خداوندگار مسجد و مدرسه

خداوندگار، مسجد و مدرسه، بنایی شامل مسجد و مدرسه و زاویه از قرن هشتم در ترکیه. این بنا در دامنه کوهی در چکرک در غرب شهر بورسه* قرار دارد. مسجد خداوندگار کتیبه‌ای که هویت و تاریخچه ساخت آن را روشن کند ندارد و تنها براساس وقف‌نامه‌ای که در 787 تنظیم شده، سال اتمام بنا تعیین شده است (بلر و بلوم، ص 135، 137؛ بولوت و همکاران، ص 152، 155). این مسجد به دستور سلطان‌مراد اول عثمانی (حک : 761ـ791) ملقب به خداوندگار، به درخواست مادرش نیلوفرخاتون، احداث شد و ازاین‌رو به خداوندگار به معنای سلطان شهرت یافت (عارسون، ج 4، ص 245).این بنا با مسجد و زاویه در طبقه اول و مدرسه در طبقه دوم ساختاری غیرمعمول دارد (بورسا، ص 151؛ گودوین، ص 40). گفته شده مانند بسیاری از مساجد آناطولی، در این بنا برای سلطان دفتری خاص و برای کارگزاران و منشیان سلطنتی حجره‌هایی وجود داشته است (عارسون، همانجا). با این حال، اولیا چلبی (ج 2، ص 14) درباره کاربرد آموزشی حجره‌ها گزارش داده است.این بنا در زمین‌لرزه‌های 1271، آسیب دید که بعدها بدون تغییر اساسی بازسازی شد (گودوین، ص 40). براساس کتیبه بالای ورودی بنا، مسجد خداوندگار مجددآ در 1322/ 1904 به دستور عبدالحمید دوم مرمت گردید (رجوع کنید به بولوت و همکاران، ص 154). نقشه بنا به شکل مستطیلی است که بخش بیرون‌نشسته کوچکی در جانب جنوبی (قبله) دارد. ساخت‌مایه اصلی آن آجر و سنگ است که به صورت سه رج آجر و یک رج سنگ در دیوارهای بنا به کار رفته‌اند (عارسون، همانجا؛ گودوین، ص 41).ورودی مسجد در جانب شمالی، در وسط رواق پنج‌دهانه‌ای با طاقهای نوک‌تیز، قرار دارد که با عبور از چند پله، دهلیزی و در دو طرف آن پلکانهایی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است (عارسون، همانجا؛ بلر و بلوم، ص 137). این دهلیز به صحنی که چهار ایوان در چهار ضلع دارد، راه می‌یابد. ایوان مقابل ورودی از همه کوچک‌تر است و ایوانهای شرقی، غربی و جنوبی طاق ضربی دارند (رجوع کنید به بولوت و همکاران، همانجا). ایوان جنوبی (شبستان) همان قسمت بیرون‌نشسته مسجد است که در انتهای آن محراب قرار دارد. محراب نیز در جای خود بیرون نشسته است (عارسون، ج 4، ص 245، 247، تصویر 492). بر بالای صحن، گنبدی به قطر 11 متر و ارتفاع 23 متر قرار دارد (بلر و بلوم، همانجا). در طبقه اول، سطح شبستان بالاتر از دیگر قسمتهاست که سبب می‌شود نمازگزاران از نظر رتبه متمایز شوند. زمانی، برای رفع این مسئله، سطح صحن را بالا بردند، اما ممتازپاشا، والی بورسه، در 1322/ 1904 آن را به شکل گذشته بازگرداند (عارسون، ج 4، ص 245).طبقه دوم مختص مدرسه و شبیه طبقه اول است، با ایوان پنج دهانه‌ای که روی رواق طبقه اول قرار گرفته است و سه گنبد کوچک بر بالای آن وجود دارد، با این تفاوت که دهانه‌های ایوان بالا هر کدام به دو دهانه تقسیم شده‌اند. همچنین در این طبقه اتاق بزرگی، احتمالا مخصوص مطالعه، بالای دهلیز طبقه اول قرار گرفته است. در طبقه دوم، دوازده حجره 5ر2 × 5ر3 متری در دو ضلع طولیِ محوطه مستطیل‌شکلِ طبقه بالا ساخته شده است. در هر طرف پلکانها، دو حجره دیده می‌شود که احتمالا به مدرّسان تعلق داشته است. در اطراف این حجره‌ها، درست در سه ضلعی که بالای صحن طبقه اول است، راهرویی با طاق گهواره‌ای، مشرف به صحن پایین، قرار دارد و حجره‌ها ناظر به صحن پایین‌اند. همچنین راهروی باریکی که در اطراف ایوان جنوبی طبقه پایین است، به اتاق گنبددار کوچکی راه دارد. این اتاق که بالای محراب قرار دارد، احتمالا نمازخانه یا محل خلوت‌گزینی بوده است. با این حال، ابهام کاربری آن که نمونه دیگری در میان بناهای عثمانی ندارد، حتی سبب شده این بنا را اثر معماری ایتالیایی فرض کنند. همچنین، استفاده سلطان از این اتاق در هنگام نماز، در حالی‌که فوق امام جماعت قرار می‌گرفته، محتمل دانسته شده است (بلر و بلوم، همانجا؛ گودوین، ص 40ـ41).در گوشه شمال‌شرقی، مناری است که پایه آن از طبقه دوم و از کنار ایوان آغاز شده و احتمالا پس از ساخت بنا در حدود 820 افزوده شده است (رجوع کنید به عارسون، همانجا، گودوین، ص41).نمای بیرونی دو طبقه بنا فضایی قصرگونه را تداعی می‌کند و پنجره‌های کوچک و اندک، سیمایی ایستا و حجیم از این مسجد به وجود می‌آورد (بورسا، ص 152ـ153).ساخت مسجد و زاویه خداوندگار بر روی تپه و خارج از فضای شهر در ابتدای حکومت عثمانیها و شکل‌گیری الگوهای مسجد و زاویه، گرایشهای صوفیانه حکومتگران آن عهد را به نمایش می‌گذارد (رجوع کنید به خانقاه*، بخش اول؛ گودوین، ص 41ـ 42). از طرفی، طرح دو طبقه این بنا در مدارس دوطبقه عهد سلجوقیان (قرن پنجم و ششم) در سیواس، ارزروم و دیگر شهرها دیده شده است. به‌ویژه صحن مرکزی که با گنبد پوشیده شده، با ایوانهایی در اطراف، تکرار الگوی مدارس آن عهد است (عارسون، همانجا؛ گودوین، ص 41)، اما ترکیب مسجد، زاویه و مدرسه در یک بنای دوطبقه، طراحی ساختارشکنانه‌ای در ابتدای شکل‌گیری معماری عثمانی است.منابع : محمدظلی‌بن درویش اولیاچلبی، اولیا چلبی سیاحتنامه‌سی، ج 2، چاپ احمد جودت، استانبول 1314؛ بورسا: نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، 1384ش؛Celal Esad Arseven, Turk sanati tarihi, Istanbul: Milli Egitim Basimevi, [n.d.]; Sheila S. Blari, Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, Middlesex, Engl. 1995; Lale Bulut, Aydogan Demir, and Yekta Demiralp, "Bursa: city of sultans", in Early Ottoman art: the legacy of emirates, Vienna, Austria: Museum With No Frontiers, 2002; Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992.