حوت جنوبی، از صورتهای فلکی نیمکره جنوبی آسمان. حوت جنوبی را به صورت ماهی کوچکی در جنوب صورت فلکی دلو* تصور کرده‌اند. سر ماهی به سوی مشرق و در نزدیکی ستاره چهل و دوم دلو قرار دارد و دنباله آن به سوی مغرب کشیده می‌شود (صوفی، 1406، ص 417؛ رجوع کنید به شکل 1). در فهرستهای قدیمی از صور فلکی نیمکره جنوبی آسمان، حوت جنوبی را آخرین صورت ذکر می‌کردند (رجوع کنید به بطلمیوس، ص 398ـ 399؛ ابوریحان بیرونی، ص 93ـ94).در نجوم یونانی و دوره اسلامی، مساحت صورت فلکی حوت جنوبی از مساحت امروزی آن گسترده‌تر بود و به سوی جنوب و غرب امتداد داشت. نکته جالب توجه این است که بطلمیوس (ص 399) شش ستاره را خارج از طرح صورت نام برده و صوفی (1406، ص 418) براساس طول و عرض دایرة‌البروجی این ستاره‌ها نتیجه گرفته است که آنها باید در جنوب ستارگان یازدهم و دوازدهم جدی باشند. صوفی (همانجا) براساس رصدهایش اظهار می‌دارد که در این ناحیه ستارگان کم‌نوری وجود دارند که قدر آنها با قدرهایی که بطلمیوس داده سازگار نیست (نیز رجوع کنید به الغ‌بیگ، ص 432ـ433). تومر نیز در تطبیق ستاره‌های ذکر شده با آنچه که در آسمان مشاهده می‌شود تردید کرده و جز یک مورد همه را جزو ستارگان صورت فلکی میکروسکوپ دانسته است (رجوع کنید به بطلمیوس، ص 399، پانویس 156). به علاوه صوفی (همانجا) شش ستاره را در جنوب حوت جنوبی از قدرهای دوم تا ششم رصد کرده که بطلمیوس ذکری از آنها به میان نیاورده است. شش ستاره رصد شده صوفی، اکنون جزو صورت فلکی دیگری به نام درنا رده‌بندی می‌شود (رجوع کنید به شیئلروپ، ص 31) که صورت فلکی اخیر و میکروسکوپ در فهرست بطلمیوس وجود ندارند و افزوده منجمان غربی در قرن یازدهم/ هفدهم و دوازدهم/ هجدهم است (رجوع کنید به آلن، ص 237، 289، 345). درخشان‌ترین ستاره حوت جنوبی، فم‌الحوت جنوبی/ فم‌الحوت الجنوبیة (دهان ماهی جنوبی) ستاره‌ای از قدر اول بوده است (شهمردان‌بن ابی‌الخیر، ص 481) که به نوشته صوفی (1406، ص 417ـ418) آن را بر اسطرلابهای جنوبی ترسیم می‌کردند و در زمره ستارگان سلطنتی در ایران باستان بود (بکیچ، ص 268). براساس اسطوره‌های یونانی، فم‌الحوت با هیولای تیفون مرتبط بود که آن را در زیر کوه اتنا محبوس می‌دانستند. در سوریه و سرزمین کنعان این ستاره نشانه خدای دریاها یا خدای ماهیان بود (برنم، ج 3، ص 1485). در فهرست بطلمیوس، در واقع فم‌الحوت یک بار جزو ستارگان دلو (ص 378) و دیگر بار جزو ستارگان حوت‌جنوبی (ص398) ذکر شده است، اما در فهرست ستاره‌ای صوفی (1406، ص 300) فقط جزو ستارگان دلو آمده است. در اسطوره‌ها، فم‌الحوت آخرین ستاره از ستارگانی بود که جریان آب ریخته شده از دلو را تصویر می‌کردند (رجوع کنید به همان، ص297)، اما آن‌را درون دهان ماهی (حوت جنوبی) نیز تصویر می‌کردند که به نحوی میان دو صورت فلکی دلو و حوت‌جنوبی مشترک بود (رجوع کنید به همان، ص420؛ نیز رجوع کنید به ترجمه فارسی،ص316). امروزه فم‌الحوت را با نام‌علمی حوت جنوبی می‌شناسند و جزو ستارگان حوت جنوبی است (کونیچ و اسمارت، ص 50). این ستاره را ضَفْدَع (قورباغه) اول و ظَلیم (شترمرغ نر) نیز می‌نامیدند (صوفی، 1406، ص 296) که احتمالا این نامها ریشه اسطوره‌ای نزد عربهای قدیم داشته است (رجوع کنید به آلن، ص 346). نام اروپایی فم‌الحوت برگرفته از نام عربی آن است که به صورتهای گوناگون در لاتینی ضبط شده است (همان، ص345؛ برای ضبطهای گوناگون آن رجوع کنید به همان، ص 345ـ346). بطلمیوس (ص398ـ 399) برای حوت جنوبی با احتساب فم‌الحوت، دوازده ستاره در طرح اصلی صورت و شش ستاره خارج از طرح برشمرده است که قدر ستاره‌های اصلی چنین است: نه ستاره از قدر چهارم، دو تا از قدر پنجم و یکی از قدر اول. درحالی‌که صوفی (1373، ص350) بدون احتساب فم‌الحوت، این صورت فلکی را شامل یازده ستاره دانسته است: یکی از قدر سوم، پنج تا از قدر چهارم، چهار تا از قدر پنجم و یکی از قدر ششم (نیز رجوع کنید به شیئلروپ، همانجا). هر چند صوفی در متن کتاب (1373، ص 347ـ348)، موضع ستاره اول حوت جنوبی را متمایز از فم‌الحوت وصف کرده، اما در جدول ستارگان (رجوع کنید به 1373، ص350) به نادرست همان توضیح بطلمیوس برای فم‌الحوت در مقابل این ستاره آمده است. جالب توجه است که قدرها بر اساس رصد صوفی با قدرهایی که آرگلاندر (اخترشناس آلمانی) در قرن نوزدهم ذکر کرده است، همخوانی بهتری دارد (رجوع کنید به همانجا). در نجوم جدید حوت جنوبی با صورتهای فلکی دلو، جدی، درنا، میکروسکوپ و حجّار هم‌مرز است. محدوده غربی ـ شرقی این صورت از بُعد 21 ساعت و 25 دقیقه تا 23 ساعت و 4 دقیقه، و محدوده شمالی ـ جنوبی آن از میل ْ25- تا ْ37- است. حوت جنوبی با مساحت 37ر245 درجه مربع، 595ر0% از سطح آسمان را می‌پوشاند (بکیچ، همانجا؛ رجوع کنید به شکل 2).منابع: ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1362ش؛ الغ‌بیگ، زیج الغ‌بیگ، چاپ سدیو، پاریس 1847؛ شهمردان‌بن ابی‌الخیر، روضة‌المنجمین، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران 1368ش؛ عبدالرحمان‌بن عمر صوفی، کتاب صورالکواکب، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه بودلیان، ش 144 Marsh.، فرانکفورت 1406/1986؛ همان: کتاب صورالکواکب الثمانیة و الاربعین، حیدرآباد، دکن 1373/1954؛ همان: ترجمه صورالکواکب عبدالرحمن صوفی، به قلم نصیرالدین طوسی، چاپ معزالدین مهدوی، تهران 1351ش؛Richard Hinckley Allen, Star names: their lore and meaning, New York 1963; Michael E. Backich, The Cambridge guide to the constellations, Cambridge 1995; Robert Burnham Jr., Burnham's celestial handbook: an observer's guide to the universe beyond the Solar System, New York 1978; Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations, Wiesbaden 1986; Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G.J. Toomer, Princeton, N.J. 1998; Hans Carl Frederik Christian Schjellerup, Description des etoiles fixes comp osee au milieu du dixieme siecle de notre ere par l'astronome persan Abd-al-Rahman al-Sufi, in Islamic mathematics and astronomy, vol.26, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997.
