خالده ادیب آدیوار

خالده ادیب آدیوار، نویسنده زن ترک در دوره‌های مشروطیت دوم عثمانی و جمهوریت. او در حدود 1301 در استانبول به دنیا آمد. پدرش از منشیان دربار سلطان عبدالحمید دوم بود. مادرش را در سنین خردسالی از دست داد و در خانه مادربزرگ مادریش بزرگ شد. این خانه سنّتی ترک تأثیر عمیقی بر شخصیت وی گذاشت (بانارلی، ج 2، ص 1225ـ1226). پدرش که سبب پیشرفت مردم انگلیس را تربیت اروپایی می‌دانست، علاقه‌مند بود تا فرزند خود را به همان شیوه تربیت کند. ازاین‌رو خالده را در مدرسه آمادگی که مدیری یونانی داشت گذاشت؛ مدرسه‌ای که خالده تنها شاگرد مسلمان آن بود (انگین‌اون، 2007، ص30ـ31). سپس خالده را در ده سالگی، به کالج امریکایی فرستاد که زبان انگلیسی را در آنجا به سرعت آموخت. در این ایام به خانه پدرش که خانه‌ای فرنگی‌مآب بود منتقل شد و چون سلطان‌عبدالحمید به رفتن کودکان مسلمان به مدارس تبشیری مسیحی اعتراض داشت، ناگزیر از ترک کالج شد و فراگیری زبان انگلیسی را نزد یک معلم خصوصی زن انگلیسی ادامه داد و زبان عربی، قرآن و موسیقی را نیز نزد معلمان خصوصی آموخت. در همین دوره به ترجمه کتاب )مادر( اثر جان ابوت پرداخت که در 1314 با ویرایش محمود اسد افندی در استانبول منتشر شد (همان، ص 34ـ35). خالده تحصیل در کالج را در 1317 از سرگرفت و تا 1319 که از آنجا فارغ‌التحصیل شد، در عین حال نزد رضا توفیق بلوکباشی*، که از دوستان پدرش بود، زبان فرانسه و ادبیات آموخت و کم‌وبیش تحت تأثیر بینش عرفانی او قرار گرفت. در سالی که از کالج فارغ‌التحصیل می‌شد با صالح‌ذکی، معلم ریاضی کالج که تحصیل‌کرده پاریس و مؤلف چند کتاب در زمینه ریاضیات و فیزیک بود (رجوع کنید به میدان لاروس، ذیل "Salih Zeki Bey")، ازدواج کرد (انگین‌اون، 2007، ص 35ـ37).خالده در سالهای پس از فارغ‌التحصیلی به خانه‌داری، تربیت فرزندان، مطالعه و تجربه‌آموزی در کار نویسندگی اشتغال داشت. مرحله اصلی نویسندگی وی با اعلان مشروطیت ]دوم[ (1326/1908) آغاز شد. او در آن ایام ضمن همکاری با روزنامه طنین، ناشر افکار و تمایلات اتحاد و ترقی (رجوع کنید به تونایا، ج 1، ص 33)، نوشته‌های خود را با امضای خالده صالح در بعضی از روزنامه‌ها و مجلات دیگر نیز انتشار می‌داد (قدرت، ج 2، ص 62). پس از بلوای 31 مارس (مطابق گاهشماری قدیم عثمانی، برابر با 13 آوریل 1909/ 22 ربیع‌الاول 1327) و غلبه موقت نیروهای ضدمشروطه بر پایتخت، خالده که به سبب نوشته‌هایش مغضوب آنان بود به مصر فرار کرد و از آنجا به انگلستان رفت و پس از استقرار آرامش و امنیت به کشور بازگشت (همانجا). پس از بازگشت به کشور، ضمن ادامه دادن به کار نوشتن و انتشار داستانهایش برای تدریس اصول تعلیم و تربیت در دارالمعلمات (دانشسرای دخترانه) و سپس بازرسی مدارس دخترانه اوقاف استخدام شد ()دایرة‌المعارف ادیبان دنیای ترک(، ذیل "Adivar, Halide Edip")، در جریان جنگ جهانی اول (1914ـ1918) به دعوت جمال‌پاشا*، فرمانروای نظامی سوریه، برای احداث مدارس و یتیمخانه‌ها، همراه شماری از معلمان زن عازم آن سرزمین شد و هم‌زمان با عقب‌نشینی نیروهای عثمانی از آنجا، به استانبول مراجعت کرد (انگین‌اون، 2000، ص 168ـ169). خالده در 1328 از همسرش جدا شد و سپس در نوشته‌هایش از اسم پدرش و از امضای خالده ادیب استفاده کرد. پس از ازدواج با عبدالحق عدنان آدیوار*، دانشمند و دولتمرد ترک و مؤلف کتابهایی در زمینه تاریخ علم در 1335، تا پایان زندگی‌اش از امضای خالده ادیب‌آدیوار استفاده کرد (همو، 2007، ص 49).با گرمی بازار جریانهای پان‌ترکیستی و پان‌تورانیستی (رجوع کنید به پان‌ترکیسم*، توران*) در سالهای پس از اعلان مشروطیت دوم، خالده ادیب نیز به همان جریان پیوست و در جهت آرمانهای آن به فعالیت پرداخت (رجوع کنید به آرگون‌شاه، ص 213؛ گوموش‌اوغلو، ص 269؛ ارسانلی، ص 803). او ینی‌توران (توران نو) را که رمانی سیاسی و آرمانی است، در 1330 نوشت و در آن آرزوها و نظر خود را برای ترکیه فردا طرح و ترسیم کرد و به همان مناسبت القابی چون زن بزرگ و مادر ترکان را از دوستداران خود دریافت کرد (رجوع کنید به انگین‌اون، 2007، ص 123 به بعد).او در 1327 در رأس بنیان‌گذاران جمعیت تعالی نسوان قرار داشت. هدف اصلی از تشکیل این جمعیت، که شماری از زنان تحصیل‌کرده از مؤسسانش بودند، بالابردن سطح فرهنگ اعضای جمعیت بود. در زمان جنگ بالکان در 1330/1912، خالده ادیب با پشتیبانی همین جمعیت در کار سروسامان دادن به مهاجران جنگ‌زده و پرستاری از مجروحان جنگی از هیچ کوششی فروگذار نکرد (همان، ص 43ـ44). او که در 1336 به استادی ادبیات غربی دانشکده ادبیات دارالفنون استانبول منصوب شده بود، در 1337 در گردهماییهای استانبول ــکه به مناسبت تصرف ازمیر به دست یونانیها برگزار شدــ سخنرانیهای شورانگیزی در اجتماعات دهها و صدها هزار نفری ایراد کرد و شهرتش افزونی یافت (همان، ص 53ـ54؛ قاباقلی، ج 3، ص 314) و با مصطفی کمال‌پاشا، رهبر جنبش رهایی در آناطولی به مکاتبه پرداخت (انگین‌اون، 2007، ص 54ـ55؛ آتاتورک، ص 77).خالده ادیب پس از اشغال دوم استانبول به دست نیروهای انگلیسی در جمادی‌الآخره 1338/ مارس 1920 ()تاریخ ترکیه(، ج 4، ص 593) و تشدید احتمال بازداشتش، در حالی که فرزندانش را پیشاپیش به امریکا فرستاده بود (موتلوآی، ص 194) با شوهرش به آناطولی گریخت و آن‌دو به جنبش رهایی ملی پیوستند (قدرت، ج 2، ص 63). او در آنجا ضمن حضور در جبهه‌های جنگ (همانجا) و ترجمه مطالب و مقالات سیاسی از مطبوعات غربی، روزنامه تازه تأسیس حاکمیت ملّیه، معرف افکار جنبش رهایی ملی، را انتشار داد و در عین حال در بیمارستانها از مجروحان جنگی پرستاری کرد. حاصل حضور او در جبهه‌ها مجموعه‌ای از داستانها، رمان و کتاب خاطراتی است که مشاهدات، تجارب و تأثرات نویسنده در آن ایام را شامل می‌شود (آرگون‌شاه، ص 213). همچنین مقالات و گزارشهایی در این زمینه به زبانهای ترکی و انگلیسی در مطبوعات داخلی و خارجی درباره بر حق بودن ترکها منتشر کرد (رجوع کنید به قاباقلی، ج 3، ص 312). وی در این دوره به نوعی نماد مبارزه ملی تبدیل شد که مطالب بسیاری در مطبوعات داخلی و خارجی درباره‌اش به چاپ رسید (انگین‌اون، 2007، ص 70) و به قولی به «تورکون ژاندارکی» (ژاندارک ترک) معروف شد (قاباقلی، ج 3، ص 313). در همین دوران بود که او و شوهرش و بعضی از سران و فعالان جنبش مقاومت، از جمله مصطفی کمال‌پاشا، به حکم «دیوان حرب» مستقر در استانبول که تحت امر نیروهای اشغالگر بود، غیاباً به اعدام محکوم شدند (همانجا).پس از اعلان جمهوریت، در 1302ش/ 1923 شوهرش، که از وزرای حکومت آنکارا و رئیس دوم مجلس کبیر ملی بود، به علت شرکت در تشکیل حزب جمهوری‌خواه ترقی‌پرور (رجوع کنید به جمهوری‌خواه خلق*، حزب)، به ترک کشور مجبور شد و خالده نیز به همراه او به انگلستان و سپس فرانسه رفت. او دو بار (1307 و 1310ش) به دعوت مؤسسات علمی ایالات متحده امریکا برای سخنرانی به آن کشور مسافرت کرد (د.ا.د.ترک، ذیل "Adivar, Halide Edip"). خالده ادیب در 1313ش/ 1934 برای سخنرانی به هندوستان سفر کرد ()دایرة‌المعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا).خالده ادیب پس از بازگشت به ترکیه در 1318ش/ 1939 به استادی کرسی ادبیات انگلیسی دانشگاه استانبول منصوب شد و در انتخابات بهار 1329ش/1950 هم، به عنوان نماینده مستقل ازمیر به مجلس راه پیدا کرد و پس از پایان دوره چهارساله نمایندگی، با انتشار نامه‌ای سرگشاده در روزنامه جمهوریت با سیاست وداع گفت و به دانشگاه بازگشت و تا دهه پایانی حیات خود، که در اول بهمن 1342/ 21 ژانویه 1964 به سر رسید، همچنان به نوشتن و نشر رمانهای خود ادامه داد (رجوع کنید به انگین‌اون، 2007، ص 76ـ77).خالده ادیب در دوران بیش از نیم قرن نویسندگی خود آثار بسیاری پدید آورد (برای مشخصات تفصیلی آثارش به ترتیب تاریخ چاپ و انتشار آنها رجوع کنید به همان، ص 431ـ463). این آثار را در شش گروه می‌توان دسته‌بندی و معرفی کرد :1) آثار تحقیقی و فکری. برخی از این آثار عبارت‌اند از : )تاریخ‌ادبیات انگلیسی( در سه جلد (1940ـ1949)؛ )تأثیرات شرق ـ غرب و امریکا در ترکیه( به انضمام )«ترکیه به غرب می‌نگرد»( و )«برخورد شرق و غرب در ترکیه»((رجوع کنید به همان، ص 383 به بعد)؛ دکتر عدنان آدیوار اثری تحقیقی درباره شوهرش که یک سال پس از درگذشت وی، یعنی در 1335ش/1956 منتشر شد (همان، ص 456).2) ترجمه‌ها. گذشته از ترجمه‌های کوچک چاپ شده در مطبوعات، مهم‌ترین ترجمه‌های او عبارت است از تاجر ونیزی، که نیمه‌تمام مانده است، هملت، هر طور که بخواهید، کوریولانوس، آنتونی و کلئوپاترا از شکسپیر که آنها را به دستیاری مترجم دیگری انجام داده است، مزرعه حیوانات از جورج اورول، جلد اول )تاریخ شعر عثمانی( از گیب. او اثر هانری ماسه را به نام اسلام هم از زبان فرانسه به انگلیسی ترجمه کرده است (رجوع کنید به همان، ص 357ـ359).3) خاطرات. شامل )خاطرات( به زبان انگلیسی (1305ش/ 1926). این اثر بعدها با عنوان )خانه‌ای با پیچک ارغوانی( به ترکی انتشار یافته است. )آزمایش سخت ترک( (1307ش/1928)، خاطرات دوره جنگ رهایی به انگلیسی که بعدها با نام )امتحان ترک با آتش( به زبان ترکی نیز منتشر شده است ()دایرة‌المعارف ادیبان ترک(، همانجا).4) نمایشنامه‌ها. شامل )چوپانهای کنعان( (1336/ 1918) (رجوع کنید به انگین‌اون، 2007، ص 347ـ350)و ماسک و روح (1324ش/1945)، این اثر با عنوان )ماسکها یا روحها( (1332ش/1953) به زبان انگلیسی هم منتشر شده است (رجوع کنید به همان، ص 351ـ356).5) مجموعه داستانها. شامل )معابد ویران( (1330/ 1911)، )گرگِ به کوه برآمده( (1301ش/1922)، )از ازمیر تا بورسه( (با داستانهایی از سه نویسنده دیگر) (1301ش/ 1922)، )صدای خوشِ مانده در گنبد( (1353ش/ 1974) (رجوع کنید به همان، ص 343ـ346).6) رمانها. بیش از بیست رمان از خالده ادیب آدیوار منتشر شده است (رجوع کنید به قدرت، ج 2، ص 63ـ64؛ انگین‌اون، 2007، ص 5؛ بانارلی، ج 2، ص1230؛ آق‌یوز، ص 181؛ ایشیق، ذیل "Adivar, Hlide Edip"). جودت قدرت، رمانهای وی را از نظر موضوع به سه دسته تقسیم کرده است :الف) رمانهای تحلیل روانی. محور اصلی نخستین رمانهای او چون، سِویه طالب، خندان، موعود حکم (حکم موعود)، قلب آغریسی (درد قلب)، عشق و به ویژه روان‌شناسی زنان است.ب) رمانهای سیاسی. مقصود رمانهایی چون آتشدن گوملک (پیراهن آتشین) است که نشانه دور شدن نویسنده از اصل «هنر برای هنر» است (قدرت، ج 2، ص 65). عثمان گوندوز(ص 389) بر آن است که پیراهن آتشین که در گرماگرم جنگ رهایی ملی نوشته شده است، صحنه‌هایی را از واقعیت آناطولی آن دوران عرضه می‌دارد و بانارلی (ج 2، ص 1228) آن را هیجان‌انگیزترین رمان دوره جنگ رهایی شناخته است (درباره رمان مورد بحث رجوع کنید به انگین‌اون، 2007، ص 178 به بعد).ج) رمانهای سنن و رسوم یا رمانهای اجتماعی چون )بقال مگس‌دار(، )بازار مکاره بی‌انتها(، )کمدی کوچه عشق( که محصول دوره کمال نویسندگی اوست. موضوعات اصلی این آثار نه زندگی عاطفی افراد، بلکه رسوم و سنن نسلهاست (قدرت، ج 2، ص 65ـ66). سینکلی بقال که عنوانش از نام یک کوچه قدیمی استانبول گرفته‌شده است، ابتدا با عنوان )دلقک و دخترش( به زبان انگلیسی نوشته شد و در 1314ش/1935 در لندن به چاپ رسید. سپس با نام مذکور به زبان ترکی منتشر شد و در 1328ش/1942 جایزه رمان حزب جمهوری‌خواه خلق به آن تعلق گرفت (درباره‌اش رجوع کنید به همان، ج 2، ص80 به بعد؛ بانارلی، ج 2، ص1230 به بعد؛ انگین‌اون، 2007، ص 225 به بعد؛ تان‌پینار، ص 258ـ259؛ گوندوز، ص390ـ392).منابع:Kenan Akyuz, Modern Turk edebiyatinin ana cizgileri, Ankara 1995; Hulya Argunsah, "Milli edebiyat", in Yeni Turk edebiyati el kitabi (1839-2000), ed. Ramazan Korkmaz, Ankara: Grafiker, 2005; Mustafa Kemal Ataturk, Nutuk, ed. Ece Ozbas, Istanbul 2008; Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1971-1979; Inci Enginun, Arastirmalar ve belgeler, Istanbul 2000; idem, Halide Edib Adivar'in eserlerinde dogu ve bati meselesi, Istanbul 2007; Busra Ersanli, "Bir aidiyet fermani: Turk tarih tezi", in modern Tukiye'de siyasi dusunce, vol.4, Istanbul: Iletisim Yayinlari, 2003; Firdevs Gumusoglu, "Turk yurdu", in ibid; Osman Gunduz, "Cumhuriyet donemi Turk romani", in Yeni Turk edebiyati el kitabi (1839-2000), ibid; Ihsan Isik, Turkiye yazarlar ansiklopedisi, Ankara 2004; Ahmet Kabakli, Turk edebiyati, Istanbul 1965-1966; Cevdet Kudret, Turk edebiyatinda hikaye ve roman (1859-1959), vol.2, Ankara 1970; Meydan Larousse" buyuk lugat ve ansiklopedi, Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991; Rauf Mutluay, 100 soruda cagdas Turk edebiyati, Istanbul 1973; Ahmed Hamdi Tanpinar, Edebiyat dersleri, [lecture notes taken by] Gozde Sagnak, Ali F. Karamanlioglu ve Mehmed Cavusoglu, ed. Abdullah Ucman, Istanbul 2004; Tarik Zafer Tunaya, Turkiye'de siyasal partiler, Istanbul, vol.1, 1988; Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Yuksek Kurumu, Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi, 2002- , s.v. "Adivar, Halide Edip" (by J. Enginun); TDVIA, s.v. "Adivar, Halide Edip" (by Inci Enginun); Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol.4, Istanbul 1990.