی درّانیها، با خودداری از پرداخت خراج، استقلال یافتند (خدادادخان، 1312، ص 7، 17ـ18). کمپانی هند شرقی انگلستان که به اهمیت راههای آبی و زمینی سند پی برده بود (هیوز، ص 431) پس از امضای معاهده‌نامه‌ای با حکام خیرپور در 1248/ 1832 و کسب مجوز استفاده از راههای آبی و خشکی خیرپور، استقلال این حکام را به رسمیت شناخت (خدادادخان، 1312، ص 18).ظاهراً مناسبات دوستانة حکام خیرپور با کمپانی هند شرقی تا 1259/1843 که انگلیسیها تمام منطقه سند، را به اشغال درآوردند، ادامه یافت. در پی جانب‌داری میرعلی‌مرادخان از انگلیسیها (1262/1846)، حکومت بخش بزرگی از شهرستان خیرپور به وی واگذار شد (همان، ص 34ـ36؛ همو، 1378، ص 155، 157؛ ) تاریخ جاگیرهای ایالت سند(، ص 1، 17ـ18). اما آنان در 1268/1852، قسمت اعظم قلمرو میرعلی‌مرادخان را به بهانه دست بردن وی در متن عهدنامة نونهار بازستاندند و تنها اجازه دادند که وی بر شهر خیرپور و مناطق پیرامون آن حکومت کند (خدادادخان، 1312، ص 36ـ42؛ ) تاریخ جاگیرهای ایالت سند(، ص 118). پس از مرگ میرعلی‌مرادخان (1311/1894)، فرزندش میرفیض محمدخان، با حمایت انگلیسیها حاکم خیرپور شد (خدادادخان، 1378، ص 157؛ همو، 1312، ص 77، 111ـ115). پس از تجزیة هند و تشکیل کشور پاکستان، خیرپور جزئی از خاک این کشور شد (← سایموندز ، ص90). در 1334ش/1955 پس از تجدید تقسیمات اداری پاکستان، خیرپور جزء ایالت سند شد (سارلی، ص 207؛ پیتاوالا ، ص II).حکام تالپوری خیرپور شیعه بودند. آنها به امام حسین علیه‌السلام ارادت خاصی داشتند (← خدادادخان، 1312، ص 101ـ103). در زمان حکومت آنها، آیینهای عزاداری محرّم باشکوه بسیار در خیرپور برگزار می‌شد (برای نمونه لانگلی، ج2، ص179ـ184). مولانا مفتی سیدخادم حسین نقوی (متوفی 1375/1955) و مولانا شبیه الحسنین محمدی (متولد 1336/ 1917) از شخصیتهای مذهبی خیرپورند که مدارس دینی «سلطان‌المدارس» را در این شهر تأسیس کرده‌اند (نقوی، ص 93، 440ـ442). مولانا شیخ‌عارف حسین (متولد 1323/ 1905)، مؤلف کتاب سیدالاوصیا دربارة حضرت‌علی علیه‌السلام و مولانا عبدالعلی سابقی (متوفی 1384/1964)، مؤلف کتابهای علم‌الغیب، مجالس‌الاتقیا و باره امام (دوازده امام) از علمای شیعی خیرپور بوده‌اند (همان، ص 161ـ162، 169ـ171). آقامیرزا محمدباقر تاج شیرازی، متخلص به آصف و آخوند محمدقاسم‌بن نعمت‌اللّه قریشی هالائی (متوفی 1298/1880) از شعرای پارسی و سندی‌گوی خیرپور بوده‌اند (خلیل تتوی، ص 38، 466، پانویس 2).منابع : عطامحمد حامی، خیرپور جی میرن جو ادب، سیاست ﻋ ثقافت ﻡ حصو، جام‌شورو، پاکستان 1994؛ خانبهادر خدادادخان، خیرپورنامه، چاپ سنگی کراچی 1312/1894؛ همو، لُبِّ تاریخ سند، چاپ نبی بخش خان بلوچ، کراچی 1378/1959؛ محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات‌الشعرا، چاپ حسام‌الدین راشدی، کراچی 1958؛ عطامحمد شکارپوری، تازه نوای معارک، چاپ عبدالحی حبیبی افغانی، کراچی 1959؛ محمداکرم عارفی، شیعیان پاکستان، قم 1385ش؛ عبدالحکیم عفیفی، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ سیدقاسم محمود، انسائیکلوپیدیا پاکستانیکا، لاهور 2004؛ حسین عارف نقوی، تذکرة علمای امامیه پاکستان، اسلام‌آباد 1363ش؛Demographic yearbook 2003, New York: United Nations, Dept. of Economic and Social Affairs, 2006; History of alienations in the province of Sind, Karachi, printed at the Commissioner's Press, 1886; Albert William Hughes, A gazetteer of the province of Sind, London 1876; Edward Archer Langley, Narrative of a residence at the court of Meer Ali Moorad; with sports in the valley of the Indus, London 1860; Maneck B. Pithawalla, A physical and economic geography of Sind: the lower Indus basin, Karachi 1959; Herbert Tower Sorley, The gazetteer of West Pakistan: the former province of Sind (including Khairpur state), [Lahore 1968?]; Richard Symonds, The making of Pakistan, London [1949?]; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
