چَغْمینی، محمودبن محمدبن عمر، ریاضیدان، ستارهشناس و پزشکینویس ایرانی. آگاهیهای ما درباره زندگی او بسیار محدود است. وی به چغمین، شهری در منطقه خوارزم*، منسوب است (زرکلی، ج 7، ص 181؛ قربانی، ص 219). تاریخهای متعددی برای زمان فوت او ذکر کردهاند، از جمله 618 (زرکلی، همانجا؛ کحّاله، ج 12، ص 198)، 745 و 747 (حائری، ج10، بخش 1، ص 512؛ قربانی، همانجا). از سویی، اسماعیلپاشا بغدادی (ج 2، ستون 410) سال پایان تألیف یکی از آثار او را 808 ثبت کرده است. قرائنی وجود دارد که تاریخ 618 یا حوالی آن درستتر از دیگر زمانهاست. در دو عنوان از آثار چغمینی به زمان تقریبی تألیف اثر اشاراتی وجود دارد: در باب پنجم از مقاله نخست کتاب الملخص فیالهیئة (ص10؛ درباره این کتاب رجوع کنید به ادامه مقاله) چغمینی از موضع اوج خورشید و سیارات در ابتدای سال 1517 ذیالقرنینی (=سلوکی) و در اواسط رساله قُوَیالکواکب و ضعفُها (ص 250) از همین مختصات برای سال 1516 ذیالقرنینی یاد کرده که مقارن سال 600 هجری است. چغمینی در ابتدای رساله تلخیص کتاب اوقلیدس (ص 16) نوشته است که این کتاب را به درخواست شهابالدین ابیسعدبن عمران خوارزمی خیوقی تألیف کرده است.این شهابالدین خیوقی(=خیوفی) به احتمال زیاد همان شخصی است که در سال 617، در جریان نخستین یورشهای لشکر مغول به ایران، مورد مشورت سلطان محمدخوارزمشاه قرار گرفت (رجوع کنید به ابناثیر، ج 12، ص 362ـ 363). سومین قرینه در مورد دوران زندگی چغمینی، وجود دستنویسهایی کهن از آثار اوست. وجود دستنویسی متعلق به سال 615 از کتاب تلخیص کتاب اوقلیدس (رجوع کنید به ص 246) و نیز دستنویسی از کتاب الملخص او کتابت شده به سال 644 (رجوع کنید به کراوزه، ص 509ـ510)، موضوع مدت زندگی او تا سالهای 745 و 808 را کاملا منتفی میسازد. تاریخ 618 کمابیش مورد توجه بروکلمان (ج 1، ص 624، )ذیل(، ج 1، ص 865) و روزنفلد و احساناوغلو (ص 198) نیز قرار گرفته است. تقریبآ هیچ آگاهی دیگری درباره زندگی چغمینی بهدست نیامده است.آثار چغمینی مجموعه متنوعی در موضوعهای ریاضیات، ستارهشناسی و پزشکی است. از او این آثار بهجا مانده است : 1)رسالة فی قوی الکواکب و ضعفها، رساله کوچکی در ستارهشناسی، که از آن چند نسخه خطی وجود دارد (رجوع کنید به سلان، ص 468). این رساله، براساس نسخهای در ایران، چاپ عکسی شده است (رجوع کنید به چغمینی، 1384ش، ص 249ـ 253)؛ 2)الضرب،رساله کوچکی در ریاضیات، احتمالا از چغمینی (دانشپژوه، ج 16، ص 396ـ397)؛ 3) صورالحساب (همان، ج 16، ص 396)؛ 4) رسالة فی حساب التِسع (حائری، ج10، بخش4، ص2021ـ2023؛ بروکلمان، ج1، ص624)؛ 5)منظومة فیالجبر و المقابلة، منظومهای 25 بیتی درباره مسائل مقترنات جبر و مقابله. حائری این منظومه را در فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی (ج 10، بخش 4، ص 2023 و پانویس 2) به چاپ رسانده است؛ 6)شرح طرق الحساب فی المسائل الوصایا، که فقط بروکلمان ()ذیل(، ج 1، ص 865) آن را به چغمینی نسبت داده است؛ 7) تلخیص کتاب اوقلیدس. این کتاب مهمترین اثر باقی مانده از چغمینی در موضوع ریاضیات دوره اسلامی به شمار میرود. غرض او، به گفته خودش (ص 68)، تهیه متنی متوسط (نه موجز و نه مفصّل) از اصول اقلیدس بوده است. بر این اساس، چغمینی در این خلاصه گزارشی به وجود آورده است شامل مهمترین گزارههای طرح شده در اصول، بدون توجه به قضایای مختلفی که در ترجمههای گوناگون اصول هست (در این باره رجوع کنید به تحریر اصول اقلیدس*). در خلاصهای که چغمینی تهیه کرده، به ترجمههای در دسترس او، اینکه کدام متن اساس کار بوده است و اینکه گزارههای این خلاصه از کدام ترجمه اصول گرفته شدهاند، هیچگونه اشارهای وجود ندارد. براساس دستنویسی از این متن، متعلق به سال 615 (رجوع کنید به چغمینی، 1384ش الف، ص 246)، این تلخیص تقریبآ سی سال پیش از نگارش تحریر اصول خواجه نصیرالدین طوسی تهیه شده است. خلاصه چغمینی براساس تنها دستنویس باقی مانده از آن (رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 115؛ قربانی، ص 219) در 1384ش در قم چاپ عکسی شده است. 8)الملخص فی الهیئة، مهمترین کتاب چغمینی در علم نجوم و شامل دو مقاله (درباره این کتاب رجوع کنید به آلوارت، ج 5، ص 157ـ 158؛ گلچین معانی، ج 8، ص 444ـ445)، که احتمالا در سال 618 تألیف شده است (استوری، ج 2، بخش 1، ص 50؛ برای آگاهی از نسخههای خطی این کتاب رجوع کنید به گلچین معانی، همانجا؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص 198ـ199؛ حائری، ج 10، بخش 1، ص 512). چغمینی در این کتاب درباره مهمترین مباحث نجوم، بدون توجه به چگونگی اثبات یا تبیین آنها، گزارشی داده است. این کتاب بسیار مورد توجه دانشمندان پس از وی قرار گرفته، بهطوری که شرحها و حاشیههای متعددی بر آن نوشته شده است (برای گزارشی از شروح این کتاب رجوع کنید به بروکلمان، همانجا؛ حاجیخلیفه، ج 2، ستون 819ـ820؛ )تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی(، ج 1، ص 24، 40ـ41). ابوترابی همدانی در مقدمه خود بر ترجمه فارسی این کتاب (چغمینی، 1383ش، مقدمه، ص 868ـ869؛ درباره این ترجمه رجوع کنید به ادامه مقاله)، یازده عنوان از حواشی، شروح و ترجمه آن را معرفی کرده است. از مهمترین شروح آن، شرح موسیبن محمود قاضیزاده رومی است (درباره ساختار این شرح رجوع کنید به آلوارت، ج 5، ص 158ـ 159؛ برای آگاهی از نسخههای خطی این شرح رجوع کنید به بروکلمان، همانجا؛ )تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی(، ج 1، ص 8ـ 9؛ گلچین معانی، ج 8، ص 225ـ229؛ علینقی منزوی، ج 11، ص 59ـ61). الملخص بارها به چاپ رسیده است (از جمله رجوع کنید به سرکیس، ج 1، ستون 702) و از آن چند ترجمه فارسی وجود دارد (رجوع کنید به احمد منزوی، ج 4، ص 2858ـ 2859). یکی از این ترجمهها اثر محمدبن عمر اندقانی در قرن هشتم است که ابوترابی همدانی آن را به چاپ رسانده است (رجوع کنید به چغمینی، 1383ش، ص 875ـ915). در قرن دوازدهم، محمدزمانبن محمدصادق انبالهجی دهلوی شرح ـترجمهای از این کتاب به زبان فارسی پدید آورد (رجوع کنید به احمد منزوی، ج 4، ص 2911ـ 2912). الملخص در 1893 به کوشش ردولف و هوخهایم به آلمانی ترجمه و چاپ شد.9)قانونچه، مهمترین اثر چغمینی در موضوع پزشکی، مشتمل بر ده مقاله. این کتاب به بررسی طب نظری و عملی اختصاص دارد و در آن به توضیح 65 بیماری پرداخته شده است (درباره ساختار کتاب رجوع کنید به عرفانیان، ج 19، ص 404ـ 409؛ برای آگاهی از دستنویسهای آن رجوع کنید به بروکلمان، )ذیل(، ج 1، ص 826؛ ششن و همکاران، ص 184ـ186؛ حائری، ج 19، ص 18، 97؛ افشار و دانشپژوه، ج 1، ص 565). چغمینی در ابتدای قانونچه (ص 1) نوشته که این کتاب را به صورت برگزیدهای از آثار متقدمان خود پدید آورده است. او از کتاب خاصی نام نبرده، اما شباهت نام آن به قانون ابنسینا باعث شده است که این کتاب را خلاصه قانون بدانند (رجوع کنید به حسینی اشکوری، ج 7، ص 75). قانونچه بارها به چاپ رسیده (رجوع کنید به مشار، ج 6، ستون 85ـ 86) و بر آن شروح متعددی نوشته شده است (رجوع کنید به بروکلمان، همانجا؛ عرفانیان، ج 19، ص310ـ312) که از جمله آنها شرح فاضل بغدادی (رجوع کنید به آلوارت، ج 5، ص 556ـ 558)، تاجالدین حکیمزاده (ششن و همکاران، ص 186) و حسینبن محمد استرآبادی (همانجا) است. قانونچه را میرقوامالدین سیفی قزوینی در 1106 به نظم درآورده است (رجوع کنید به حائری، ج 19، ص 71ـ72؛ علینقی منزوی، ج 11، ص 90ـ92). این کتاب بارها به فارسی ترجمه شده است (برای مشخصات آنها رجوع کنید به احمد منزوی، ج 5، ص4020). یکی از این ترجمهها به نام مستحضر الطبیب و مستبشر اللبیب، کار محمدسعید بختبن مولوی میرعبدالعزیز قادری کشمیری در قرن چهاردهم است که در دهلی به چاپ رسیده است (رجوع کنید به احمد منزوی، ج5، ص 3700؛ باشتنی و همکاران، ج 1، ص 623). جدیدترین ترجمه فارسی نیز کار محمدتقیمیر است که در 1350ش و 1362ش بهچاپ رسیده است (باشتنی و همکاران، همانجا).علاوه بر منظومة فی الجبر و المقابلة، از چغمینی چند بیت عربی نیز باقی مانده است، شامل هفت بیت ابتدای کتاب تلخیص (رجوع کنید به چغمینی، 1384ش الف، ص 16ـ17) و یک قصیده (رجوع کنید به همان، ص 247ـ249). بروکلمان ()ذیل(، ج 1، ص 865) کتابی به نام القوامی فی الحساب را به چغمینی نسبت داده، اما قربانی (ص220) آن را متعلق به ابونصر سموألبن یحیی مغربی دانسته است.منابع : ابناثیر؛ ایرج افشار و محمدتقی دانشپژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج 1، تهران 1352ش؛ موسیالرضا باشتنی، مهین فضائلی جوان، و عباس کیهانفر، فهرست کتابهای فارسی شده چاپی از آغاز تا سال 1370، مشهد 1380ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج 2، در حاجیخلیفه، ج 6؛ محمودبن محمد چغمینی، «ترجمه کهن الملخص فی الهیئة چغمینی»، از محمدبن عمر اندقانی، چاپ آرش ابوترابی همدانی، در نامه معانی: یادنامه استاد احمد گلچین معانی، بهکوشش بهروز ایمانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران 1383ش؛ همو، تلخیص کتاب اوقلیدس، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سریزدی، ش 98، چاپ صادق حسینی اشکوری، قم 1384ش الف، همو، رسالة فی قوی الکواکب و ضعفها، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سریزدی، ش 2ر98، چاپ صادق حسینی اشکوری، قم 1384ش ب؛ همو، قانونچه، نسخه خطی کتابخانه (ش 1) مجلس شورای اسلامی، ش 6111؛ همو، الملخص فی الهیئة، نسخه خطی کتابخانه لیدن هلند، ش 1ر234، میکروفیلم کتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛ حاجیخلیفه؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران، ج10، بخش 1، 1347ش، ج10، بخش 4، 1352ش، ج 19، 1350ش؛ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم 1354ـ1376ش؛ محمدتقی دانشپژوه، فهرست نسخههای خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 16، تهران 1357ش؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ یوسف الیان سرکیس، معجمالمطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛ رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول 1404/1984؛ غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج 19، مشهد 1380ش؛ ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران 1365ش؛ عمررضا کحّاله، معجمالمؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 8، مشهد 1350ش؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران 1340ـ1344ش؛ احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران 1374ش ـ؛ علینقی منزوی، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج 11، تهران 1375ش؛W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887- 1899; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker", Quellen und studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, pt. B: study 3 (1936); Osmanlι astronomi literatu ru tarihi=History of astronomy literature during the Ottoman period, compiled by Ekmeleddin I(hsanoglu et al., ed. Ekmeleddin I(hsanoglu, I(stanbul 1997; Boris A. Rozenfeld and Ekmeledin I(hsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19thc.), I(stanbul 2003; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967-; M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes, Paris 1883- 1895; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol. 2, pt.1, London 1972.