خرقان

خرقان، برجها دو برج آرامگاهی از دوره سلجوقیان در خرقانِ قزوین. این دو بنا در یک کیلومتری دهکده حصار قوشه امام یا حصار ارمنی، از توابع خرقان غربی و در فاصله 29 متری از یکدیگر قرار دارند (ورجاوند، ص 315، 335؛ زنده ‌دل، ص 58).تا اوایل دهه 1340ش، براساس کتیبه‌های ضریحهای چوبیِ هر دو مقبره (متعلق به دوره صفویه، 964)، بناها را آرامگاه فرزندان امام موسی‌کاظم علیه‌السلام، حدیده‌خاتون و محمد می‌دانستند (رجوع کنید بهگلریز، ج 1، ص 964؛ ورجاوند، ص 345)؛ اما در بررسیهای استروناخ روشن شد که این برجها آرامگاه دو تن از ترکان سلجوقی به نامهای ابوسعید بیجار پسر سعد و ابومنصور ایلتای‌تی پسر تکین‌اند (استروناخ و یانگ، ص 354؛ پیرنیا، 1371ش، ص 269؛ برای اطلاع از اختلاف ضبط اسامی رجوع کنید به پیرنیا، 1371ش، ص270؛ ورجاوند، ص342).براساس کتیبه گنبدِ برج شرقی (برج قدیمی)، این بنا در 460 احداث شده و معمار آن محمدبن مکرالزنجانی القبه بوده و براساس کتیبه سردر برجِ غربی (برج جدید)، بنا در 486 ساخته شده و معمار آن ابوالمعالی‌بن مکرالزنجانی بوده است (ورجاوند، ص 327، 342)؛ احتمالا معمار هر دو برج یک نفر بوده است (رجوع کنید به استروناخ و یانگ، همانجا؛ بزرگ‌نیا، ص 42). تا قبل از 1347ش، قسمتی از پایه‌های بنابر اثر سیلاب زیر قشر رسوبات قرار داشت که روستاییان آن را به شکل ابتدایی تعمیر کردند (ورجاوند، ص 317، 319). پس از آن، برجها بارها در 1353ش، 1369ش، 1370ش و از 1371 تا 1373ش مرمت شدند (رجوع کنید به مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، 1383ش؛ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ص 129). هر دو برج خرقان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است (پازوکی طرودی و شادمهر، ص 264).برج قدیمی (شرقی). این بنای هشت ضلعی از آجر پخته و با ارتفاع حدود پانزده و قطر یازده متر ساخته شده است (مشکوتی، ص 230). ستونهای مدوری در هشت گوشه آن قرار دارد و به جز دو ستونی که درون آنها پله‌های مارپیچ تعبیه شده است و قطر بیشتری دارند، بقیه ستونها به یک اندازه‌اند. پلکانها به غلامْگردشیِ مابین دو پوشه گنبد راه می‌یابند. مدخل برج در ضلع شمالی قرار دارد. ضخامت دیوارها 60 سانتیمتر و پوشش تزیینی آجری روی آنها 21 سانتیمتر است. در تمام اضلاع هشت‌گانه، دو ستونچه مدور تزیینی چسبیده به ستونهای بزرگ دیده می‌شود که تا اواسط اضلاع امتداد یافته و قوس تیزه‌داری نیز روی آنها ساخته شده است (استروناخ و یانگ، ص 355؛ ورجاوند، ص 315، 317، 319). قاب و تزیینات آجری داخل طاق‌نماهای هر ضلع، طرح و نقش ویژه‌ای دارند. ضلعی که ورودی برج در آن قرار دارد، تزیینات بیشتری از جمله کتیبه دارد که در قسمت بالای ساقه گنبد قرار گرفته است (ورجاوند، ص 325ـ327). همچنین، آجرکاری سردر ورودی به شیوه خفته و راسته به شکل گل و بوته است و در داخل طاق‌نمای آن از کلمه اللّه برای تزیین استفاده شده است. به جز دو ستون که آجرکاری مشابه دارند تزیینات بقیه ستونها متفاوت است (استروناخ و یانگ، ص 360ـ361).گنبد دو پوسته است ولی دو پوسته آن کاملا در نیم‌رخ هم قرار ندارند (اتینگهاوزن و گرابار، ص 283). پوسته داخلی گنبد سالم است و با خیز و انحنای مناسبی به کمک طاق‌نماها و کاربندی شانزده‌گانه‌ای بالای هشت ضلعی بنا قرار گرفته، اما از پوسته خارجی گنبد چیزی باقی‌نمانده است (ورجاوند، ص 319).فضای هشت ضلعی داخل آرامگاه سکویی به ارتفاع سی سانتیمتر در دور تا دورِ آرامگاه دارد. در وسط هر ضلع، طاق‌نمایی با قوس تیزه‌دار دیده می‌شود. روی دیوارها، کاربندیها و زیر گنبد آثارِ نقاشی دیواری (فرسک) وجود دارد که در نوع خود حائز اهمیت است. طاق‌نماها در قسمت بالا دارای حاشیه‌ای برجسته‌اند و در قسمت پایین آنها طاق‌نمای دیگری به رنگ آبی دیده می‌شود. در قسمت بالای طاق‌نماها، قابهای بیضی شکلی با شعاع خورشید در اطراف آنها دیده می‌شود که داخل آنها نقوش طاووس نر با چتری به شکل بادبزن، ستاره‌های شش یا هشت‌پر، دو طاووس در مقابل یکدیگر، یا دو طاووس که گردنهای بلندشان به هم پیچیده، نقاشی شده است. در حد فاصل هر دو طاق‌نما نیز نقش تجریدی درخت انار با دو پرنده در دو طرف‌آن دیده‌می‌شود (همان،ص331؛ شریف‌زاده،ص84ـ 85).تزیینات سطح داخلی گنبد شامل نقوش تزیینی با تلفیق خط کوفی است که در داخل کاربندیها با رنگ سبز و آبی ایجاد شده است (شریف‌زاده، همانجا). قبلا ضریح کوچک منبت‌کاری شده‌ای که قسمتی از آن آسیب دیده بود درون برج قرار داشت (گلریز، ج 1، ص 964).برج جدید (غربی). ارتفاع این بنا حدود 55 سانتیمتر بیشتر از برج شرقی است (رجوع کنید به ورجاوند، ص 335؛ آگاهی‌نامه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ش 24، آذر 1356، ص 21). این برج فقط یک پلکان مارپیچ دارد و سطح خارجی گنبد آن، مانند برج قبلی، دارای رگه‌های برجسته آجری است (ورجاوند، همانجا). این بنا از نظر تزیینات با برج قدیمی تفاوت چشمگیری دارد که بیشتر ناشی از نماسازی اضلاع و سردر ورودی است. در نماسازی اضلاع هشت‌گانه، حاشیه کم عرض آجرچینی شده‌ای از پایین تا بالا امتداد دارد و ستونچه‌های تزیینی و قوس تیزه‌دار روی آنها مانند بنای اول است. حاشیه قوسهای تزیینی به جز اضلاع دوم و هشتم (از چپ به راست با فرض شماره یک برای ضلع ورودی) که با آجرکاری ظریف برجسته‌ای تزیین شده‌اند، در بقیه اضلاع ساده است. اضلاع هشت‌گانه در جهت طولی با یک رگه برجسته آجری به دو قسمت تقسیم شده‌اند. در قسمت زیرین، سه طاق‌نمای تزیینی با قوس شکنجی برجسته ساخته شده که هر یک داخل قابی مستطیلی قرار گرفته است. در قسمت بالایی طرحهای متنوعی به چشم می‌خورد (همان، ص 335، 338ـ339؛ زمرشیدی، 1367ـ1370ش، ج 1، ص 5). ضلعی که ورودی بنا در آن قرار دارد، از نظر تزیینات با سایر اضلاع و همچنین با ضلع ورودی بنای اول تفاوت دارد. در این ضلع، بین ستونهای مدور و رگه آجرچینیِ برجسته چهارچوب، فاصله‌ای ایجاد شده و داخل آن تزیین شده است. قوس طاق‌نمای این ضلع از اضلاع دیگر کوتاه‌تر است و در بالای قوس و زیر کتیبه ساقه گنبد، کتیبه قرآنی کار شده است (ورجاوند، ص 340، 342ـ343). داخل این برج، محرابی با تزیینات آجری و قوسی شکنجی ساخته شده است (همان، ص 345؛ آگاهی‌نامه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، همانجا). فضای داخلی آرامگاه فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری است و دیوارها سراسر آجرچینی ساده دارند (همان، ص 343). دور تا دور و روی ساقه گنبد، مانند برج قدیمی، هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی دارد که زیر آنها کتیبه قرآنی به خط کوفی مشاهده می‌شود (همان، ص 335). ضریح داخل این برج هم‌اندازه ضریح برج قدیمی و بدون تزیینات بود و فقط در حاشیه بالای آن نام دوازده امام با خط نسخ حکاکی شده بود (گلریز، همانجا).به عقیده برخی، ساخت مقابر خرقان در فضای خارج از شهر به سبک ترکان سلجوقی و تقلید از چادرهای صحرانشینی بوده است (رجوع کنید به هیلن برند، ص 275؛ غروی، ص 120ـ121). از نظر معماری گنبد، اولین نمونه‌های گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوسته گسسته (میان تهی) در این برجها دیده می‌شود (پیرنیا،1380ش، ص 163، 175). گره‌چینی و نقوش هندسی در آجرکاری دوره سلجوقی، در مقابر خرقان به کمال رسیده است (زمرشیدی، 1365ش، ص 27؛ نجیب اوغلو، ص 137). در برجهای خرقان، حدود 25 نوع آجرکاری تزیینی با استفاده از طرحهای مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پا باریک و چهار ترنجی وجود دارد (کیانی و همکاران، ص 16؛ اتینگهاوزن و گرابار، ص288؛ زمرشیدی، 1365ش، ص 224ـ225). آجرکاری برجهای خرقان که حاکی از مهارت سازندگان آن است، این بنا را یکی از چشمگیرترین بناهای قرن پنجم کرده است (جونز، ص 161؛ شریف‌زاده، ص 84). نقوش به کار رفته در این بنا نیز قابل تأمل‌اند، از جمله نقش طاووس که در بناها و پارچه‌های دوره آل‌بویه نیز به کار رفته است (استروناخ و یانگ، ص 366).منابع :علاوه بر مشاهدات مؤلف؛ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ترجمه مجید ورهرام،مجله بررسیهای تاریخی، سال4، ش 5 و 6 (آذر ـ اسفند 1348)؛ زهره بزرگ‌نیا، معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، تهران 1383ش؛ ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرستآثار ملی: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، تدوین غلامحسین معماریان، تهران 1371ش؛ همو، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران 1380ش؛ حسین زمرشیدی، کاشیکاری ایران، تهران 1367ـ1370ش؛ همو، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، تهران 1365ش؛ حسین زنده‌دل، استان قزوین، تهران 1377ش؛ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، ]تهران 1355ش[؛ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران 1381ش؛ مهدی غروی، آرامگاهدرگسترهفرهنگ‌ایرانی، تهران 1376ش؛ محمدیوسف کیانی، فاطمه کریمی، و عبداللّه قوچانی، مقدمه‌ای بر هنر کاشیگری ایران، تهران 1362ش؛ محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب‌الجنه قزوین، ]قزوین [1368ش؛ مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، 1383ش.Retrieved Jan. 19,2010, from http://www.ichodoc.ir/ scripts/wxis.exe;نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ]تهران [1349ش؛ گلرو نجیب‌اوغلو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی : طومار توپقاپی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران 1379ش؛ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، تهران 1349ش؛Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Engl. 1987; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning,Edinburgh1994; Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.