جواهرالاولیا، کتابی در ادعیه، تعاویذ اسلامی و خواص قرآن و اسمای الاهی، مأخوذ از روایات منابع حدیثی و سخنان علما و مشایخ عرفان و تصوف، به زبان فارسی، تألیف باقربن عثمان بخاری اوچی *، در نیمه دوم قرن یازدهم. نویسنده الفاظ دعاها و اوراد نقل شده از اولیا را، از نظر ارزشمندی و کم‌نظیر بودن، به جواهر تشبیه کرده است (بخاری، مقدمه غلام سرور، ص 73).جواهرالاولیا به پیشنهاد محمدعلی‌بن شیخ عبدالواسع صوفی (از مریدان بخاری اوچی) و به خط وی نگارش یافت (همان مقدمه، ص 25). بخاری (ص 1) هدف خود را از نوشتن این کتاب، استفاده عوام برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت ذکر کرده است.بخاری جواهرالاولیا را در دوره حکومت دو تن از پادشاهان مغولی هند، شاه‌جهان (حک: 1037ـ 1068) و اورنگ زیب (حک:1068ـ 1118) ــ که دوران رونق و رواج زبان فارسی در شبه‌قاره هند بوده ــ تألیف کرده است (همان، مقدمه غلام سرور، ص 82، 106).بنا بر نظر غلام سرور، بخاری در نگارش جواهرالاولیا از سبک ابوالفضل علاّ می *(متوفی 1011)، وزیر اکبرشاه (حک: 963ـ1014)، که تأکید فراوانی بر فارسی‌نویسی داشته، تأثیر پذیرفته است (همان مقدمه، ص 108، 112). با وجود این، بخاری بسیاری از ادعیه و اوراد را به زبان عربی و غالباً بدون ترجمه به فارسی آورده و همچنین از لغات، ترکیبات و جملات عربی بسیار استفاده کرده است، به طوری که نثر جواهرالاولیا را می‌توان از نمونه‌های «نثر فارسی ساده آمیخته به عربی» دانست (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 110، 116ـ120).تاریخ دقیق تألیف جواهرالاولیا معلوم نیست، اما با توجه به مطالب کتاب (ص 333)، احتمالاً تألیف آن در 1098 هنوز ادامه داشته است (نیز رجوع کنید به همان، مقدمه غلام سرور، ص 81 ـ82).این کتاب را می‌توان یکی از منابع صوفیان و مرشدانی دانست که برای علاج مشکلات مادّی و معنوی مردم از علوم خفیه، چون تعاویذ و عزایم و طلسمات، استفاده می‌کردند. از خلال مطالب کتاب می‌توان تا حدود زیادی به کیفیت زندگی اجتماعی طبقه فرودست، فقیر و بی‌خانمان آن روزگار هند و نیازها و آرزوهای آنان آگاهی یافت ( رجوع کنید به همان مقدمه، ص 85 ـ94).در این کتاب نام بسیاری از علمای اسلامی و بزرگان صوفیه، با ذکر نام برخی از آثار آنان، آمده است. همچنین سلسله نسب و سلسله طریقتی مؤلف (همان مقدمه، ص 63ـ 65) و چند تن از مشایخ صوفیه، مانند شیخ محیی‌الدین عبدالقادر گیلانی (رجوع کنید به بخاری، ص 161)، شهاب‌الدین سهروردی (همان، ص 163) و زکریای مُلتانی (همان، ص 165)، ذکر شده است. در صحت انتساب بعضی مطالب به برخی بزرگان، تردید جدّی وجود دارد، از آن جمله اورادی است که به ابونصر فارابی ( رجوع کنید به همان، ص 45 ) ، محمدبن زکریای رازی ( همان، ص 79 ) و ابن‌سینا ( همان، ص 44 ) نسبت داده شده است.طبق گفته محمدعلی‌بن شیخ عبدالواسع، در آغاز قرار بوده است که این کتاب در سه نسخه صغیر، وسیط و کبیر نوشته شود که نسخه صغیر آن نوشته نشد و وسیط یا کبیر بودن نسخه‌های خطی موجود نیز دقیقاً مشخص نیست (همان، مقدمه غلام سرور، ص 18ـ20).به گفته مؤلف (ص 1)، مطالب جواهرالاولیا حاصل شنیده‌های وی از پدرش یا برگرفته از کتابهای معتبر و اوراد مشایخ است یا طی مکاشفات حاصل از چله‌نشینی و اعتکافها، آنها را از پیامبر اکرم و اولیا شنیده است. این کتاب شامل مقدمه‌ای کوتاه، پنج فصل (پنج جواهر)، بخش اضافه کاتب اصلی، ضمیمه و اضافه دیگر است.برخی منابعی که نویسنده از آنها بهره برده است، عبارت‌اند از: احیاء علوم‌الدین، منهاج‌العابدین و خلاصه التصانیف غزّالی (برای نمونه رجوع کنید به بخاری، ص 207، 289، 358)؛ سفینه الاولیاء اثر داراشکوه؛ سیرالعارفین نوشته حامدبن فضل‌اللّه جمالی دهلوی؛ و کنزالعارفین نوشته مخدوم جهانیان (رجوع کنید به همان، مقدمه غلام سرور، ص 76ـ79).از جواهرالاولیا دو نسخه خطی در کتابخانه گنج‌بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در راولپندی، و یک نسخه خطی در کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور موجود است (همان مقدمه، ص 5، 11، 14).در 1355 ش/ 1976، غلام سرور، از رؤسای پیشین بخش فارسی دانشگاه کراچی، کار تصحیح و مقابله جواهرالاولیا را به پایان رساند و آن را با مقدمه‌ای مفصّل، که جداگانه در همان سال منتشر شد، در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان چاپ کرد.منابع: باقربن عثمان بخاری، جواهرالاولیا، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد 1355 ش.
