خطیب عمری

خطیب عُمَری، شهرت یاسین‌بن خیراللّه‌بن محمودبن موسی الخطیب‌بن علی‌بن حاج‌قاسم عمری، مورخ، ادیب، شاعر و از فضلای موصل در سده دوازدهم و سیزدهم (عزاوی، ج 2، ص 46؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 11). او نسب خود را به عمربن خطّاب، خلیفه دوم، می‌رساند (خطیب عمری، مقدمه سامرائی، ص 21).خطیب عمری در حدود 1157 در خانواده‌ای صاحب‌نام و اهل علم به دنیا آمد. پدرش، خیراللّه، عالم به طب و ادب و تصوف و فقه، و برادرش محمدامین نیز از فضلا و مورخان مشهور عصر خود بود (رجوع کنید به عزاوی، ج 2، ص40؛ عمرطالب، ص 3؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 107، ج 6، ص 267؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 11). اطلاعات ما از زندگی اجتماعی و خانوادگی خطیب عمری ناچیز است. دوره زندگی وی عصر ظهور و درخشش تصوف و بزرگان صوفیه در عرصه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی در سراسر قلمرو اسلامی بود. خطیب عمری نیز همچون برخی از نویسندگان آن عصر به تصوف توجه داشت و توانایی‌اش در عرضه اطلاعات درباره این موضوع کسب عنوان زاهد را برای وی به دنبال داشت. همچنین او اجازه نقل معارف صوفیه را، به‌ویژه در دو طریقت قادریه و نقشبندیه، از شیخ عثمان‌بن یوسف‌بن عزالدین قادری خطیب (عثمان‌الخطیب)، مشهور به اسود موصلی (رجوع کنید به خطیب عمری، مقدمه سامرائی، ص 23)، دریافت کرد (سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267، پانویس 1؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 11ـ12).خطیب عمری در سرودن شعر نیز توانمند بود. چلبی در مجموعه خود ( 1927ب، ص 152) قصایدی از وی نقل کرده و او را از شعرا و مصنفان دانسته است. همچنین، منظومه‌ای با عنوان مقاصدالتعبیر در موضوع تعبیر خواب از خطیب عمری به دست آمده که شاهد دیگری بر توانایی شعر سرودن اوست (رجوع کنید به ادامه مقاله). برادرش محمدامین هم به شناخت او از شعر و نظم اشاره کرده است (رجوع کنید به سالم عبدالرزاق احمد، ج 7، ص 245؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 12ـ13).اعتبار و شهرت خطیب عمری عمدتآ به‌سبب تحقیقات و تألیفات وی است. اینکه او شاگرد چه کسانی بوده است چندان معلوم نیست و فقط برخی اشارات خود وی در قسمتهای مختلف تألیفاتش، اطلاعات اندکی به ما می‌دهد. براین اساس، گذشته از پدر و برادرش، استادان او در معارف صوفیه اسود موصلی و در علوم فقهی ملاعبدالقادربن محیی‌الدین أربلی موصلی بودند. محمدبن قاسم عبدلی نیز استاد وی بود (سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267؛ خطیب عمری، مقدمه عمادعلی حمزه، ص 15).خطیب عمری پس از 1232 در موصل وفات یافت (سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 64، ج 6، ص 186، 188، 267، ج 7، ص 245؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 389؛ قس بغدادی، هدیه، ج 2، ستون 512 :1224؛ عزاوی، ج 2، ص 46: 1224).خطیب عمری بیش از بیست اثر از خود به جا گذاشته است (خطیب عمری، مقدمه عماد علی‌حمزه، ص 12، 17؛ قس عماد عبدالسلام رئوف، همانجا) که تمامآ جمع‌آوری از کتابهای معروف پیشینیان است و به جز آنهایی که درباره تاریخ عصر مؤلف یا کمی پیش از وی است بقیه آثار او از اهمیت چندانی برخوردار نیستند (چلبی، 1927الف، ص 235). از آثار وی اینهاست: 1) الآثارالجلیة. موضوع آن تاریخ است و به شیوه سال‌شمار نوشته شده است. خطیب عمری در این اثر وقایع تاریخی از سال اول تا پایان 1210 هجری را ذکر کرده است. براساس آنچه که او در مقدمه این کتاب نوشته، اطلاعات اولیه را از آثار مورخان معروفی چون ابن‌اثیر، ابن‌خلّکان و ابن‌الوردی جمع‌آوری کرده و مطالبی را هم با تکیه بر شنیده‌هایش از استادان آن عصر ذکر نموده است. همچنین، در این اثر برخی حوادث عصر خود را که شاهد آن بوده، آورده است. او این اثر را به محمدامین‌بیگ‌بن یاسین‌افندی، مفتی موصل، تقدیم کرده است. نسخه‌ای خطی از این اثر در مدرسه خیاط موصل موجود است (چلبی، 1927ب، ص 140ـ141؛ همو، 1927الف، همانجا؛ زرکلی، ج 8، ص 129؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 17).2) الخریدة العمریة یا الخردة العربیة من الطب. نسخه خطی در موضوع طب. نسخه‌ای با این عنوان در یکی از کتابخانه‌های شخصی موصل موجود است، اما چون محتوای آن طبی نیست نمی‌تواند کتاب مذکور باشد (چلبی، 1927ب، ص 264؛ موسوعة‌الموصل الحضاریة، ج 4، ص 381).3) خلاصة‌التواریخ. در قالب یک مقدمه و هشت باب و هر باب شامل معرفی و شرح احوال کسانی است که نامشان با یکی از اسما یا صفات خداوند همراه است، همچون عبداللّه و عبدالرحمان. نسخه‌ای خطی از این کتاب به شماره 9900 در کتابخانه برلین نگهداری می‌شود (عماد عبدالسلام رئوف، ص390؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 18).4) الدر المکنون فی مآثرالماضی (المآثر الماضیة) من القرون. در تاریخ اسلام از آغاز تا 1226، با تأکید بر حوادث موصل. نسخ متعددی از این کتاب در کتابخانه‌های مختلف جهان وجود دارد (رجوع کنید به بغدادی، ایضاح، ج 1، ستون 448، ج 2، ستون 127؛ بروکلمان،)ذیل(، ج 2، ص 781؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 389).5) الدر المنتثر فی تراجم فضلاء القرن الثانی عشر. شرح احوال علما و شعرای همعصر مؤلف که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه عباس عزاوی موجود بوده است (چلبی، 1927ب، ص 141؛ بغدادی، هدیه، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391؛ عزاوی، ج 2، ص 131، پانویس 2).6) الجوهرة فی اللغات المشتهرة. جزوه کوچک در لغت عرب که برحسب الفبا تنظیم شده است. این اثر که در 1205 نوشته شده، شامل مجموعه‌ای منتخب از اشعار و نثر اوست. نسخه‌ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل وجود دارد (عزاوی، ج 2، ص 46).7) الروض‌الزاهر فی تاریخ الملوک الاوائل و الاواخر. در موضوع فرمانروایان، سلاطین، وزرا، صاحب‌منصبان، امیران، قضات و شیوخ که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده بوده است. از این اثر، نسخه‌ای موجود نیست (چلبی، 1927الف، ص 235؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص390).8) روضة‌المشتاق. در ادبیات (چلبی، همانجا).9) زبدة الآثار الجلیة. تلخیصی از الآثارالجلیة و تعلیقی درباره تاریخ دیگر سرزمینهای اسلامی از ابتدای سال 920. این اثر با وجود اختصار، مفید و درخور ستایش است زیرا اطلاعات مفیدی درباره موصل دارد که یا مورخان دیگر در بیان آن اهمال ورزیده‌اند یا هیچ اثر تاریخی در این زمینه به ما نرسیده است. از این اثر نسخه‌ای خطی در مکتبة الاوقاف العامة در موصل موجود است (چلبی، 1927ب، ص 268ـ269؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 782؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 186؛ نیز رجوع کنید به سویدی، ص 435، پانویس 1، ص440، پانویس 1، ص 441، پانویس 1).10) السیف المهنّد فی مَن اسمُه أحمد. کتاب با ذکری از مشتقات اسم احمد شروع شده است. سپس مؤلف درباره فضائل نام احمد سخن گفته و در ادامه نیز آن را به نام پیامبر متبرک کرده است. مطالب آن تا نیمه اول قرن سیزدهم ادامه می‌یابد. نسخه خطی این اثر در یکی از کتابخانه‌های شخصی موصل موجود است (بروکلمان، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 21).11) السیوف الساطعة. این کتاب مشتمل بر ادعیه است (خطیب عمری، همانجا).12) العذْب الصافی فی تسهیل القوافی. این اثر در موضوعات مختلف از جمله شهدای بدر است. نسخه خطی این کتاب در مکتبة‌الاوقاف العامة در موصل موجود است (چلبی، 1927ب، ص 257؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267ـ 268؛ بروکلمان، همانجا).13) عمدة‌البیان فی تصاریف الزمان. نسخه‌ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل موجود است (عماد عبدالسلام رئوف، ص 389؛ زرکلی، ج 8، ص 129).14) عنوان الاعیان فی ذکر ملوک‌الزمان. شامل شرح احوال ملوک اسلام، حکومتشان و نیز احوال انبیا، صحابه، تابعین، علما و شعرای مشهور است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل نگهداری می‌شود (چلبی، 1927الف، همانجا؛ بغدادی، هدیه، ج 2، ستون 512؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391).15) غایة‌البیان فی مناقب سلیمان. درباره سلیمان‌نبی و مناقب او و در شرح احوال کسانی است که سلیم نام دارند. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه برلین به شماره 9901 وجود دارد (عماد عبدالسلام رئوف، ص390ـ391).16) غایة‌المرام فی محاسن بغداد دارالسلام. شرح و وصف بغداد، قصرها، دروازه‌ها، بازارها، رودها، حکام آن و تحولات این منطقه تا سال 1220 است. این اثر در 1347ش/ 1968 منتشر شده است (بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 781؛ لانگریگ، ص 329؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 392).17) غرائب‌الاثر فی حوادث ربع‌القرن الثالث عشر: تکمله‌ای است بر الآثارالجلیة که در آن حوادث سالهای 240 تا 1225 به اختصار بیان شده است (بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 782؛ لانگریگ، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص390). این اثر به کوشش محمدصدیق جلیلی در موصل در 1319ش/ 1940 با همین عنوان چاپ و منتشر شد (لانگریگ، ترجمه عربی، ص 395).18) قرّة‌العین فی تراجم الحسن و الحسین. شامل اطلاعات مفصّل درباره این دو امام و نیز کسانی که همنام ایشان بودند، با تکیه بر فضل و دانش و ادب و شهرت آنان. در پایان نیز، بخشی هرچند کوتاه، به معرفی کسانی اختصاص یافته که نامشان علی است. نسخه خطی آن به شماره 291/4 در کتابخانه مرکزی موصل نگهداری می‌شود (بروکلمان، همانجا؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 23ـ24).19) مقاصدالتعبیر. منظومه‌ای در شرح و تعبیر خواب است (بروکلمان، همانجا؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 65).20) منهج‌الثقات فی تراجم‌القضاة. در موضوع تاریخ، با تکیه بر آثار ابن‌الوردی، ابن‌خلّکان و ابن‌اثیر. خطیب عمری در این کتاب به ثبت نام قضات مسلمانی پرداخته که در شعر و نظم دستی داشتند و اشعارشان مشهور بوده است. وی ابتدا در مقدمه‌ای به بیان فضیلت علم و مرتبه قضاوت پرداخته و سپس نوادر آن را معرفی کرده است. نسخه خطی این کتاب در مکتبة‌الاوقاف العامه در موصل موجود است (چلبی، 1927الف، ص 234؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 781).21) مُنیة‌الادباء فی تاریخ الموصل‌الحدباء. نویسنده مطالب خود را از تأسیس موصل آغاز کرده و تا سال 1221 ادامه داده است. موضوع کتاب شامل تاریخ حکام و پادشاهان قبل از اسلام و احوال فرمانروایان اسلامی آن تا 1221 است. همچنین، خطیب عمری در این کتاب مطالب مهمی درباره قریه‌ها و آبادیهای موصل با استناد به معجم‌البلدان یاقوت حموی ارائه کرده است (بروکلمان، همانجا). این کتاب به کوشش سعید دیوه‌چی (مدیر موزه موصل) در 1329ش/ 1950 در موصل چاپ و منتشر شد (عزاوی، ج 2، ص320، پانویس 1).22) قصاید. نسخه خطی این اثر در مجموعه شماره 31 مدرسه عبدالرحمان چلبی صائغ در موصل نگهداری می‌شود (چلبی، 1927ب، ص 152؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 782).23) الروضة‌الفَیْحاء فی تواریخ النساء. اثری حجیم در شرح احوال زنان نیک و بد مشهور. سیدرجاء سامرایی این اثر را در 1345ش/ 1966 در بیروت به چاپ رسانده است. سامرایی در تحقیقی که درباره این نوشته انجام داده، برخی داستانها و اشعار آن را حذف کرده و سپس با عنوان مهذّب الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء آن را به چاپ رسانده است (چلبی، 1927الف، ص 235؛ بغدادی، هدیه، ج 2، ستون 512).مورخان تألیفات دیگری نیز از خطیب عمری ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به بغدادی، همانجا؛ عزاوی، ج 1، ص330؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 64ـ65؛ خطیب عمری، مقدمه عماد علی حمزه، ص 17ـ25).یاسین‌بن خیراللّه به‌سبب تنوع موضوعاتی که در تألیفاتش به کار برده مشهور است. او در نگارش آثار تاریخی خود کوشیده از شیوه برادر خود، محمدامین، که شیوه سال‌شمارانه بود، پیروی کند و این شیوه در الآثار الجلیة، الدرالمکنون و عمدة‌البیان او نمایان است.فرزند خطیب عمری، علی‌بن یاسین، نیز درباره تاریخ موصل و ادیبان این شهر تألیفاتی دارد (شیخو، ج 1، ص 31ـ32؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 782).منابع : اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 3ـ4؛ همو، هدیة‌العارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، لغة‌العرب، سال 5، ش 4 ( 1927الف)؛ همو، کتاب مخطوطات الموصل، بغداد 1927ب؛ یاسین‌بن خیراللّه خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت 1987؛ همان، چاپ عماد علی حمزه، ]بیروت[ 1407/1987؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1984؛ سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج 5ـ7، ]موصل[ 1403ـ1983؛ محمدامین سویدی، حدیقة‌الزوراء فی سیرة‌الوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد 1423/ 2003؛ لویس شیخو، الآداب العربیة فی القرن التاسع‌عشر، بیروت 1924ـ1926؛ عباس عزاوی، تاریخ‌الادب العربی فی العراق، بغداد 1380ـ1382/ 1960ـ1962؛ عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، نجف 1395/1975؛ عمرطالب، «محمدامین العمری: حیاته و ادبه»، آداب‌الرافدین، ش 4 (1972)؛ استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد ?]1388/ 1968[، چاپ افست قم 1370ش؛ موسوعة الموصل الحضاریة، موصل : دارالکتب للطباعة و النشر، 1412؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut 1968.