حَمّوده پاشا، مسجد و مقبره، مسجد و مقبرهای در شهر تونس متعلق به قرن یازدهم. این بنا به جامع المرادی نیز معروف است (بِیْرَمالرابع، ص 133). حَمّودةبن مراد (حمودهپاشا) از فرمانروایان سلسله بای*های مرادی در 1066 دستور ساخت این مسجد را داد و معماری به نام محمد، از اهالی قرطبه، آن را بنا کرد و در رمضان همان سال اولین نماز جمعه در آنجا برگزار گردید (بنخوجه، ص 182؛ )«مسجد حمّودهپاشا»(، 2007). مسجد حمودهپاشا در دورههای گوناگون، خطبا و امامان جمعه و مدرّسان معروفی داشته است. این مسجد شعبهای از جامع زیتونه*، با نام شعبه مرادی، و محل قرائت و تعلیم حدیث بود و طلاب حنفیمذهب در آنجا در سطح مقدماتی تا عالی تحصیل میکردند. مسجد حموده پاشا به دلیل واقع بودن در کنار بازارها و محلههای شلوغ شهر، از گذشته تاکنون مرکزی برای برگزاری مراسم مذهبی و جشن و شادمانی، از جمله عقد و نکاح، بوده است (بنخوجه؛ بیرمالرابع، همانجاها).بنای مسجد که از سنگ است (بلر و بلوم، ص 254)، تقریباً مستطیلشکل و دارای شبستانی در جنوبغربی و یک صحن باریک در اطراف شبستان و یک صحن بزرگتر در مرکز است و سه ورودی به طرف حیاط دارد. این ورودیها چند پله از سطح خیابان بالاترند. ورودی اصلی در شمالغربی، مشرف به خیابان است. ایوان بلند بنا هم باعث گرمی شبستان میشود و هم بر حیاط مسجد سایه میاندازد. شبستان مسجد، با طول 5ر26 متر و عرض 5ر16 متر، بهجز جانب قبله، از سه طرف با صحنی باریک احاطه شده است. شبستان هفت ورودی دارد که ورودی مرکزی آن، با طاق مرمرین سیاه و سفید که درون اشکال شش ضلعی کار شده است، نمای زیبایی دارد (رجوع کنید به )«مسجد حمّودهپاشا»(، 2007). شبستان هفت فرشانداز طولی و پنج فرشانداز عرضی دارد. طاق مرکزی فرشانداز طولی، که به محراب منتهی میشود، گهوارهای و بقیه طاقها ضربی است. این طاقها روی 24 ستون مرمرین، با سرستونهای دارای نقوش برجسته هلالی، قرار گرفتهاند ()«مسجد حمّودهپاشا»(؛ بلر و بلوم، همانجاها). در وسط دیوار قبله، محرابی عریض با طاق نعل اسبی از سنگهای مرمر سیاه و سفید تعبیه شده که بر ستونهای مرمرین سیاه با سرستونهای طلاپوش قرار گرفته است. نمای محراب با سنگهای مرمرین رنگی به صورت رگهرگه پوشیده شده و پیرامون آن با گچبری، نقوش هندسی متنوعی ایجاد شده است. این شیوه گچبری در دیگر قسمتهای بنا نیز مشاهده میشود. منبر مسجد از سنگ مرمر سفید ساخته شده و با مرمر سیاه، لبههای آن برجسته شده است ()«مسجد حمّودهپاشا»(، 2007). گنبد با ساقه چهارگوش، بر روی محراب نیز قرار گرفته و مناره بلند هشت ضلعی در گوشه غربی حیاط اصلی واقع است (همانجا؛ بلر و بلوم، همانجا).مقبره حمّودهپاشا اتاقی مربع شکل با مساحت تقریبی 36 مترمربع، در گوشه جنوبی حیاط ساخته شده است. بام مخروطی مقبره از سنگ ساخته شده و دو سوم آن با کاشی سبز پوشیده است. ورودی طاقدار مقبره با سنگهای مرمر سیاه و سفید و نقوش هندسی تزیین شده و چند کتیبه در نمای خارجی بنا، به زبان ترکی و عربی در مدح متوفی و تاریخ ساخت مقبره، تعبیه شده است ()«مسجد حمّودهپاشا»(، 2007؛میچل، ص221).دراین مقبره علاوه بر حمّودهپاشا، افراد دیگری از خاندان او مدفوناند (بنخوجه، همانجا). مناره هشت ضلعی بنا با گلدسته زیبایش، بهسبک ترکیاست. بعضی خصوصیات بنا ــ چونتالار ستوندار، بام مخروطی مقبره و مناره ــ ادامه سنّت مساجد ستوندار سنگی تونس و تحتتأثیر مسجد مجاورش است که یوسف دای در 1035 بنا کرده است. ویژگیهای تزیینی، همانند سرستونها و پوشش رنگین پیرامون محراب، شبیه هنر ایتالیایی است که با ذوق تونسی درهم آمیخته است (میچل؛ بلر و بلوم، همانجاها).منابع: بنخوجه (محمد)، تاریخ معالم التّوحید فی القدیم و فیالجدید، چاپ جیلانیبن حاج یحیی و حمادی ساحلی، بیروت 1985؛ محمد بیرمالرابع، التراجم المهمة للخطباء و الأیمة، چاپ محمدمختاربن علی نیفر، تونس 2003؛Sheila S. Blair snd Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250- 1800. Middlesex, Engl. 1995; "Hammuda Pasha mosque", ArchNet. Retrieved Sep. 12, 2007, from http// archnet. Org/library/sites/one- site. Jsp? site- id= 10421; George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world, ed. Geotge Michell, London: Thames and Hudson, 1984.