جهاد سازندگی، نهادی انقلابی در ایران برای سرعت‌بخشی به سازندگی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی. پس از گذشت حدود چهار ماه از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، امام‌خمینی در 26 خرداد 1358، ضرورت تشکیل جهاد سازندگی را به منظور آبادانی روستاها اعلام کرد. در پی این پیام، جهاد سازندگی در 27 خرداد تشکیل شد (ایروانی، ص184؛ امام خمینی، ج4،ص439ـ440). در 27 شهریور 1358، اساسنامه جهاد به تصویب هیئت وزیران رسید. طبق اساسنامه،هدف از تشکیلِ جهاد سازندگی، بسیج امکانات و استعدادهای مردم و دولت برای همکاری در امور تهیه و اجرای سریع طرحهای سازندگی باتوجه و تأکید بر نیازهای روستاها و نقاط دورافتاده مملکت اعلام گردید (ایران. قوانین و احکام، ص 1).بر اساس اساسنامه، شورای عالی جهاد مسئولیت بررسی برنامه‌ها و طرحهای پیشنهادی، تصویب طرحهای مناسب و جلب همکاری مردم برای اجرای طرحها را برعهده داشت. این وظایف را شوراهای جهاد سازندگی استان و شهرستان، در سطح محدودتری، به‌عهده داشتند (همان، ص 2، 4ـ6).در اواخر 1358 ش، پس از استعفای دولت موقت، جهاد سازندگی تحت نظر شورای انقلاب در آمد و به‌صورت نظام شورایی اداره شد (ایروانی، ص 191ـ192).زمینه فعالیت جهاد سازندگی در سالهای نخست آن، به عمران، خدمات‌رسانی و آموزشهای فنی منحصر بود، ولی بنا به ضرورت و مقتضیات جامعه، مسئولیتهای جهاد، دائماً در حال‌تغییر و تحول بود و رسیدگی به اموری چون امور فرهنگی، بهداشت و اشتغال را نیز برعهده گرفت (میرزایی، ص 114).جهاد سازندگی تا 1362 ش نهادی دولتی محسوب نمی‌شد، اما انجام کارهای زیربنایی و تولیدی، اهتمام به مشارکت در سیاست‌گذاریهای کشور و مهم‌تر از همه تلاشهای بی‌وقفه آن سبب شد تا به وزارتخانه تبدیل شود. بدین منظور، مجلس شورای اسلامی در آذر 1362 لایحه تشکیل وزارت جهاد سازندگی را تصویب کرد (ایروانی، ص 195؛ ایران. قوانین و احکام، ص 8). وزارت جهاد سازندگی از 1363 ش عهده‌دار وظایف جدیدی شد، از جمله نظارت و سرپرستی سازمان امور عشایر در 1363 ش، صنایع روستایی و دستی در 1364 ش، شرکت سهامی شیر در 1365 ش و شیلات و فرش در 1366 ش (خزاعی، ص 73). حرکت به سوی خودکفایی کشور از طریق توسعه کشاورزی، از اهداف اصلی وزارتخانه محسوب می‌شد. تشکیلات جهاد سازندگی پس از دولتی شدن، گسترش یافت و سیاستهای آن متمرکزتر گردید. برای پرهیز از تداخل وظایف آن با وزارت کشاورزی و سایر وزارتخانه‌ها، تفکیک وظایفی صورت گرفت. بر این اساس در مهر 1369، مسئولیت دو بخش گسترده امور دام و منابع طبیعی به وظایف جهاد سازندگی افزوده شد و در مقابل از برخی وظایف کوچک در زمینه‌های مختلف کاسته شد که نتیجه آن تغییر سیاستهای عمران روستایی به سمت امور دام و منابع طبیعی بود. تغییر سیاستهای جهاد متأثر از عواملی چون افزایش عرضه نیروی کار و کاهش توان اشتغال‌زایی در روستا بود (ایران. قوانین و احکام، ص 16 به بعد؛ خزاعی، ص 73ـ75). دو سال پس از تشکیل وزارت جهاد سازندگی، لایحه مقررات مالی، اداری و استخدامی آن به تصویب مجلس رسید (ایران. وزارت جهادسازندگی، 1364 ش، ص 27).جنگ عراق با ایران، زمینه‌های فعالیتهای جهاد را متحول کرد و بر مقدار آن افزود. جهاد طی هشت سال جنگ، برای جمع‌آوری، ارسال و توزیع کمکهای مردمی به جبهه‌ها، «ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان و شهرستان» را تشکیل داد و با چهل گردان مهندسی ـ رزمی و چهار قرارگاه عملیاتی و پشتیبانی در تمامی مراحل دفاع، حضور داشت. وظایف محول به جهاد سازندگی، در طول جنگ، پشتیبانی امور مهندسی جبهه و بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده بود. طراحی و ساخت طولانی‌ترین پل شناور جهان (پل خیبر) به طول چهارده کیلومتر، که ارتباط بین جزایر مجنون و ساحل هور را امکان‌پذیر می‌ساخت، نمونه‌ای از عملیات برجسته جهاد سازندگی به‌شمار می‌آید (ایروانی، ص 225ـ226، 229؛ 20 سال تلاش برای سازندگی ، ص 144).پس از پایان جنگ، جهاد سازندگی به بازسازی مناطق جنگ‌زده پرداخت (ایران. وزارت جهاد سازندگی، 1372 ش ب ، ص 79ـ80). در 1375 ش، جهاد سازندگی طرح بسیج سازندگی را به منظور بهره‌گیری از تواناییهای جوانان تحصیل کرده در رشته کشاورزی و نیز تأمین نیروی انسانی در بخش ترویج و توسعه روستایی مطرح کرد که نخستین مرحله آن در 1378 ش با به‌کارگیری نیروهای فارغ‌التحصیل کشاورزی در دوره نظام وظیفه به اجرا در آمد ( 20 سال تلاش برای سازندگی ، ص 39ـ41). جهاد سازندگی به منظور برقراری پیوند بین فعالیتهای اجرایی با مراکز تحقیقاتی، اقداماتی کرد؛ از جمله راه‌اندازی شش مؤسسه تحقیقاتی مادر شامل رازی (فعال در زمینه تولید واکسنهای پزشکی و دامپزشکی)، جنگل و مرتع، دامپروری، شیلات، آبخیزداری و مهندسی، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی به عنوان نخستین مرکز اطلاع‌رسانی علمی کشور (تأسیس 1372 ش)، مؤسسه آموزش عالی علمی ـ کاربردی جهاد سازندگی (ایران. وزارت جهادسازندگی. معاونت طرح و برنامه‌ریزی، ص 89).جهاد سازندگی در دوران فعالیتش، دستاوردهای مهمی به همراه داشته است. برای نمونه، بخشی از کارکردهای آن عبارت‌اند از: دستیابی به خودکفایی و بی‌نیازی از واردات در بخش دام و طیور؛ بهره‌گیری از روشهای مناسب صید در بخش شیلات؛ پرورش و تولید سالانه هزاران تُن میگو و ماهیان سردابی و گرمابی؛ اجرای بیش از دو هزار طرح راه‌سازی، ساخت مدرسه، جایگاه سوخت، چاه کشاورزی و برق‌رسانی و احداث جایگاههای توزیع سوخت در بخش عشایر؛ اجرای طرح ساماندهی خروج دام از جنگل، مدیریت و احیا و غنی‌سازی جنگلهای دیگر کشور، اجرای طرح ملی تعاون دام و مرتع، توسعه فضای سبز و جنگل‌کاری و ایجاد کمربندهای سبز حفاظتی در بخش منابع طبیعی (همان، ص 84 ـ 88).کمک به مناطق محروم کشورهای مسلمان نیز از اهداف جهاد سازندگی بود. جهاد سازندگی با تأسیس دفاتری در کشورهای تانزانیا، سیرالئون، غنا و لبنان به اجرای طرحهایی چون کشت آبی و دیم، تهیه و توزیع ادوات صیادی، آموزش روستاییان و کشاورزان، ارائه خدمات و احداث مراکز درمانی در این کشورها پرداخته است (ایران. وزارت جهادسازندگی، 1372 ش ب ، ص 77ـ 78).فعالیت دو وزارتخانه جهاد سازندگی و کشاورزی، به موازات هم در بخش عمران روستایی و کشاورزی، موجد ناهماهنگیهایی به ویژه در بخش کشاورزی شده بود؛ از این‌رو، دو وزارتخانه در 1379 ش در هم ادغام شدند و وزارت جهاد کشاورزی، جایگزین دو وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی شد ( برزگر ، ش 833، ص 8 ـ9).منابع: ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات جهادسازندگی، تهیه و تدوین محمد علی مرادی‌بنی و جواد افشاری ابهری، تهران 1376 ش؛ ایران. وزارت جهادسازندگی، «تشکیلات جدید وزارت جهادسازندگی»، جهاد ، ش 161 (خرداد 1372 الف )؛ همو، «گزارشی از عملکرد جهادسازندگی: 14 سال با مردم، 14 سال تلاش و سازندگی»، جهاد ، ش 161 (خرداد 1372 ب )؛ همو، «لایحه مقررات مالی، اداری، استخدامی و تشکیلات جهاد سازندگی، جهاد، ش 81 (آذر 1364)؛ ایران. وزارت جهادسازندگی. معاونت طرح و برنامه ریزی، «دستاوردهای وزارت جهاد سازندگی»، جهاد ، ش230ـ231 (تیر و مرداد 1379)؛ محمد جواد ایروانی، نهادگرائی و جهادسازندگی ، تهران 1378 ش؛ برزگر ، ش 833 (دی 1379)؛ 20 سال تلاش برای سازندگی: نگاهی به عملکرد و دستاوردهای 20 ساله جهاد سازندگی، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری شقایق روستا، 1379 ش؛ علی خزاعی، «تغییر نیاز روستاها و ضرورت تحول در سیاستهای جهادسازندگی»، جهاد، ش 234ـ235 (آبان و آذر 1379)؛ روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، ج 4، تهران 1371 ش؛ علی‌اصغر میرزایی، «ارزیابی الگو و عملکرد ترویج در وزارت جهاد سازندگی (سابق)»، جهاد، ش240ـ241 (تیر و مرداد 1380).
