خرداد

خرداد، نام یکی از امشاسپندان، نام ششمین روز ماه و سومین ماه سال در گاه شماریهای زردشتی ایران و نام سومین ماه سال در گاه شماری هجری شمسی.

واژگان. واژه خرداد از صورت اوستایی haur vatat(بارتولومه، ستون ۱۷۹۱ـ۱۷۹۲) و از دو جزء haurva به معنی تام و کامل و بی عیب و data به معنی قانون (پورداود، بخش ۱، ص ۷۵)، کاربردی دیرینه در متون ایران پیش از اسلام دارد. این واژه، به صورتهای صرفی گوناگون، در اوستا (رجوع کنید به بارتولومه، همانجا) و متون ایرانی میانه (اعم از فارسی میانه، پهلوی و سغدی؛ رجوع کنید به نیبرگ، بخش ۲، ص ۹۷؛ هُرن، ص ۶۷؛ مکنزی، ص ۸۹؛ قریب، ص ۵۸) دیده می شود. این واژه در متون سغدی و مانوی به صورت rt t(رجوع کنید به گرشویچ، ص ۱۱، پانویس ۸۶؛ هنینگ، ص ۶۳۴؛ قریب، همانجا)، با اندک تغییری در متون کتابی پهلوی به صورت hwrdt (رجوع کنید به مکنزی، همانجا) و در متون کتیبه ای پهلوی به صورت hwld(t)/hwrd(t)(رجوع کنید به ژینیو، ص ۲۴؛ وبر، ج۳، ص ۸۳؛ عریان، ص ۲۲۵) و در سفال نوشته های نَسا به صورت hrwtt (رجوع کنید به دیاکونوف و لیف شیتس، ص ۱۶۵، ۱۶۷) به کار رفته است. در متون دوره اسلامی این نام به صورتهای خرداد (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص ۲۳۰)، خرداذ (همو، ۱۹۲۳، ص ۴۲، ۷۰؛ مقدسی، ص ۴۴۰؛ یاقوت حموی، ج ۱، ص ۶۷۸) و خرذاذ (فیروزآبادی؛ زَبیدی، ذیل «قنطرة») آمده است. ابوریحان بیرونی، علاوه بر صورتهای مذکور، نام ماه خرداد را به صورت هروداد (رجوع کنید به ۱۹۲۳، ص ۷۰، به نقل از اهالی خوارزم) و ردد (همان، ص ۴۶، به نقل از اهالی سغد) نیز ضبط کرده است (قس صورت سغدی واژه). در گویش طبری نام این ماه به صورت هَرَماه (رجوع کنید به کیا، ص ۲۱۶ـ۲۱۷) ضبط شده است که تصحیفی از شکل خرداد به شمار می آید.خرداد در مقام یکی از امشاسپندان وظایف خاصی برعهده داشته است. خرداد، ششمین امشاسپند از میان هفت امشاسپند و همکارِ تیر و باد و فروردین، و فرشته موکل بر آبهاست (رجوع کنید به بندهش، ص ۴۹). به نوشته بیرونی (۱۹۲۳، ص ۲۲۰)، خرداد عهده دار تربیت خلق وموکل بر درختان و گیاهان و رفع آلودگی از آبهاست. بنابر بندهش (ص ۱۱۵ـ۱۱۶)، خرداد سَروَرِ سالها و ماهها و روزهاست. در متن پهلوی دیگری، به نام سی روزه، نیز به سروری خرداد بر روزهای سال اشاره شده است (رجوع کنید به پژوهش در متن پهلوی سی روزه کوچک و سی روزه بزرگ، ص ۳۶). یکی از یشتهای کوچک اوستا متعلق به خرداد امشاسپند است که در آن به ستایش خرداد اشاراتی شده است (رجوع کنید به اوستا، خرداد یشت، بند ۱ـ۱۱) از میان موجودات اهریمنی (= دیوان)، دیو «تَریز» متضاد خرداد است (رجوع کنید به بندهش، ص۵۵، ۱۴۸، نیز رجوع کنید به ص۸۸؛ اوستا، ج۱، توضیحات پورداود،ص۹۶؛ برای آگاهی بیشتردرباره موقعیت خرداد به عنوان یکی از امشاسپندان رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل مادّه). در تعدادی از متون پهلوی نام خرداد به صورت جفت در کنار دیگر امشاسپند، امرداد، ذکر شده است (از جمله رجوع کنید به بندهش، ص۱۴۸؛ اوستا، ج ۱، همان توضیحات، ص ۹۵). شباهت واژگانی جفت خرداد و مرداد با نام جفت اسطوره ایِ بابِلی، هاروت و ماروت*، باعث شده است تا درباره یکی بودن این دو جفت یا تحت تأثیر قرار گرفتن آنها از یکدیگر بحثهایی مطرح شود؛ اما به نظر می رسد یافتن منشأ مشترک دیگری برای این دو مفهوم، جز شباهت واژگانی، دشوار است (برای شباهتهای هاروت و ماروت با جفت خرداد و مرداد رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل «هاروت و ماروت»).خرداد یکی از روزهای ماه در گاه شماریهای رایج در ایران در دوران اشکانی و ساسانی بوده است. هم به ششمین روز هر ماه و هم به سومین ماه هر سال خرداد اطلاق می شده است (رجوع کنید به تقویم*، بخش ۴، الف : ۳ و ۴). مهم ترین وقایع مذهبی زردشتی در روز خرداد از ماه فروردین (ششمین روز از ماه فروردین) که نوروز بزرگ یا نوروز کبیر نامیده می شود (رجوع کنید به بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۳؛ همو، ۱۹۲۳، ص۲۱۷؛ گردیزی، ص ۲۳۸؛ شهمردان بن ابی الخیر، ص ۳۶)، رخ داده یا رخ خواهد داد. از جمله این که در این روز، جهان و نخستین انسان (کیومرث) آفریده شد و در همین روز بود که زردشت به پیامبری مبعوث گردید و این پیش بینی که همه رخدادهای مربوط به رستاخیز در دین زردشتی، در همین روز اتفاق می افتد (رجوع کنید به متون پهلوی، ص ۱۴۱ـ۱۴۵).در میان نوشته های دوران اسلامی نیز ابوریحان بیرونی (۱۹۲۳، همانجا) به مواردی از رخدادهای مربوط به روز خرداد از ماه فروردین اشاره کرده است. ایرانیان باستان چون بر آن بودند که در این روز برای ساکنان روی زمین سعادت تقسیم می شود، این روز را روز امید (یوم الرجاء) نیز می نامیدند (همانجا). ابوریحان بیرونی (۱۹۲۳، ص ۲۲۰) و قزوینی (ص۸۰) از جشنی به نام نیلوفر یاد کرده اند که در روز خرداد از ماه تیر برگزار می شده است.از نام خرداد به عنوان سومین ماه سال، علاوه بر گاه شماریهای رایج در ایرانِ دوره اشکانی و ساسانی، در منطقه کاپادوکیا* نیز استفاده می شده است (رجوع کنید به بنفای و اشترن، ص ۹۲ـ۹۴). در دوره ای طولانی در ایران پیش از اسلام، رواج دوگونه گاه شماری خورشیدی (رجوع کنید به تقویم*، بخش ۴، الف: ۴) باعث شده است تا در این گونه گاه شماریها موقعیت ماههای سال نسبت به یکدیگر، در طول زمان تغییر کند. بر این اساس، ماه خرداد در گاه شماری وهیژکی که در قرن چهارم پیش از میلاد مقارن همین ماه در گاه شماری عرفی بود، در قرن پنجم میلادی مقارن ماه بهمن در گاه شماری عرفی (بدون کبیسه) شد (رجوع کنید به عبداللهی، ص ۲۳۰ـ۲۳۴، ۳۵۸ـ۳۵۹).در ایران پس از اسلام با استفاده از روشِ اعمالِ کبیسه به وسیله منجمان عهد ملکشاه سلجوقی، ماه خرداد به عنوان سومین ماه فصل بهار و مقارن برج جوزا قرار گرفت و تثبیت شد (رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، گ ۱۵ر؛ بیرجندی، گ ۲۳ر). در احکام نجوم دوره اسلامی، ماه خرداد (جوزا) از ماههای گرم و تر و بادی معرفی شده است (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص ۳۱۷، ۴۱۴). بر همین اساس، در شعر فارسی نیز همواره از ماه خرداد به عنوان ماه گرم یاد شده است (رجوع کنید به امیر معزی، ص ۱۶۷، بیت ۳۹۲۳) که در آن درختان به شکوفه می نشینند (مسعود سعد سلمان، ص ۱۱۳، بیت ۹، ص ۶۵۵، بیت ۱؛ خاقانی، ص ۳۴۸، بیت ۱). براساس آنچه در پاره ای احادیث شیعی ذکر شده، از نظر اختیارات روزها، وجوه چندی برای روز خرداد در نظر گرفته شده است. از جمله مناسب بودن این روز برای تزویج و صید و طلب روزی (رجوع کنید به مجلسی، ج ۵۶، ص ۶۰ـ ۶۱؛ نیز رجوع کنید به سلیم، ص ۲۶۰ـ۲۶۱).در ایران پیش از اسلام، در روز ششمِ خردادماه جشنی می گرفتند که خردادگان نامیده می شد (رجوع کنید به گردیزی، ص ۲۳۸؛ قس تقی زاده، ص ۱۹۱: خرداد جشن، به نقل از کوشیارگیلی). از این جشن آگاهیهای اندکی باقی مانده است. ابوریحان بیرونی (۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۲۵۹؛ همو، ۱۹۲۳، همانجا) اشارات کوتاهی به این جشن کرده که کمابیش گردیزی (ص ۲۳۹) آنها را تکرار نموده است. در ماه خرداد جشنهای دیگری نیز برگزار می شد، از جمله عیدالریاحین (رجوع کنید به تقی زاده، همانجا). به نوشته قزوینی (همانجا)، روز سی ام خرداد ماه جشن آبریزگان یا عیدالاغتسال بود؛ اما ابوریحان بیرونی (۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، همانجا) عید اغتسال را روز سیزدهم تیرماه دانسته است (نیز رجوع کنید به گردیزی، ص ۲۳۸). بر این اساس، نوشته قزوینی (همانجا) مبنی بر قرار گرفتن آبریزگان در ماه خرداد، صحیح به نظر نمی رسد.

منابع : ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛ همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمدبن عبدالملک امیرمعزی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۱۸ش؛ اوستا، یشت ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره وشی، تهران ۱۳۵۶ش، بندهش، ]گردآوری[ فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش، عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۲۲۳۷؛ پژوهش در متن پهلوی سی روزه کوچک و سی روزه بزرگ، ترجمه آذرمیدخت دهدشتی، ]تهران[: فروهر، ۱۳۶۳ش؛ ابراهیم پورداود، فرهنگ ایران باستان، بخش ۱، تهران ۱۳۵۶ش؛ حسن تقی زاده، گاهشماری در ایران قدیم، تهران ۱۳۱۶ش؛ بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج ۱۳، چاپ حسین نصار، کویت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛ عبدالامیر سلیم، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی و احادیث اسلامی، یا، سی روزه در حدیث شیعه»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آذرابادگان، ش ۱۱۱ (پاییز ۱۳۵۳)؛ شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرست ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ش؛ رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ش؛ سعید عریان، راهنمای کتیبه های ایرانی میانه: پهلوی ـ پارتی، تهران ۱۳۸۲ش؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، چاپ یوسف الشیخ محمد بقاعی، بیروت ۲۰۰۵؛ بدرالزمان قریب، فرهنگ سغدی: سغدی، فارسی، انگلیسی، تهران ۱۳۷۴ش؛ زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت: دارالشرق العربی، ]بی تا.[؛ محمدصادق کیا، واژه نامه طبری، تهران ۱۳۲۷ش؛ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ متون پهلوی، (ترجمه، آوانوشت)، گردآوری جاماسب ـ آسانا، گزارش سعید عریان، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش؛ مجلسی؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۶۲ش؛ مقدسی؛ دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ش؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، زیج ایلخانی، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش Browne ۰.۲(۷)، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی؛ یاقوت حموی؛Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg ۱۹۰۴, repr. Berlin, ۱۹۶۱; Theodor Benfey and Moriz A.Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin ۱۸۳۶; I.M. Diakonoff and V. A. Livshits, Parthian economic documents form Nisa, in Corpus inscriptionum Iranicarum, part ۲: Inscriptions of the Seleucid and Parthian periods and of eastern Iran and Central Asia, vol.۲: Parthian, ed. D. N. Mackenzie, London ۲۰۰۱; EIr. s.vv. "Harut and Marut" (by A. Shapur Shahbazi), "Hordad" (by Antonio Panaino); Ilya Gershevitch, A grammar of Manichean Sogdian, Oxford ۱۹۵۴; Philippe Gignoux, Glossaire des inscriptions Pehlevies et Parthes, London ۱۹۷۲; W. B. Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹), repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷; Paul Horn, "Neupersische Schriftsprache", in Grundriss der iranischen philologie, ed. Wilhelm Geiger and Ernst Kuhn, vol.۱, Strassburg ۱۹۰۱; Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi, Wiesbaden ۱۹۶۴-۱۹۷۴; D. Weber, Ostraca, Papyri und Pergamente, vol.۳, London ۱۹۹۲.