حمزه فنصوری

حمزه فَنْصوری، صوفی و ادیب نامدار مجمع الجزایر مالی در قرن دهم/ شانزدهم. او در پنسور (باروس) واقع در کرانه غربی سوماترا به‌دنیا آمد (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، اما روشن است که به حجاز و شامات و عراق سفر کرده و مراکز مهم آموزشی علوم اسلامی، مانند مکه، مدینه، بیت‌المقدّس و بغداد را دیده است. او پس از بازگشت به موطنش، در حکومت آچه به‌مقام افتاء منصوب شد (عظیمردی آزرا، 1997، ص 167؛ همو، 1999، ص 672).با اینکه اسلام را صوفیان از قرن ششم/ دوازدهم به جهان مالایایی معرفی کردند، از هیچ سلسله خاصی در آنجا سخنی نیست. فنصوری از اولین صوفیانی بود که رسمآ تصوف را در این منطقه گسترش داد (همو، 1997، ص 168). گویا او خود از صوفیان طریقه قادریه بود که، قبل از بازگشت به آچه، در بغداد به این طریقه پیوسته بود (رجوع کنید به همو، 1999، همانجا). حمزه نویسنده‌ای پرکار و اندیشمندی برجسته بود که بر سنّت فکری و اعتقادی زمان خویش تأثیر زیادی گذاشت. او در عرفان نظری سخت تحت تأثیر محیی‌الدین ابن‌عربی* و پیرو او، عبدالکریم جیلی*، بود. آثار فنصوری نشان می‌دهد که از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی عارفان بزرگی چون غزالی، ابن‌عربی، مولوی و جامی نیز بهره برده است (کنیش، ص 286). به‌نظر می‌رسد فنصوری با متون فارسی و عربی آشنایی داشته است (رجوع کنید به )دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد(، ج 3، ص 30).شمس‌الدین سَمطْرانی (متوفی 1039) شاگرد برجسته فنصوری بود. او و سمطرانی دو شخصیت بارز اسلام عرفانی در منطقه مالی به‌شمار می‌روند که اندیشه وحدت وجود را در مجمع‌الجزایر مالی گسترش دادند (عظیمردی آزرا، 1999، ص 672ـ673). تفسیر عارفانه آنها از اسلام نه تنها در آچه، بلکه در بخش وسیعی از دنیای مالایایی با اقبال گسترده‌ای مواجه شد و همین امر اعتراض صوفیان متشرعی چون رانیری و سینکیلی را برانگیخت (رجوع کنید به همو، 1997، ص 174؛ همو، 1999، ص673، 675). رانیری، که خود را صوفی راست کیش و سنّتی می‌پنداشت، فنصوری و اتباع او را صوفیانی بدعت‌گذار و مرتد خواند و دستور سوزاندن کتابهای او را صادر کرد (رجوع کنید به همو، 1999، ص 673ـ674؛ کنیش، ص 287)؛ اما فنصوری بر اهمیت شریعت در سیر و سلوک و طریقت تأکید می‌ورزید و باور داشت که وابستگی متقابل عرفان و شریعت، مشخصه تجربه عرفانی است. فنصوری در همین باره در کتاب شراب العاشقین، برای نشان دادن پیوند شریعت و طریقت و حقیقت و معرفت باهم، از تمثیل کشتی استفاده کرده و گفته است شریعت در حکم این کشتی، طریقت عرشه، حقیقت محموله و کالای آن، و معرفت سود حاصل از تجارت این کالاست. حال اگر سازه کشتی در هم شکند، کشتی بی‌شک غرق و مال‌التجاره و سرمایه آن نیز نابود می‌شود (رجوع کنید به عظیمردی آزرا، 1999، ص 673).آثار فنصوری عموماً در حکم شرح و تفسیر تألیفات ابن‌عربی است (بالدیک، ص 163). او اندیشه‌های خود را در باب تصوف نظری تحت عناوین چهار مرحله طریقت عرفانی (شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت)، چیستی وجود، اوصاف الهی و جذبه عرفانی نوشته است (کنیش، ص 286). اسرارالعارفین، و کتاب المنتهی از آثار اوست (د. اسلام، همانجا). به نظر نقیب عَطّاس، فنصوری اولین نویسنده‌ای بود که زبان مالایایی را برای بیان عقاید و تفکرات مستدل و نظام‌مند خود به کاربرد و بر این اساس باید وی را پدر ادبیات جدید مالایایی دانست (رجوع کنید به اسماعیل حمید، ص 207).فنصوری در شعر نیز دست داشت و اشعار خود را در قالبِ سیعیر (یکی از قالبهای شعری مالایایی که از تمدن اسلامی و ادبیات عربی اقتباس شده بود) بیان می‌کرد. وینستد و نقیب عطّاس برآن‌اند که‌از این نوع شعر، که چهار سطری (رباعی) است، اولین بار فنصوری استفاده کرد و او اولین نویسنده مالایایی است که آثار منظوم و منثور در ادبیات عرفانی مالی پدید آورده است (رجوع کنید به همان، ص 229). او اندیشه‌های عرفانی خود را در قالب شعر و با زبانی نمادین و رمزی ارائه کرده است. از جمله در یکی از اشعارش، سفر روح بشر را برای ملاقات با خدا وصف و برای بیان این مقصود از تمثیل قایق استفاده کرده است. حرکت این قایق نمایانگر سفر روح به سوی خداست (همان، ص 231).استفاده از تصویر و استعاره و تشبیه، که در آن ایام بدیع بود، موجب شداشعار فنصوری‌بر ادبیات مالایایی تأثیر عمیقی بگذارد. اشعار فنصوری همچنان منبع الهام است و بازتاب اندیشه‌های فنصوری، در شعر جدید مالایایی (هم در اندونزی و هم در مالزی) دیده می‌شود (رجوع کنید به )دائرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد(، همانجا).منابع :Azyumardi Azra,"Education, law, mysticism: constructing social realities", in Islamic civilization in the Malay world, ed. Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997; idem, "Opposition to Sufism in the East Indies in the seventeenth and eighteenth centuries", in Islamic mysticism contested: thirteen centuries of controversies and Polemics, ed. Fredrick de Jong and Bernd Radtke Leiden: Brill, 1999; Julian Baldick, Mystical Islam and introduction of Sufism, London 2000; EI2, s.v. "Hamza Fansuri" (by by P. Voorhoeve); Ismail Hamid,"Kitab Jawi: intellectualizing literary tradition", in Islam civilization in the Malay world, ibid; Alexander Knysh, Islamic mysticism: a short history, Leiden 2000; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Malay and Indonesian literature" (by Hendrik M. J. Maier).