حلق الوادی (امروزه: لاگولت)

حَلق‌الوادی (امروزه: لاگولت)، شهری بندری در کنار دریای مدیترانه در شمال تونس. این شهر در محل اتصال دریاچه تونس با خلیج تونس، واقع شده و محل اتصال، حلق‌الوادی نامیده شده است (مقدیش، ج 1، ص120).آبراهه‌ای به طول یازده کیلومتر، بندر حلق‌الوادی را به دریاچه تونس ــ که شهر تونس در کنار آن است ــ متصل می‌سازد. با حفر این آبراهه، دریاچه تونس و شهر تونس با دریای مدیترانه مرتبط شده‌اند و این امر موجب شده است بندر حلق‌الوادی، به‌سبب کارکرد گذرگاهی خود، دروازه تونس محسوب گردد (رجوع کنید به ابن‌ابی‌دینار، ص 25؛ )اطلس جهان تایمز(، نقشه 88). این شهر، به سبب واقع شدن در ساحل دریای مدیترانه، دارای آب و هوای مدیترانه‌ای با زمستانها و تابستانهای معتدل است.حلق‌الوادی از طریق خطوط راه‌آهن ــ که در 1289/ 1872 افتتاح شده ــ با شهر تونس در ارتباط است (بیرم‌الخامس، ج 2، ص 344). جمعیت آن، که ترکیبی از عربها و اروپاییان و یهودیان است، در 1363ش/1984 حدود 600،61 تن گزارش شده است (رجوع کنید به د. ا. د. ترک، ذیل مادّه).بخشی از استحکامات نظامی دوران تسلط اسپانیاییها و عثمانیها و قصرها و میدان احمدبای از آثار قدیمی شهر است. در گذشته دو قصر به نامهای حلق‌الوادی و بیت‌البحر نیز وجود داشته که امروزه به‌کلی ویران شده‌اند (بن‌خوجه، ص 79؛ ریکار، ص 3).پیشینه. با آنکه مسلمانان در سال 17 بر مصر تسلط یافتند، نخستین بار در سال 26 و دیگر بار در سال 45 به سوی افریقیه پیش رفتند، ولی کسی از مسلمانان در آنجا اقامت نکرد. این دو جنگ مقدمه فتح تونس شد که در سال 50 به فرماندهی عُقبة‌بن نافع* انجام گرفت. وی برای آنکه مسلمانان در افریقیه مستقر شوند، شهر قَیْروان را بنا نهاد تا پایگاه نظامی نیز باشد. سرانجام، فتح کامل افریقیه (شامل حلق‌الوادی) در 81 به دست حسّان‌بن نعمان تحقق یافت (بلاذری، ص320ـ321؛ مالکی، ج 1، ص 10 و پانویس 3؛ ابن‌ابی‌دینار، ص 27، 33؛ ثامر، ص 39ـ41).حسان آبراهه‌ای را در محل حلق‌الوادی حفر کرد و دریاچه تونس را به دریای مدیترانه متصل ساخت (ابن‌ابی‌دینار، ص 25؛ وزیر، ج 1، ص290ـ291). براثر همین اقدام، تونس گذرگاهی برای ورود به مدیترانه یافت و از آن پس، سرنوشت حلق‌الوادی از تونس جدایی‌ناپذیر شد و با از رونق افتادن بندر کارتاژ، بندر مهم تونس گردید. به‌سبب اهمیت بسیار زیاد آبراهه، قلعه‌ای نظامی از آن محافظت می‌کرد و از قلعه به مثابه پایگاه گمرکی نیز استفاده می‌شد (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).ادریسی در قرن ششم (ج 1، ص 285ـ286، 300) فاصله حلق‌الوادی را تا کارتاژ حدود چهار کیلومتر ضبط کرده و با توصیف آبراهه حلق‌الوادی، به رفت و آمد کشتیها در این آبراهه و ادامه آبراهه تا شهر تونس اشاره کرده است.در 554، عبدالمؤمن مغربی شهر تونس را از مسیر حلق‌الوادی برای موحدون* گشود (تجانی، ص 345ـ346؛ نیز رجوع کنید به ابن‌ابی‌دینار، ص 116). در اواخر 599 و به هنگام حمله ابن‌غانیه (رجوع کنید به بنوغانیه*) به تونس، غازی‌بن اسحاق با استقرار در حلق‌الوادی و بستن آبراهه، تونس را پس از چهار ماه محاصره و شکست دادن موحدون، در سال 600 تصرف کرد (تجانی، ص 352ـ 355؛ نیز رجوع کنید به ابن‌خلدون، ج 6، ص 333؛ محمد عبداللّه عنان، عصر3، قسم 2، ص 262). در قرن دهم نبرد دولت عثمانی با دولتهای اروپایی، به منظور دستیابی بر مدیترانه غربی، آغاز شد. برادران بارباروس (درباره آنها رجوع کنید به بارباروس*، خیرالدین (خضر) پاشا)ــ در 908/ 1503 با کسب موافقت ابوعبداللّه محمد پنجم، سلطان حفصیان*، پایگاهی در حلق‌الوادی برای عملیات خود، ایجاد کردند (پچوی، ج 1، ص 493؛ شاو، ج 1، ص 96؛ مرزوقی، ص 211؛ اوزون چارشیلی، ج 2، ص 364ـ366).ایجاد و توسعه این پایگاه، در زمانی که دولت اسلامی نیرومندی در شمال افریقا وجود نداشت، در تحولات بعدی این منطقه تأثیر جدّی داشت. دولت اسپانیا در این دوره در اندیشه تصرف سواحل افریقا بود؛ ازاین‌رو، نمایندگانی الجزایری برای کسب حمایت برادران بارباروس به حلق‌الوادی رفتند و برای راندن اسپانیاییها از بجایه*، خواستار کمک شدند. دو برادر اگرچه در تصرف بجایه موفق نشدند، توانستند میان سالهای 921 تا 924/ 1516ـ1518 اسپانیاییها را از الجزایر بیرون برانند (اوزون چارشیلی، ج 2، ص 366ـ367). برادران بارباروس مدتی بعد هجوم فرانسه را به حلق‌الوادی دفع کردند (ایلتر، ص 54).در 937/1530، اسپانیاییها در حلق‌الوادی قلعه مستحکمی بنا نهادند و با فراهم ساختن تجهیزات جنگی، حلق‌الوادی را پایگاه خود در شمال افریقا کردند (ابن‌ابی‌دینار، ص 185؛ ایلتر، ص 115؛ ژولین، ص 258؛ مطوی، ص 704).در 940/1533، سلطان عثمانی، خیرالدین را فرمانده کل نیروی دریایی عثمانی و حکمران الجزایر کرد. سپس خیرالدین، برای تصرف تونس، در حلق‌الوادی نیرو پیاده کرد و حلق‌الوادی بدون مقاومت گشوده شد. خیرالدین در 941/1534 با برانداختن سلطنت حفصیان، به نام سلطان سلیمان اول خطبه خواند و سکه زد (اوزون چارشیلی، ج 2، ص 372ـ373؛ هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص170ـ171؛ شاو، ج 1، ص 97؛ حسین مؤنس، ج 2، جزء3، ص 165). خیرالدین پس از تصرف قلعه حلق‌الوادی، آن را به صورت قلعه‌ای مستحکم درآورد (د. اسلام، همانجا).شارل پنجم در همان سال با ناوگان جنگی نیرومندی، به همراه نیروهای آلمانی و ایتالیایی و مالتی به سوی تونس حرکت کرد و در 942/1535 در حلق‌الوادی نیروهای خود را مستقر ساخت. خیرالدین، با وجود تلاش فراوان، به علت خیانت تونسیها شکست خورد و قلعه حلق‌الوادی ــ که کلید فتح تونس به شمار می‌رفت ــ سقوط کرد. پس از سقوط قلعه، فرنگیها مهمات و تجهیزات جنگی خیرالدین، از جمله صد کشتی و سیصد عراده توپ، را غنیمت گرفتند و پرچم شارل را بر فراز قلعه به اهتزاز در آوردند و خیرالدین به الجزایر پناه برد (اوزون چارشیلی، ج 2، ص 373؛ هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص171ـ 173؛ مانتران، ص 413؛ ایلتر، ص 115ـ116). نیروهایشارل، پس از این پیروزی، چند روز به کشتار و غارت در تونس پرداختند. شارل پنجم، که به اهمیت سوق‌الجیشی حلق‌الوادی آگاهی داشت، حکومت تونس را با شرایطی، از جمله تعلق حلق‌الوادی به امپراتور، به مولاحسن حفصی واگذار کرد و عملا تونس تحت‌الحمایه اسپانیا شد. شارل پیش از ترک تونس، تعداد درخور توجهی از سربازان و کشتیهای خود را در حلق‌الوادی مستقر کرد (رجوع کنید به وزیر، ج 1، ص 461ـ462؛ ناصری، ج 5، ص 59؛ هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص 173ـ176).حلق‌الوادی تا 981/1573 که سنان‌پاشا آن را فتح کرد، زیر سلطه اسپانیا بود (حسین خوجه، ص 87؛ مقدیش، ج 2، ص 77؛ نیز رجوع کنید به حسن حسنی عبدالوهاب، قسم 3، ص 269)، البته در 978/1570 اولوچ (قلیچ) علی‌پاشا، بیگلربیگی* الجزایر، تونس را تصرف کرد، اما نتوانست حلق‌الوادی را از اسپانیا بگیرد (اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 1، ص 29؛ نیز رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال، ج 3، ص 603). اندکی بعد دَن‌ژوان، پسر شارل، تونس را از حیدرپاشا، بیگلربیگی تونس، گرفت؛ ازاین‌رو، سلطان‌سلیم دوم در 982/1574 سنان‌پاشا و دریاسالار قلیچ علی‌پاشا را با دویست کشتی به تونس فرستاد. مصطفی‌پاشا و حیدرپاشا نیز در تونس به آنان پیوستند. نیروهای عثمانی به‌آسانی تونس را تصرف کردند، اما قلعه مستحکم حلق‌الوادی در برابر آنان سخت مقاومت کرد و سرانجام به کمک توپ و منجنیق در جمادی‌الاولی 982/ اوت 1574 گشوده شد. سنان‌پاشا، برای جلوگیری از دستیابی دوباره اسپانیا به قلعه حلق‌الوادی، آن را ویران کرد. دولت حفصیان با این شکست منقرض شد و تونس یکی از ایالات دولت عثمانی گردید (نهروالی، ص 469ـ472؛ سلانیکی مصطفی افندی، ج 1، ص 91ـ 97؛ پچوی، ج 1، ص 502ـ503؛ هامر ـ پورگشتال، ج 3، ص 603ـ604). شکست اسپانیا در حلق‌الوادی حتی در ادبیات اسپانیا نمود یافت. لطیفه‌سرایان اسپانیا لطیفه‌ای سرودند که در آن به از دست رفتن آسان حلق‌الوادی، در نتیجه سستی دن‌ژوان، اشاره شده است. از این لطیفه کوچک اهمیت حلق‌الوادی آشکار می‌شود، زیرا از دست رفتن آن برابر با از دست رفتن تونس بود (رجوع کنید به بریج، ص 185 و پانویس). اگرچه در دوره مرادیان (حک : 1041ـ1114/ 1631ـ 1702) و حسینیان* (حک : 1117ـ1376 (1336ش)/ 1705ـ 1957) اهمیت سوق‌الجیشی حلق‌الوادی همچنان حفظ شد و در آن وقایع و حوادث و نبردهای دریایی بسیاری روی داد (رجوع کنید به ابن‌ابی‌دینار، ص 203ـ211؛ وزیر، ج 2، ص 348، 396، 454ـ 478، و جاهای دیگر؛ ابن‌ابی‌الضَّیّاف، ج 2، ص 34، 200، ج 3، ص 37، 79، ج 4، ص 124، و جاهای دیگر)، اما بازسازی و توسعه آن نیز شدت یافت. برخی از عملیات عمرانی قرن سیزدهم/ نوزدهم در حلق‌الوادی، عبارت بود از: ایجاد برجهای حلق‌الوادی، که امروزه مسجدجامع است؛ تکمیل استحکامات نظامی به فرمان حموده‌پاشا (حک : 1196ـ 1229)؛ بنای مسجد و قصر زیبا به‌فرمان امیربای؛ توسعه و بهسازی بندر حلق‌الوادی و ایجاد کارخانه کشتی‌سازی در آن به‌دستور خیرالدین‌پاشا در 1274/ 1857؛ بنای قصر تابستانی و انبار مهمات به‌دستور احمدبای* (1253ـ 1271/ 1837ـ 1855)؛ احداث راه‌آهن بین تونس و حلق‌الوادی و باردو* در 1288/ 1872 (رجوع کنید به ابن‌ابی‌الضیاف، ج 4، ص 157؛ احمدبن عامر، ص 302؛ سنوسی، ج 1، ص120 و پانویس، 185ـ186 و پانویس 1 و 2).منابع: ابن‌ابی‌الضَّیّاف، اتحاف اهل‌الزمان باخبار ملوک تونس و عهدالامان، تونس 1990؛ ابن‌ابی‌دینار، المؤنس فی اخبار افریقیا و تونس، چاپ محمد شمام، تونس 1387؛ ابن‌خلدون؛ احمدبن عامر، تونس عبرالتاریخ: منذ اقدم العصور الی اعلان الجمهوریة، تونس 1379/1960؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، قاهره: مکتبة الثقافة‌الدینیة، ]بی‌تا.[؛ عزیز سامح ایلتر، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیّة، ترجمة محمود علی عامر، بیروت 1409/1989؛ آنتونی بریج، سلیمان باشکوه (تازیانه آسمان)، ترجمه محمدحسین آریا، مشهد 1367ش؛ بلاذری (بیروت)؛ بن‌خوجه (محمد)، صفحات من تاریخ تونس، چاپ حمّادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیی، بیروت 1986؛ محمدمصطفی بیرم‌الخامس، صفوة‌الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار، ج 2، چاپ علی‌بن طاهر شنوخی، ریاض مرزوقی، وعبدالحفیظ منصور، تونس 1999؛ ابراهیم پچوی، تاریخ پچوی، استانبول 1281ـ1283؛ عبداللّه‌بن محمد تجانی، رحلة‌التجانی، چاپ حسن حسنی عبدالوهاب، تونس 1377/1958؛ حبیب ثامر، هذه تونس، چاپ حمّادی ساحلی، بیروت 1408/1988؛ حسن حسنی عبدالوهاب، ورقات عن‌الحضارة‌العربیة بافریقیة التونسیة، قسم 3، تونس 1972؛ حسین خوجه، ذیل بشائر اهل الایمان بفتوحات آل عثمان، چاپ طاهر معموری، تونس 1395/1975؛ حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، بیروت 1412/1992؛ محمد سنوسی، مُسامرات الظریف بحسن‌التعریف، چاپ محمد شاذلی نیفر، بیروت 1994؛ محمدبن طیب قادری، نشرالمثانی لاهل‌القرن الحادی عشر و الثانی، چاپ محمد حجی و احمد توفیق، رباط 1397ـ 1407/ 1977ـ 1986؛ عبداللّه‌بن محمد مالکی، کتاب ریاض‌النفوس، چاپ بشیر بکوش، بیروت 1401ـ1403/1981ـ1983؛ محمد عبداللّه عنان، دولة الاسلام فی‌الاندلس، قاهره 1417/1997؛ محمد مرزوقی، قابس: جنّة‌الدنیا، ]قاهره ? 1962[؛ محمد عروسی مطوی، السلطنة‌الحفصیة: تاریخها السیاسی و دورها فی‌المغرب الاسلامی، بیروت 1406/ 1986؛ محمود مقدیش، نزهة الانظار فی عجائب التواریخ و الاخبار، چاپ علی زواری و محمد محفوظ، بیروت 1988؛ احمدبن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء 1954ـ1956؛ محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی الفتح‌العثمانی، ریاض 1387/1967؛ محمدبن محمد وزیر، الحلل السندسیة فی الاخبار التونسیة، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت 1985؛EI2, s.v. "Halk al-wadi" (by J. Despois); Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz 1963; Ch. Andre Julien, Histoire de l'Afrique du nord: Tunisie, Algerie, Maroc, Paris 1964; Robert Mantran, Histoire de l'empire Ottoman, Lille, Fr. 1989; Prosper Ricard, Les merveilles de l'autre France: Algerie, Tunisie, Maroc, [Paris] 1924; Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, ed. Mehmet Ipsirli, Istanbul 1989; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman empire and the modern Turkey, Cambridge 1985; The Times atlas of world, London: Times Books, 1992; TDVIA, s.v. "Halkulvadi" (by Mahmut H.Sakiroglu); Ismail Hakki Uzuncarsli, Osmanl tarihi, Ankara, vol. 2, 1983, vol. 3, pt.1, 2003.