خلیلی جعفر

خلیلی، جعفر، نویسنده، داستان‌نویس و روزنامه‌نگار عراقیِ ایرانی‌تبار. او در 1322 در نجف متولد شد. پدرش اسد خلیلی از دانشمندان علوم دینی و ادیبان روزگار خود و همچنین آشنا به نجوم و علوم پزشکی قدیم و نیز از استادان بنام منطق به شمار می‌آمد. پدربزرگش شیخ‌علی خلیلی و عموی پدرش حاج‌میرزا حسین خلیلی تهرانی* بود که پس از میرزای شیرازی مرجعیت شیعه را برعهده داشت (جعفر خلیلی، ج 4، ص 77ـ79، مؤخره مشکور اسدی، ص 203؛ اعلام الادب العربی المعاصر، ج 1، ص 571). مادرش از اهالی رودسر و از سادات منسوب به صفویه بود (عباس خلیلی، مقدمه مهیار خلیلی، ص 17). جعفر از چهار سالگی به کسب دانش روی آورد و با تدبیر پدرش به مدرسه علویه نجف، از مدارس مشهور آن روزگار، پیوست. او در این مدرسه با زبانهای انگلیسی و فرانسوی تا حدودی آشنا شد (جعفر خلیلی، ج 4، همان مؤخره، ص 215ـ216؛ اعلام الادب العربی المعاصر، همانجا).جعفر علاوه بر خواندن و آموختن قرآن و کتابهای صرف و نحو و منطق، به مطالعه کتابهایی مانند کلیله و دمنه و هزار و یک‌شب و نیز خواندن آثار شاعران فارسی زبان همچون حافظ و سعدی، اهتمام بسیار ورزید. جعفر به اشعار بشاربن بُرد، ابوالعلاء معرّی، ابونُواس و خیام علاقه بسیار داشت. او همچنین ترجمه فارسی داستانهای دکامرون اثر بوکّاتچو ، نویسنده ایتالیایی، را مطالعه می‌کرد. اشتیاق بسیار او به داستانهای پیامبران در قرآن کریم و کتاب مقدس سبب پیدایش انگیزه و علاقه او به داستان‌نویسی و نگارش درباره فن داستان شد.خلیلی با مطالعه کتابهای ادبی و تاریخ و دیوانهای شعری توان ادبی خود را افزایش داد. او از خردسالی به سرودن شعر پرداخت و پیش از آنکه به نثر روی آورد، طبع خود را در شعر آزمود. او برای شعر آزاد ارزش چندانی قائل نبود (جعفر خلیلی، ج 4، همان مؤخره، ص 216ـ 218، 225). در پیشرفت علمی و ادبی و رشد فکری جعفر پدر و برادرش، عباس خلیلی*، بسیار مؤثر بودند (رجوع کنید به جعفر خلیلی، ج 4، ص 83ـ85). جعفر در فعالیتهای سیاسی شرکت داشت و به چاپ و انتشار روزنامه‌ها و جراید مختلفی همت گماشت که برخی از آنها عبارت‌اند از : هفته‌نامه الفجر الصادق که در 1309ش/ 1930 در نجف به چاپ رسید؛ روزنامه الراعی که در 1313ش/ 1934 منتشر و یک سال بعد توقیف شد و جعفر خلیلی نیز از طرف حکومت تحت پیگرد قانونی قرار گرفت؛ و روزنامه سیاسی الهاتف که انتشار آن در 1304ش/ 1925 در نجف آغاز شد، در 1327ش/ 1948 به بغداد انتقال یافت و شش سال بعد توقیف شد.روزنامه‌های مذکور و به‌ویژه الهاتف تأثیر ارزنده و بسزایی بر ادبا و شاعران بزرگ جهان عرب بر جای نهادند. در این روزنامه بسیاری از آثار زنان شاعر و ادیب تأیید و تشویق می‌شد (جعفر خلیلی، ج 4، همان مؤخره، ص 223ـ225). خلیلی معتقد بود که عراق در نگارش و ثبت داستان عربی پیشاهنگ است (تازی، ص150). جعفر در 1358ش/ 1980 عراق را ترک کرد و در عمان ساکن شد. وی در 1363ش/ 1985 به دبی مسافرت کرد و در آنجا از دنیا رفت و در همانجا نیز به خاک سپرده شد (حسن امین، ج 1، ص 21).ویژگی کلی آثار خلیلی گستردگی موضوع، وسعت نظر و شکل دایرة‌المعارفی آنهاست (همان، ص 151). برخی از آثار مهم او عبارت‌اند از: الضائع (نجف 1315ش/ 1936)، داستان جوانی که سی سال خانواده‌اش را گم می‌کند؛ اولاد الخلیلی (بغداد 1334ش/ 1955) شامل 26 داستان برگرفته از واقعیات زندگی؛ جغرافیة البلاد العربیة (نجف 1317ش/ 1938)، کتاب درسیِ مدارس متوسطه؛ عَلی هامش الثورة العراقیة (بغداد 1331ش/ 1952)، دربردارنده مستنداتی درباره انقلاب عراق از سال 1338 که تا آن زمان انتشار نیافته بود؛ القصة العراقیة قدیمآ و حدیثآ (بیروت 1341ش/ 1962) بیان مختصری از تایخ داستان‌نویسی عربی و داستان معاصر عراقی؛ نفحات من خمائل الأدب الفارسی (بیروت 1344ش/ 1965) ترجمه ابیات و گزیده‌هایی از شعر فارسی به زبان عربی، از جمله مثنوی موش و گربه عبید زاکانی؛ موسوعة العتبات المقدسة، از مهم‌ترین منابع درباره شهرهای مقدس مکه، مدینه، نجف، کربلا، کاظمین، مشهد، سامرا و قدس در سیزده مجلد که در 1344 تا 1359ش/ 1965ـ1980 در بغداد چاپ شد و چاپ دوم آن در دوازده جلد در 1366ش/1987 در بیروت به انجام رسید؛ هکذا عرفتُهم در هفت جزء درباره بسیاری از رهبران فکری جهان عرب و نیز افراد دیگری که منابع جدید عربی از آنها غافل بوده‌اند (جعفر خلیلی،ج 4، همان مؤخره، ص220ـ22؛ تازی، همانجا؛ اعلام الادب العربی المعاصر، ج 1، ص 573ـ574؛ برای اطلاع از دیگرآثار جعفر خلیلی رجوع کنید به جعفر خلیلی؛ اعلام الادب العربی المعاصر، همانجاها؛ کورکیس عوّاد، ج 1، ص 245ـ247). آقابزرگ طهرانی (ج 25، ص 307) به یکی از تألیفات وی به نام الیومیات اشاره کرده است.جان توماس هامل در رساله دکتری خود در دانشگاه میشیگان به جعفر خلیلی و تأثیر او در داستان‌نویسی جدید در عراق پرداخته است. ودیع فلسطین و صفاء خلوصی این رساله را با عنوان جعفر خلیلی و القصة العراقیة الحدیثة (بغداد 1976) از انگلیسی به عربی ترجمه کرده‌اند (تازی، همانجا؛ اعلام الادب العربی المعاصر، ج 1، ص 573).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ اعلام الادب العربی المعاصر: سِیَرٌ و سِیَرٌ ذاتیة، چاپ رابرت کمبل، بیروت: الشرکة المتحدة للتوزیع، 1996؛ عبدالهادی تازی، «جعفر الخلیلی... بین آثاره واصدائه»، الفیصل، ش 109 (رجب 1406)؛ جعفر خلیلی، هکذا عرفتهم: خواطر عن اناس افذاذ عاشوا بعض الاحیان لغیرهم اکثر مما عاشوا لانفسهم، بغداد 1963ـ1982؛ عباس خلیلی، در آیینه تاریخ: خاطرات سیاسی عباس خلیلی (مدیر روزنامه اقدام)، چاپ محمد گلبن، تهران 1380ش؛ کورکیس عوّاد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد 1969.