خزرجی عبداللهبن محمدبن عثمان انصاری

خزرجی، عبداللّهبن محمدبن عثمان انصاری، ملقب به ضیاءالدین، کنیه‌اش ابومحمد، ادیب اندلسی و آگاه به علم عروض. در بعضی منابع، از وی با عنوان «ابوالجیش مغربی» یاد شده (رجوع کنید به وان دایک، ص260؛ بغدادی، ج 1، ستون 460؛ سرکیس، ج 1، ستون 821)، که احتمالا شهرت ابومحمد عبداللّه بن محمد معروف به ابوالجیش انصاری (متوفی 549) است (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1135؛ قس زرکلی، ج 6، ص 230 که نام وی را ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه آورده است). بروکلمان (ج 1، ص 380، )ذیل(، ج 1، ص 545) نام وی را به اشتباه ابومحمد علی بن عثمان و اسمور (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه) ابومحمد عبداللّه‌بن عثمان آورده‌اند (نیز رجوع کنید به بروکلمان، ترجمه عربی، ج 5، ص 361 که نام وی را ابومحمد عبداللّه بن عثمان آورده است)و باسه در شرح حالی که برای خزرجی، ضیاءالدین ابوالحسن علی بن محمد نوشته وی را با ضیاءالدین ابومحمد عبداللّه بن محمد خزرجی اشتباه کرده و شرح حال این دو را در هم آمیخته است (رجوع کنید به د.اسلام، چاپ اول، ذیل «خزرجی، ضیاءالدین ابوالحسن»).از زندگی خزرجی اطلاع چندانی در دست نیست، جز آنکه شهرتش مالکی و اندلسی آمده است (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، همانجا). ظاهرآ وی مالکی مذهب و متولد اندلس یا مقیم آنجا بوده، اما بغدادی (همانجا) او را ساکن اسکندریه خوانده است. وی در 626 یا 627 وفات یافت یا کشته شد (حاجی خلیفه، ج 1، ستون830؛ بغدادی؛ وان‌دایک، همانجاها).خزرجی با قصیده‌اش به نام اَلرّامِزَةُ الشّافِیة فِی عِلْمِ (عِلْمَی) الْعَرُوضِ وَ الْقافِیة معروف به عَروُضُ الْخَزرَجیّة یا القَصِیدةُ الْخَزْرَجِیَّة یا اَلْخَزْرَجِیّة شناخته شده است (آلوارت، ج 6، ص 325؛ سرکیس، همانجا؛ زرکلی، ج 4، ص 124). خزرجی این قصیده تعلیمی را در 96 بیت در بحر طویل، در علم عروض و قافیه، سروده است. وی با توجه به نظریات علمی خلیل‌بن احمد*، به مباحثی چون تعریف عروض و اوزان اصلی آن، تقطیع عروضی و توضیح شانزده بحر عروضی و دایره ابداعی خلیل بن احمد، هجاهای ساده و پیچیده (زحاف)، تغییرات ممکن در اوزان اصلی و قوانین آن و همچنین به تعریف قافیه و بیان نارساییهای موجود در آن پرداخته است (د. اسلام، چاپ دوم، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن دمامینی، 1412؛ برای آگاهی از نسخ خطی این قصیده رجوع کنید به بروکلمان، همانجاها).اصطلاحات فراوان و غامض این منظومه، توجه علما را به آن معطوف کرده، چنان که شروح بسیاری بر آن نوشته‌اند و این امر باعث شهرت خزرجی شده است. بروکلمان (ج 1، ص380، )ذیل(، ج 1، ص 545ـ546) 27 شرح از این منظومه را نام برده که شرح شریف اندلسی از قدیم‌ترین آنهاست (نیز رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 830 ، ج 2، ستون 1135ـ1136؛ آلوارت، ج 6، ص 326ـ331). این قصیده و شروح آن بارها چاپ شده است. باسه نیز آن را در 1902 در الجزایر به فرانسه ترجمه کرده و با عنوان )خزرجیه( به چاپ رسانده است (رجوع کنید به وان دایک؛ سرکیس؛ بروکلمان، همانجاها).بروکلمان (ج 1، ص380) مُخْتَصَر فی عِلَلِ العَروض و ضُرُوب خاصَّة را نیز از تألیفات خزرجی دانسته و زرکلی (همانجا) به اشتباه علل‌الاعاریض را به وی نسبت داده است (قس حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 1135 که نام کتاب را عروض‌اندلسی با موضوع علل الاعاریض آورده است).منابع :ابن‌دمامینی، العیون الفاخرة علی خبایا الرامزة،]قاهره [1412/ 1992؛ کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج 5، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ حاجی‌خلیفه؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1986؛ یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات‌العربیة‌والمعربة، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛ ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949,Supplementband, 1937-1942; EI1, s.v.i, "Al- Khazradji.Diya'al-din Abu'l Hasan" (by Rene Basset), EI2, s.v. "Al-Khazradji, D.iya'al-din Abu Muhammad" (by P. Smoor).