خزرجی موفق الدین

خزرجی، موفق‌الدین، مورخ، ادیب، شاعر و نثرنویس یمنی قرن هشتم. نام و نسبش ابوالحسن علی‌بن حسن‌بن ابی‌بکربن حسن بن علی بن وَهّاس خزرجی است، و چون از زَبیدِ یمن برخاسته، زبیدی خوانده شده است (ابن حجرعسقلانی، 1387ـ1396، ج 6، ص 190؛ سخاوی، الضوء، ج 5، ص 210). نسبت خزرجی نیز به سبب انتسابش به قبیله خزرج از انصار است، از همین‌رو به انصاری نیز شهرت یافته است (ابن‌تغری بردی، ج 1، ص 453؛ شاکر محمود عبدالمنعم، ص 78).خزرجی همچون جدش به ابوهّاس معروف است (ابن‌تغری بردی، همانجا؛ بغدادی، ایضاح، ج 2، ستون 108). نیای اعلای او، حمزة‌بن سلیمان، والی مکه و از شُرفای این شهر بود و جدش، ابوالحسن عُلَیّبن عیسی‌بن حمزة‌بن سلیمان، معروف به ابن وهّاس (متوفی بعد از 500)، به دنبال حوادثی از یمن به مکه گریخت و در آنجا اقامت گزید. او عالمی بخشنده، ادیب، شاعر و نثرنویس بود و تألیفاتی داشت. زَمَخشری، ادیب و مفسر معروف، کتاب تفسیر خود، الکشاف، را به نام او نوشت و گفته شده‌است که قصایدی در مدح او گفت و از وی روایت کرد. عُلَی‌بن عیسی نیز در اشعارش زمخشری را ستایش نمود و مطالبی را نزد او قرائت کرد (یاقوت حموی، 1993، ج 4، ص 1832ـ 1833؛ همو، 1965، ذیل «ثَلَبوت»، «حُراضان»، «حُلَیفات»، «زَمخشر»، «شَمیسی»؛ صفدی، ج 21، ص 376؛ ابن عماد، ج 7، ص 98؛ زبیدی، ذیل «زَمَخْشَر»).از زندگی موفق‌الدین خزرجی آگاهی اندکی در دست است. ابن‌حجر عسقلانی (1412، ص 203) تولد وی را حدود 740 نوشته و بُرَیهی (از علمای سده نهم) آن را پس از 730 ذکر کرده است (ص 291)، اما با توجه به آنچه خزرجی در کتاب خود، العِقْدالفاخر (ج 3، ص 1362)، آورده، خزرجی در 732 به دنیا آمده است. پدر خزرجی در سال 759 درگذشت (همان، ج 1، ص 585ـ 586). خزرجی مدتی به تزیین مدارس و کاخهای شاهی می‌پرداخت و نامش در پاره‌ای بناها، از جمله مدرسه منسوب به ملک افضل عباس بن علی رسولی (حک : 764ـ 778) موسوم به مدرسه افضلیه (تأسیس 765، در تَعِزّ)، ثبت شده است (خزرجی، 1403، ج 2، ص 115؛ بریهی، همانجا). در سال 785 نیز که مقدم و استاد هنرمندان تزیین بنا بود، کار تزیین مسجدی را در زبید به عهده داشت (رجوع کنید به خزرجی، 1429ـ 1430، ج 1، ص 589ـ590). در عین حال، خزرجی به تحصیل علم پرداخت و علم قرائات را نزد محمدبن عثمان بن شُنَیْنه آموخت. سپس خود به تدریس این علم اشتغال جست و در 791 از طرف ملک اشرف اسماعیل‌بن عباس رسولی (حک : 778ـ 803) به عنوان مدرّس قرائات در مسجدجامع اشرفی در قریه مملاح تعیین شد (همو، 1403، ج 2، ص 92، 170ـ171). وی همچنین نزد علمای زبید و کسانی که از دیگر بلاد اسلامی به آنجا می‌رفتند، حدیث و فقه و ادب و زبان عربی را فراگرفت (برای نام شماری از استادان و شاگردان وی رجوع کنید به همو، 1429ـ 1430، ج 1، مقدمه، ص 71ـ77). او به تعلیم و تعلم ادب و زبان عربی اشتغال داشت و شیفته تاریخ بود و در نگارش آن مهارت یافت (ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ1396، ج 6، ص190؛ همو، 1412، همانجا؛ سخاوی، الضوء، همانجا). افزون بر این، خزرجی در علم انساب نیز متبحر بود و از این رو نَسّابه نیز خوانده شده است (رجوع کنید به بریهی، ص290؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ص310). او همچون پیشینیان خود از یمنیها (اعراب قحطانی در جنوب جزیرة‌العرب) در برابر مُضَریها (اعراب عَدنانی در شمال جزیرة‌العرب) جانبداری می‌کرد و این مطلب در اشعار و رسائل او پیداست (ابن‌حجرعسقلانی،1412؛ بریهی، همانجاها).ابن‌حجر عسقلانی در زبید با خزرجی دیدار کرد و وی در نامه‌ای ستایش‌آمیز و مشتمل بر نظم و نثر ابن‌حجر را ستوده است (رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ1396؛ همو، 1412، همانجاها). خزرجی مورخ طراز اول بنورسول و نزد ملک‌اشرف اسماعیل‌بن عباس مقرب بود (شاکر محمود عبدالمنعم، ص80؛ دَغفوس، ص 59، 62ـ63؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). در سال 784 ملک اشرف وی را برای ادای حج از طرف مادر خود نایب کرد و چون از حج بازگشت، خراج زمین و نخلستانش را به او بخشید (خزرجی، 1403، ج 2، ص 149ـ150؛ دغفوس، ص60). وی شافعی مذهب بود (شاکر محمود عبدالمنعم، ص 78) و در اواخر 812 در زَبید درگذشت (ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ1396؛ همو، 1412، همانجاها؛ بریهی، ص 291). گفته شده‌است که هنگام وفات بیش از هفتاد سال داشت (ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ1396، ج 6، ص190) و اگر سال تولد وی را 732 بدانیم، تقریبآ هشتاد سال زیسته است (دغفوس، ص 59).خزرجی درباره یمن سه کتاب تاریخ تألیف کرده است: 1) به شیوه سالشمار، 2) براساس نام بزرگان به ترتیب الفبا، 3) براساس دولتها و شاهان (ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ1396؛ همو، 1412؛ سخاوی، الضوء، همانجاها).آثار. 1) دیوان شعر (بغدادی، هدیه، ج 1، ستون 728) که مفقود است. از خزرجی نسخه‌ای از قصیده بائیه و شرح آن (رجوع کنید به دغفوس، ص 66، پانویس 3)، قصیده‌ای مفصّل در رثای ملک‌افضل و اشعاری درباره اجتماع علما و مدرّسان در مسجدجامع مملاح در دست است (رجوع کنید به خزرجی، 1403، ج 2، ص 136ـ 138، 171ـ173). «قصیدة دامغة» خزرجی معروف به «الدَوْحة‌الیعربیة و النَفْحة‌الخزرجیة» را رنه باسه با عنوان متن‌الخزرجیه تحقیق و در الجزایر (1902) منتشر کرده است (همو، 1429ـ1430، ج 1، مقدمه، ص 87).2) طِراز اَعلام‌الزَّمَن فی طبقات اَعیان‌الیمن (سخاوی، الضوء، همانجا) که از آن با عنوانهای العقدالفاخر الحسن فی طبقات اعیان (یا اکابر) اهل‌الیمن (سخاوی؛ بغدادی، ایضاح، همانجاها؛ دغفوس، ص 64؛ عمری، ص60؛ قس اکوع، ص 124ـ 126) و ترتیب فقهاءالیمن (بریهی، ص 291 و پانویس 5) نیز یاد شده است. سخاوی (الاعلان، ص 62، 227)، از آن با عنوان تاریخ‌الیمن نیز یاد کرده است. این کتاب در شرح حال بزرگان و مشاهیر یمن (از علما و ادبا و شاهان)، به ترتیب الفبایی، در دو یا سه جلد و مشتمل بر سی باب بود که خزرجی، آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرد (اکوع، ص 123ـ124؛ حبشی، مراجع، ص210؛ همو، مصادر، ص 418؛ دغفوس، همانجا؛ عمری، ص 59ـ60). او در نگارش این کتاب از شیوه بهاءالدین محمدبن یوسف جَنَدی (متوفی 732) در السلوک فی طبقات العلماء و الملوک پیروی کرده و ضمن تهذیب و ترتیب کتاب جندی، ذیلی بر آن نوشته است. وی در سال 800 از تألیف کتاب فراغت یافته و در 801 ، پاکنویس آن را به پایان رسانده‌است (خزرجی، 1429ـ1430، ج 1، ص 535، ج 5، ص2510؛ عمری، ص60؛ اکوع، ص 123ـ126؛ دغفوس، همانجا؛ ایمن فؤاد سید، 1974، ص 164؛ برای شماری از منابع مؤلف و نویسندگانی که از این کتاب بهره گرفته‌اند رجوع کنید به خزرجی، 1429ـ1430، ج 1، مقدمه، ص 118ـ149).طراز اعلام‌الزمن با مقدمه‌ای کوتاه و تاریخی در معرفی یمن و فضل آن، تاریخ و اهمیت آن و سپس سیره پیامبر اکرم و نخستین خلفا آغاز می‌شود و تاریخ خلفای اسلامی تا رویدادهای مصر در زمان سلطان بَرقوق (متوفی 801) را در برمی‌گیرد. پس از آن، بخش اصلی کتاب با تراجم رجال (28 باب) به ترتیب الفبایی می‌آید. در پایان، یک باب به ذکر کسانی که به کُنیه معروف بوده‌اند و بابی دیگر به ذکر مشاهیر زنان یمن اختصاص دارد (عمری، همانجا؛ اکوع، ص 125ـ126). منابع به وجود نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه امام یحیی در صنعا، کتابخانه تیموریه در قاهره، کتابخانه موزه بریتانیا (تراجم از حروف الف تا ح) و کتابخانه لیدن اشاره کرده‌اند (رجوع کنید به بروکلمان، ج 2، ص 235؛ دغفوس، ص64، پانویس 3؛ حبشی، مراجع؛ همو، مصادر، همانجاها). طراز اعلام‌الزمن به کوشش عبداللّه‌بن محمد حبشی و مصطفی عبدالکریم خطیب در سه مجلد به چاپ رسیده است (ریاض 1430/2009). همچنین به نسخه‌هایی با عنوان العقدالفاخر در صنعا و موزه بریتانیا (از حرف ظاء تا باب سی‌ام) اشاره شده‌است (رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1974، ص 164ـ165؛ عمری؛ حبشی، مصادر، همانجاها؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 238). این کتاب به کوشش عبداللّه‌بن قائد عَبّادی و دیگران در پنج جلد به چاپ رسیده است.3) العَسْجَدالمَسبوک و الجَوهرالمَحبوک/ المحکوک (یا الزَّبَرْجَدالمحکوک) فی اخبار/ فی سیره الخلفاء و الملوک (برای عنوانهای مختلف این کتاب رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1391، ص950ـ951؛ شاکر محمود عبدالمنعم، ص 11ـ14). درباره مؤلف این کتاب اختلاف است. در پاره‌ای از نسخه‌های آن، کتاب به خزرجی و در برخی دیگر به ملک اشرف رسولی منسوب شده است (اکوع، ص 127؛ ایمن فؤاد سید، 1391، ص 951ـ956). برخی نویسندگان متقدم (رجوع کنید به خزرجی، 1429ـ 1430، ج 1، ص 527؛ سخاوی، الضوء، ج 2، ص 299؛ بغدادی، ایضاح، ج 2، ستون 101؛ نیز رجوع کنید به ابومخرمه، ج 1، ص20ـ21) و مؤلفان متأخر (رجوع کنید به بدری محمد فهد، ص 123؛ قیسی، العرب، سال 5، ش 5، ص 439ـ440، 444ـ445) این کتاب را به ملک اشرف رسولی نسبت داده‌اند. شاکر محمود عبدالمنعم نیز این انتساب را پذیرفته و بخشی از کتاب را تصحیح و با عنوان العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک منتشر کرده است (بغداد، 1395/ 1975). او احتمال داده که خزرجی مؤلف کتابی دیگر با عنوان العسجدالمسبوک و الزبرجدالمحکوک فیمن وَلِیَالیمن من الملوک بوده است (رجوع کنید به ص 15ـ24؛ برای این نسخه رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1974، ص 162؛ بروکلمان، ج 2، ص 235؛ دغفوس، ص70). با این حال، اکوع (ص 127ـ128) و ایمن فؤاد سید (1391، ص 953ـ955؛ همو، 1974، ص 162) انتساب العسجد را به خزرجی ترجیح داده و گفته‌اند وی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است.العسجدالمسبوک کتابی تاریخی و عمومی به شیوه سالشمار است و با رویدادهای سال 803 پایان می‌یابد. این کتاب دارای دو بخش و هر بخش دارای پنج باب در چند فصل بوده است. بخش اول این مطالب را دربرداشته است: سیره پیامبر، نخستین خلفای پیامبر، صحابه، خلفای اموی و عباسی، ائمه زیدیه (از نوادگان امام حسن علیه‌السلام)، امامیه و ائمه دوازده‌گانه، و اسماعیلیه (از اولاد امام حسین علیه‌السلام). مطالب بخش دوم نیز عبارت بوده‌اند از: ملوک مصر و شام (از جمله ایوبیان و ممالیک)، افریقیا، قَیْروان، اندلس، مغرب اقصا، ملوک صنعا، عدن، و زبید و امرا و وزرای آن (ایمن فؤاد سید، 1974، ص 162؛ شاکر محمود عبدالمنعم، ص 25ـ26، 34؛ دغفوس، ص 69 و پانویس، 72ـ73). اگرچه نسخه‌های متعددی از این کتاب مانده است (رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، همانجا؛ بروکلمان، ج 2، ص 235، )ذیل(، ج 2، ص 238؛ حبشی، مصادر، همانجا؛ دغفوس، ص 72ـ73)، متن کامل آن اکنون در دست نیست. در نسخه کتابخانه الجامع‌الکبیر در صنعا، پس از مقدمه‌ای درباره سیره پیامبر در هجده فصل، به ذکر حوادث دوران خلفا در پنج باب پرداخته شده که هر باب دارای چند فصل است. این نسخه با فصل 24 در ذکر خلافت مستکفی‌باللّه پایان می‌یابد (شاکر محمود عبدالمنعم، ص 25ـ26).نسخه شماره 3863 دارالکتب المصریه شامل قسمتی از بخش اول کتاب، از خلافت مطیع تا سقوط بغداد در 656 (فصلهای 25 تا40) است (همان، ص 26ـ29؛ بدری محمد فهد، ص 124ـ125). آغاز نسخه عکسی موجود در کتابخانه آصفیه حیدرآباد دکن (ش 18) نیز که راجع به بخش دوم العسجدالمسبوک است، ناقص و فقط مشتمل بر تاریخ ائمه زیدیه یمن، دیلم، ائمه اسماعیلی و فاطمیان مصر و بخشهای دیگری از باب اول (ملوک مصر و شام) تا رویدادهای 775 است. دیگر بابهای بخش دوم کتاب هم تاکنون به دست نیامده است (شاکر محمود عبدالمنعم، ص30؛ بدری محمد فهد، ص 123؛ دغفوس، ص 73).العسجدالمسبوک حاوی اطلاعاتی درباره اوضاع سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فکری یمن و عراق است که پاره‌ای از این مطالب را در جای دیگر نمی‌توان یافت (رجوع کنید به بدری محمد فهد، ص 127ـ131). این کتاب افزون بر حوادث سیاسی خلفا و شاهان که محور اصلی آن را شکل می‌دهد، مشتمل بر شرح‌حال علما، محدّثان، شعرا، ادبا، امرا، سرداران، فقها، صوفیان و افرادی است که در برخی زمینه‌های اجتماعی نامبردار بودند (شاکر محمود عبدالمنعم، ص 14ـ15). ابن‌دَیْبَع (متوفی 944)، دیگر مورخ یمنی، با تلخیص العسجدالمسبوک، و افزودن مطالبی درباره تاریخ بنورسول و دولت طاهریان یمن، قرّة‌العیون فی اخبار الیمن المیمون را تألیف کرده است (رجوع کنید به ابن ‌دیبع، ص 15).4) العقوداللؤلؤیة فی تاریخ / اخبار الدولة‌الرسولیة، این کتاب تاریخ دولت بنورسول یمن را از زمان تأسیس آن به دست ملک منصور عمربن علی در 626 تا پایان حکومت ملک اشرف اسماعیل (متوفی 803) در بردارد. مؤلف حوادث را به صورت سال به سال با ذکر ماه ثبت کرده و ذیل حوادث هر سال، شرح‌حال درگذشتگان آن سال را آورده است (خزرجی، 1403، ج 1، مقدمه، ص10؛ ایمن فؤاد سید، 1974، ص 164؛ حبشی، مصادر، همانجا؛ حرازی، ص 179).اگر چه خود خزرجی (1429ـ1430، ج 1، ص 527) و همچنین سخاوی (الضوء، ج 2، ص 299) این کتاب را به ملک‌اشرف اسماعیل نسبت داده‌اند، اما محققان معاصر گفته‌اند که خزرجی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است (رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1391، ص950ـ956؛ اکوع، ص 128). به نظر می‌رسد خزرجی العقود را از بخش راجع به تاریخ بنورسول در کتاب دیگرش الکفایه (رجوع کنید به ادامه مقاله) استخراج کرده باشد (ایمن فؤاد سید، 1391، ص 952ـ953؛ د.اسلام، همانجا؛ بروکلمان، ج 2، ص 235، )ذیل(، ج 2، ص 238). نسخه‌های متعددی از العقود باقی مانده‌است (رجوع کنید به حبشی، مصادر، همانجا). این کتاب را نخست محمد بسیونی عسل تصحیح کرد که در 1329ـ1332/ 1911ـ1914 در دو جلد در قاهره منتشر شد (همو، مراجع، ص230؛ شاکر محمود عبدالمنعم، ص 81؛ قس سرکیس، ج 1، ستون 822؛ دغفوس، ص 64، پانویس :5 1911ـ1918). چاپ جدید العقود به کوشش محمدبن علی اکوع حِوالی (بیروت 1403/1983) صورت گرفته است. سرجیمز ردهاوسالعقود را به انگلیسی ترجمه کرد و پس از وفاتش، ادوارد براونو نیکلسونآن را در سه جلد در لندن به چاپ رساندند (1324ـ1325/1906ـ1907؛ الموسوعة‌الیمنیة، ذیل «علی‌بن حسن‌الخزرجی»؛ قس د. اسلام، همانجا، که در آن سال چاپ اثر 1906ـ1918 نوشته شده است).5) الکفایة و الاعلام فیمن وَلیَ الیمنَ و سَکَنَها فی الاسلام/ مِن اهل الاسلام/ من ملوک الاسلام، که موضوع آن تاریخ دودمانهای اسلامی حاکم در یمن از روزگار پیامبر اکرم تا زمان مؤلف است (ایمن فؤاد سید، 1974، ص 163؛ حبشی، مراجع، ص 266؛ بروکلمان، ج 2، ص 235). به گفته مؤلف، این کتاب دارای پنج باب بوده، اما تاکنون فقط بابهای چهارم و پنجم آن به دست آمده است و از محتوای بابهای اول تا سوم اطلاعی در دست نیست. باب چهارم، درباره رویدادهای یمن از آغاز اسلام تا سده سوم، در ده فصل تنظیم شده است. باب پنجم آن به تاریخ شهر زَبید و دولتهای حاکم در آنجا از سده سوم تا سال 803 اختصاص دارد و مشتمل بر دوازده فصل است (رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1974، همانجا؛ دغفوس، ص 67ـ 69؛ حرازی، ص 179).مؤلف در این کتاب حوادث را به شیوه سالشمار ذکر کرده و در بخش دوم آن، در ذیل حوادث به ذکر درگذشتگان هر سال پرداخته است. در این کتاب اوضاع اقتصادی، عمرانی، ادبی، فکری و اجتماعی در کنار اوضاع سیاسی بررسی شده‌اند (رجوع کنید به قیسی، العرب، سال 5، ش 6، ص 502ـ515).بخشهای باقی‌مانده الکفایة از جهاتی با برخی نسخه‌های العسجدالمسبوک، از جمله نسخه کتابخانه حرم مکّی، کاملا یکسان است. هر دو کتاب به حوادث 803 پایان می‌یابند و تقسیم‌بندی دو کتاب و محتوای آنها همسان است، به گونه‌ای که گویا یک کتاب با دو عنوان‌اند. این احتمال هست که الکفایة همان کتاب العسجدالمسبوک باشد که در عین حال بخشی از تاریخ عمومی دولتهای اسلامی به نام العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی اخبار الخلفاء و الملوک است (حبشی، مصادر، همانجا؛ دغفوس، ص 67ـ74؛ نیز رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1974، ص 163ـ164؛ قیسی، العرب، سال 5، ش 5، ص 445ـ 452)، به خصوص که بریهی (ص 291) کتاب العسجد را مجموعه چند کتاب تاریخی دانسته است.خزرجی در تألیف الکفایة از منابعی همچون تاریخ صنعاء اثر احمدبن عبداللّه رازی بهره گرفته است. الکفایة خزرجی منبع مهم مورخانی همچون ابن‌دَیبَع (متوفی 944) در قُرّة‌العیون فی تاریخ الیمن‌المیمون و یحیی بن حسین‌ابن‌قاسم (متوفی بعد از 1099) در غایة‌الامانی فی تاریخ‌القطر الیمانی بوده است (دغفوس، ص 74ـ75؛ نیز رجوع کنید به عمری، ص 75).از الکفایة نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های جهان از جمله در کتابخانه ملی فرانسه، جامع‌الکبیر صنعا و کتابخانه خدابخش هند نگهداری می‌شود (رجوع کنید به ایمن فؤاد سید، 1974، ص 163؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 2، ص 238؛ حبشی، مصادر، همانجا؛ شاکر محمود عبدالمنعم، ص 84ـ85). راضی دغفوس پنج فصل نخست این کتاب را که مشتمل بر رویدادهای سده‌های اول تا سوم است، با نام «الیمن فی عهد الولاة» تحقیق و در 1979، در مجلة کلیة الآداب و العلوم الانسانیة (ش 107ـ108) منتشر کرده است (رجوع کنید به خزرجی، 1429ـ1430، ج 1، ص 86، پانویس 5). قاسم جواد خلف جیزانی نیز الکفایة و الاعلام را به صورت رساله‌ای دانشگاهی (بغداد 1995) تحقیق و بررسی کرده است (رجوع کنید به شبکة اب‌الخضراء، 2010؛ خزرجی، همانجا).6) المحصول فی انتساب بنی‌الرسول، این کتاب در اصل شرح قصیده میمیه‌ای از حارث الرائش، پادشاه حِمْیری یمن، بوده است و مؤلف آن را درباره صحت نسب بنورسول (رجوع کنید به خزرجی، ج 1، ص20ـ21) و احتمالا در ردّ سخن کسانی که نسب آنان را به ترکمنها می‌رساندند، تألیف کرده است (حبشی، مصادر، همانجا؛ حرازی، ص180). این کتاب در دست نیست.7) مرآة‌الزَّمَن فی تاریخ زبید و عَدَن (بغدادی، ایضاح، ج 2، ستون 458؛ همو، هدیه، ج 1، ستون 728).منابع: ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره 1998؛ ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، حیدرآباد، دکن 1387ـ1396/1967ـ1976؛ همو، ذیل‌الدررالکامنة، چاپ عدنان درویش، قاهره 1412/1992؛ ابن‌دیبع، کتاب قرّة‌العیون باخبار الیمن المیمون، چاپ محمدبن علی اکوع، ]بیروت[ 1409/ 1988؛ ابن‌عماد؛ عبداللّه طیب‌بن عبداللّه ابومخرمه، تاریخ ثغرعدن، چاپ اسکار لوفگرن، لیدن 1936ـ] 1950[؛ اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، مجلة‌المورخ‌العربی، ش 4 (1977)؛ ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، العرب، سال 5، ش 10 (ربیع‌الآخر 1391)؛ همو، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، قاهره 1974؛ بدری محمد فهد، «]حول [العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، الاقلام، سال 5، ش7 (ذیحجه 1388 ـ محرّم 1389)؛ عبدالوهاب‌بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا 1403/1983؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 2، در حاجی خلیفه، ج 4؛ همو، هدیة‌العارفین، ج 1، در همان، ج 5؛ حاجی خلیفه؛ عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، دمشق 1972؛ همو، مصادرالفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة، ]بی‌تا.[؛ مهدی‌بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، یمن 1426/2005؛ علی‌بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، چاپ عبداللّه‌بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا 1429ـ1430/ 2008ـ2009؛ همو، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج 1، چاپ محمد بسیونی عسل، ج 2، چاپ محمدبن علی اکوع، صنعا 1403/1983؛ راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، بیروت 1425/2005؛ محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت 1414/1994؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّالتاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد 1382/1963؛ همو، الضوءاللامع لاهل القرن‌التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی، ]بی‌تا.[؛ یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک، ]منسوب به [اسماعیل‌بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، 1395/ 1975؛ شبکة اب‌الخضراء.Retrieved Jun. 1, 2010, from http://forums.ibb7.com/ibb 9747.html;صفدی؛ حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق 1400/1980؛ نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال 5، ش 5 (ذیقعده 1390)، ش 6 (ذیحجه 1390)؛ الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعا 1412/1992، ذیل «علی‌بن حسن الخزرجی» (از حسین عبداللّه عمری)؛ یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛ همو، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; EI2, s.v. "Al-Khazradji, Muwaffak al-Din" (by C. E. Bosworth).