جنگ عراق با ایران

جنگ عراق با ایران ، از مهم ترین جنگهای دوره معاصر در فاصله ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ ش ، این جنگ در پی مجموعه ای از عوامل زمینه ساز و مناقشه های فزاینده سیاسی ـ نظامی با تجاوز نیروهای عراق به ایران آغاز شد. تلاش ایران برای بیرون راندن دشمن و بازپس گیری مناطق اشغالی و غلبه بر عراق ، بن بست جنگ و فرسایشی شدن آن ، گسترش جنگ شهرها، استفاده گسترده عراق از سلاحهای شیمیایی و نهایتاً دخالت نیروهای بیگانه در منطقه خلیج فارس ، رویارویی امریکا با ایران ، گسترش جنگ نفتکشها و بین المللی شدن ابعاد جنگ و نیز عملکرد شورای امنیت سازمان ملل در طول جنگ و پس از آن در معرفی عراق به عنوان آغازگر جنگ و پذیرش مجدد قرارداد الجزایر از سوی این کشور، از جمله مشخصه های بارز آن به شمار می آید.

تاریخ سیاسی

الف ) ریشه و زمینه ها. در پی پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سقوط حکومت پهلوی در بهمن ۱۳۵۷ و متعاقب آن وقوع تغییرات اساسی در موقعیت امریکا در منطقه ، مناسبات ایران و عراق نیز ــ که در سالهای پایانی حکومت پهلوی ، با میانجیگری الجزایر، در قالب سازوکار معروف به قرارداد الجزایر (۱۳۵۴ ش /۱۹۷۵) به صورت همزیستی مسالمت آمیز همراه با رقابت نیمه پنهان در عرصه های سیاسی و نظامی و تسلیحاتی درآمده بود ــ دستخوش دگرگونی و تیرگی شد (یکتا، ۱۳۸۱ ش ، ص ۳۴ـ۳۵؛ نیز رجوع کنید به جونز، ص ۲۶۲ـ۲۶۳). از سوی دیگر، با روی کارآمدن صدام حسین ، و کناره گیری حسن البکر از ریاست جمهوری عراق در ۲۵ تیر ۱۳۵۸/ ۱۶ ژوئیه ۱۹۷۹، فعالیتهای دولت بعث در خوزستان و کردستان افزایش یافت و گروهها و جریانات سیاسی وابسته به عراق سازماندهی شدند و تشکیلات خود را به داخل ایران منتقل کردند. دولت عراق تبلیغات گسترده ای بر ضد ایران کرد مبنی بر ضرورت خروج نیروهای ایران از سه جزیره ایرانی ابوموسی و تنب بزرگ و تنب کوچک (رجوع کنید به تنب ، جزایر*)، و نیز درگیریهای مرزی را تشدید نمود به طوری که تا ۳۱ شهریور ۱۳۵۹/ ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰، ۶۳۶ بار مرزهای ایران مورد تجاوز عراق قرار گرفت . عراق در صحنه بین المللی نیز برضد جمهوری اسلامی ایران تبلیغات گسترده ای کرد ( تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ج ۱، ص ۶۸ـ۷۴؛ درویشی ، ص ۱۲۶ـ۱۴۷؛ پارسا دوست ، ۱۳۶۹ ش ، ص ۲۵۹ـ ۳۹۵). هم زمان ، دولت عراق در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹/ ۱۷ سپتامبر ۱۹۸۰ با تسلیم یادداشتی رسمی به سفارت جمهوری اسلامی ایران در بغداد، اعلام کرد که اعلامیه الجزایر و عهدنامه های مربوط به مرز مشترک و حسن هم جواری و سه پروتکل و پیوستهای آن و دیگر موافقت نامه ها و یادداشتهای انضمامی به این عهدنامه را یکجا و یک جانبه فسخ کرده است . دولت عراق دلیل اتخاذ این تصمیم را چنین اعلام کرد: نقض مُفاد قرارداد الجزایر از سوی ایران و دخالت مداوم ایران در امور داخلی جمهوری عراق ، پناه دادن به عناصر مخالف عراق از اولین روزهای سرنگونی حکومت پهلوی ، دخالت در امنیت داخلی عراق ، سوءاستفاده از روابط حسن هم جواری ، تعدی به سرزمین عراق و قصور در بازگرداندن سرزمینهایی از عراق که تحت تصرف ایران است . همچنین اظهار داشت چون در اعلامیه ها و اظهاراتِ مقاماتِ مسئولِ ایران ، آشکارا یا ضمنی ، ابراز شده است که از اجرای توافقات اجتناب می ورزند، دولت عراق قرارداد الجزایر و ملحقات آن را بی اعتبار اعلام می کند و از مقامات ایران می خواهد وضع جدید را بپذیرند و در برابر عراق و حاکمیت این کشور و حق قانونی آن در سرزمینهای خاکی و آبی در اروندرود (به تعبیر دولت عراق : شط العرب ) نگرش مسئولانه و عاقلانه ای اتخاذ نماید. هم زمان با ارسال این یادداشت ، صدام حسین در نطقی در مجلس ملی عراق ، متن قرارداد الجزایر را پاره کرد و الغای این قرارداد را تصمیم شورای فرماندهی انقلاب عراق اعلام نمود (رجوع کنید به کیهان ، ش ۱۱۰۹۷، ۲۷ شهریور ۱۳۵۹، ص ۱۴؛ اصفهانی ، ص ۱۱۸؛ هیوم ، ص ۳۷؛ سینگ ، ص ۵۰). گفتنی است که این قرارداد، پس از پیمان چهار جانبه سعدآباد در ۱۳۱۶ ش (رجوع کنید به سعدآباد، پیمان*)، نخستین عهدنامه رسمی بین ایران و کشور عراق بعد از استقلال آن به شمار می آمد. پیش از آن ، چند قرارداد بین ایران و حکومت عثمانی ، که عراق قبل از استقلال ، بخشی از آن بود، منعقد شده بود. از دوره صفوی به بعد، ۲۴ جنگ بین ایران و عثمانی روی داد و از ۹۶۳، که عهدنامه معروف به آماسیه به امضای طرفین رسید، تا قرارداد الجزایر در ۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ش )، حدود بیست عهدنامه بین دو طرف برای حل و فصل اختلافات مرزی تنظیم شد (جعفری ولدانی ، ۱۳۶۷ ش ، ص ۳ـ۴، ۸؛ مشایخ فریدنی ، ص ۲۰۹ـ ۲۶۸؛ نیز رجوع کنید به ایران و عثمانی ، سرحدات *). پاسخ وزارت امور خارجه ایران در برابر این اقدام دولت عراق ، با تأخیر و عملاً پس از حمله عراق (سه روز بعد از تسلیم یادداشت ) صورت گرفت . در یادداشت ۴ آبان ۱۳۵۹ وزارت امور خارجه ایران ، که در پاسخ به یادداشت دولت عراق تنظیم شده ، آمده است : «وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به شدت به اقدامهای تجاوزکارانه و غیرانسانی دولت عراق اعتراض کرده ، اعلام می دارد که این دولت عراق است که مفاد قرارداد الجزایر و به خصوص پروتکل مربوط به امنیت در مرز را نادیده گرفته است . از جمله با فرستادن مأموران و گروههای مسلح به استانهای آذربایجان غربی ، کردستان ، کرمانشاه ، ایلام و خوزستان به اقدامات خرابکارانه و کمک به ضدانقلاب مبادرت ورزیده و امنیت داخلی ایران را نقض کرده و به روابط هم جواری دو کشور لطمات جبران ناپذیری وارد ساخته است ... از نظر دولت جمهوری اسلامی ایران ، عهدنامه مربوط به مرز دولتی و حسن همجواری بین ایران و عراق ، مورخ ۱۳ ژوئن ۱۹۷۵ و ۳ پروتکل ضمیمه و نامه های مبادله شده و صورت جلسات مشترک و ملحقات آن و همچنین موافقتنامه های چهارگانه تکمیلی که متعاقباً در تاریخ ۲۶ دسامبر ۱۹۷۵ به امضا رسیده و اسناد تصویب آنها در ۱۲ ژوئن ۱۹۷۶ مبادله شده ... همچنان معتبر و نافذ است » (جعفری ولدانی ، ۱۳۶۷ ش ، ص ۵۱۲).اقدام صدام حسین و اظهار دولت عراق ، وجاهت حقوقی نیز نداشت ، زیرا در حقوق بین المللِ عرفی و قراردادی معاهدات ، اصل تداوم معاهدات و خصوصیت لایتغیر بودن آنها از اصول قطعی ، دائم و ذاتی عهدنامه ها محسوب می شود و استناد به تغییراتِ فاحشِ اوضاع و احوال در معاهدات مرزی و کأن لم یکن دانستن و بی اثر نمودن یا تعلیق مفاد یا انقضای اصول عهدنامه ها، مردود است (ضیائی بیگدلی ، ص ۱۰۶؛ جعفری ولدانی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۰۸). حتی از نظر حقوق بین الملل با آنکه کشورهای تازه استقلال یافته حق دارند قراردادهای منعقد شده از سوی دولتهای استعماری را، بر اساس اصل نیل به استقلال کشورهای جدید، تغییر دهند، لیکن اجرای این حق در مورد عهدنامه های مرزی استثناست و در این خصوص بر اصل تداوم معاهدات تأکید شده است (جعفری ولدانی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۰۹). در قرارداد الجزایر به صراحت بر همین اصل تأکید شده و در مادّه ششم آن بر تغییرناپذیر بودن مرزها و لزوم احترام کامل به تمامیت ارضی دو کشور تصریح شده است و «طرفین معظّمین متعاهِدَین » تأکید کرده اند که خط مرز زمینی و رودخانه ای آنان لایتغیر و دائمی و قطعی است (منصوری لاریجانی ، ص ۱۰۶ ـ ۱۰۹). بدین ترتیب ، لغو یک جانبه قرارداد الجزایر، نادیده گرفتن اصل مهمی از اصول حقوق بین الملل بوده است (رجوع کنید به همان ، ص ۱۰۹ـ۱۱۳). در قرارداد مذکور، ساز و کار کامل و جامعی برای حل اختلاف در باره تفسیر یا اجرای عهدنامه و سه پروتکل و ضمایم آن پیش بینی شده بود و دولت عراق بی آنکه به هیچ یک از راههای پیش بینی شده در آنها (شامل مذاکرات مستقیم ، مساعی جمیله دولت ثالث دوست ، دادگاه داوری و تعیین داورها یا سر داورها توسط رئیس دیوان بین المللی دادگستری ) متوسل شود، این اصول را نقض نمود: اصل احترام به تمامیت ارضی و تغییرناپذیر بودن مرزها، اصل وفاداری به عهد و حرمت معاهدات و حل مسالمت آمیز اختلافات و متوسل نشدن به زور، و اصل تناسب . به علاوه ، در حقوق بین الملل نیز راههای متعددی برای حل اختلافات پیش بینی شده است که می بایست به آنها رجوع می شد (بختیاری ، ص ۹۵ـ ۹۸؛ هدایتی خمینی ، ص ۶۶ـ۶۸؛ انوری تهرانی ، ص ۲۷ـ۲۹؛ طالع ، پیوستها، ص ۱۴۴ـ۱۵۶). بر اساس مفاد قرارداد الجزایر و همچنین موافقت نامه های تکمیلی در ۵ دی ۱۳۵۴، و باتوجه به صورت جلسه مربوط به حل وفصل مطالبات متقابل ، که در اول تیر ۱۳۵۵ در تهران به امضا رسیده بود، مقرر شده بود تحویل و تحول املاک ، ساختمانها و تأسیسات عمومی یا خصوصی ــ که تعلق ملی آنها، در پی علامت گذاری مجدد مرز زمینی ، تغییر یافته است ــ تحت نظارت هیئتی مختلط از کارشناسان دو کشور، در مدت شش ماه (از اول تیر ۱۳۵۵) به صورت رسمی انجام گیرد، ولی به رغم آمادگی طرف ایرانی برای تحویل و تحول اراضی ، مقامات عراقی به بهانه های مختلف از انجام دادن کار طفره رفتند ( تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد، ص ۳۲ـ ۳۸؛ منصوری لاریجانی ، ص ۱۰۲ـ ۱۰۴؛ ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۴۹ـ۵۰).به طورکلی ، تمایل حزب بعث عراق به توسعه طلبی و انگیزه قوی حکومت عراق برای تشکیل دولت ملی ـ عربی ، با ضمیمه کردن منطقه خوزستان ایران به عراق (رجوع کنید به طارق عزیز، ص ۸) و قدرت طلبی مشهود صدام حسین ، مهم ترین علل اقدامات دولت عراق بر ضد ایران بود؛ هرچند بهانه های دیگری نیز مطرح می شد. نگرانیهای دولتهای منطقه از شرایط جدید ایران پس از انقلاب اسلامی و به مخاطره افتادن منافع و امتیازات دولتهای بزرگ غربی در منطقه و از سوی دیگر، نوپایی حکومت جدید ایران و آماده نبودن قوای نظامی برای مقابله با حملات مرزی نیز در تصمیم گیری دولت بعث عراق برای حمله به ایران مؤثر بوده است .

ب ) از نخستین حمله رسمی به ایران تا بازپس گیری خرمشهر (۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ـ ۳ خرداد ۱۳۶۱). در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله سراسری و رسمی عراق ، با به کارگیری حداکثر توان نظامی و با عبور از مرزهای بین المللی و تجاوز به خاک ایران ، شروع شد ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۴، مقدمه ، ص ۲۹؛ اوبالانس، ص ۳۰). در ساعات پایانی همان روز، کورت والدهایم ، دبیرکل سازمان ملل متحد، از دو دولت خواست که در حل مسالمت آمیز اختلافات میان دو کشور مساعی جمیله خویش را به کار بندند (سازمان ملل متحد، ۱۹۸۰، ص ۳۱۲). روز بعد، در اول مهر، در حالی که عراق ، مناطق وسیعی از غرب و جنوب کشور را به اشغال درآورده بود، شورای امنیت پس از مذاکرات غیر رسمی ، نخستین بیانیه را صادر کرد (رجوع کنید به سند ش ۱۴۱۹۰/ S ، ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰؛ نیز رجوع کنید به سیک ، ص ۲۳۳). در این بیانیه ، به هیچ روی عراق برای نقض منشور ملل متحد و بر هم زدن صلح و امنیت منطقه و تجاوز نظامی به خاک ایران محکوم نشد و حتی از عراق نخواستند که نیروهای خود را به مرزهای شناخته شده بین المللی برگرداند، فقط توصیه شد که هر دو طرف از هرگونه اقدام نظامی و هر عملی که وضع خطرناک فعلی را تشدید نماید، خودداری کنند (پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۲۲). با ادامه حملات عراق به ایران و با شدت یافتن جنگ ، شورای امنیت نخستین قطعنامه را در ۶ مهر ۱۳۵۹ صادر کرد و از دو کشور درگیر خواست ضمن پرهیز از توسل به زور، اختلافات خود را از راههای مسالمت آمیز حل و فصل نمایند (رجوع کنید به سند ش ۱۴۲۰۱/ S ، ۲۸ سپتامبر ۱۹۸۰). دولت عراق بلافاصله این قطعنامه را پذیرفت و در نامه ای خطاب به دبیر کل آمادگی خود را برای اجرای آن ، در صورتی که طرف ایرانی نیز چنین کند، اعلام نمود (رجوع کنید به سند، ش ۱۴۲۰۳/ S ، ۲۹ سپتامبر ۱۹۸۰)، اما دولت ایران موارد نقض مکرر قرارداد الجزایر توسط عراق و سوءاستفاده این دولت از خویشتنداری ایران را اعلام و تصریح کرد تا زمانی که نیروهای عراق در داخل خاک ایران به اقدامات تجاوزکارانه ادامه می دهند، ایران قطعنامه را نمی پذیرد (رجوع کنید به سند ش ۱۴۲۰۶/ S، ۱ اکتبر۱۹۸۰). نکته درخور توجه این است که در این قطعنامه هم ، مانند بیانیه پیشگفته ، به تجاوز عراق به خاک ایران هیچ اشاره ای نشده و موضوع صرفاً با عنوان «وضعیت میان ایران و عراق »، به مثابه امری که ممکن است در آینده به افزایش تنش در سطح بین المللی یا اختلافات شدید بینجامد، مطرح گردیده است ( تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد، ص ۹۶؛ سیک ، ص ۲۳۴ـ ۲۳۵). از نظر ایران ، به رغم اینکه شورای امنیت ، وقوع جنگ را احراز کرده بود، شروع کننده آن را تعیین و اعلام ننموده و سخنی از تجاوز و نیز کشور متجاوز و تنبیه آن به میان نیاورده بود. انتقاد ایران از قطعنامه نه تنها بی پاسخ ماند، بلکه همچنان قطعنامه های متعدد پس از آن نیز، متأثر از آن ، فاقد این سه عنصر اساسی بود (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۷۱ـ ۷۵).دولت عراق سعی کرد تجاوز نظامی را تحت عنوان دفاع از خود توجیه کند؛ وزیر خارجه عراق در یک سخنرانی در شورای امنیت در ۲۳ مهر ۱۳۵۹ اعلام کرد که حکومت عراق ناگزیر است برای حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی و پس گرفتن اراضی اش از خود دفاع کند و به زور متوسل شود، زیرا حکومت ایران راه را بر تمامی راه حلهای قانونی ، برای حل موضوعاتی که از تعهداتش سرچشمه می گیرد، بسته است (سازمان ملل متحد، ۱۹۸۰، ص ۳۱۶؛ بختیاری ، ص ۹۶). جمهوری اسلامی ایران نیز در پاسخ تأکید نمود که دولت عراق به توسل به زور اعتراف کرده و دلیل یورش به ایران را رعایت نکردن روندهای حقوقی از سوی ایران دانسته و به هیچ وجه تجاوز ایران به عراق مطرح نمی باشد. در این صورت با فرض اینکه ایران روندهای حقوقی را رعایت نکرده باشد، باز هم تناسب میان حمله و دفاع به وجود نیامده است و تجاوز عراق و توسل آن دولت به زور، همانا شکستن اراده عمومی سازمان ملل متحد و مغایر با حقوق بین الملل قلمداد می شود (فرشادگهر و آصفی ، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛ نیزرجوع کنید به تحلیلی بر جنگ تحمیلی، ج ۱، ص ۱۰۸ـ ۱۱۸). در برابر، جمهوری اسلامی ایران ، با تأکید بر قطعیت تجاوز نظامی عراق به ایران ، مقابله با این تجاوز را دفاع از خویش تلقی نمود و اعلام کرد تا زمانی که شورای امنیت تدابیر اجرایی برای دفع تجاوز اتخاذ نکند، ایران حق دفاع را برای خود محفوظ می دارد و از نظر حقوقی این دفاع می تواند حتی در داخل خاک کشور متجاوز نیز مصداق داشته باشد (منصوری لاریجانی ، ص۱۵۷؛ تحلیلی بر جنگ تحمیلی،ج ۱، ص ۱۱۵، ۱۱۷ـ ۱۱۸؛ ممتاز، ص ۱۸۵ـ۱۹۲). در ۲۸ مهر۱۳۵۹، حبیب شطی دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامی ، به همراه محمد ضیاءالحق (رئیس جمهوری وقت پاکستان ) و یاسر عرفات ، رئیس سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف )، برای جلب رضایت جمهوری اسلامی ایران نسبت به عملکرد کمیته حسن نیت زیر نظر سازمان کنفرانس اسلامی ، به ایران آمدند. ایشان علاوه بر دیدار با چند تن از مقامات مسئول ، به حضور امام خمینی (ره ) نیز رسیدند. امام خمینی در این ملاقات ، ضمن انتقاد از موضع محافظه کارانه کشورهای اسلامی ، از آمدن سران ممالک اسلامی به ایران به منظور مشاهده جنایات صدام استقبال کردند (رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۷، ص ۵۷۸ ـ ۵۷۹؛ نیز رجوع کنید به بنی لوحی ، ص ۷۰ـ ۷۲). سازمان ملل متحد نیز پس از صدور قطعنامه ۴۷۹ تا صدور قطعنامه ۵۱۴ در تیر ۱۳۶۱/ ژوئیه ۱۹۸۲ تقریباً به مدت ۲۲ ماه سکوت کرد و رفتار سازمان کنفرانس اسلامی و جنبش عدم تعهد نیز دنباله روی از همان سیاست سازمان ملل بود. در این فاصله زمانی ، عراق نیز با بهره برداری از سکوت بین المللی ، در حالی که بخشهای مهمی از خاک جمهوری اسلامی ایران را اشغال کرده بود، به تحکیم مواضع خود در این مناطق پرداخت . در این میان ، به تدریج موفقیتهای نیروهای نظامی ایران در چند عملیات نظامی ، که به آزادسازی خرمشهر انجامید، فصل جدیدی در تاریخ جنگ عراق با ایران به وجود آورد که در صحنه سیاسی نیز بسیار مؤثر بود (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۹۷ـ ۹۸؛ نیز رجوع کنید به جنگ عراق با ایران ، بخش نظامی ).

ج ) از بازپس گیری خرمشهر تا صدور قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت . آزادسازی خرمشهر، ایران را در موقعیت برتر قرارداد و عراق ، به ویژه شخص صدام حسین ، با دشواریهای جدّی روبه رو شد. موقعیت صدام در میان مردم عراق ، به ویژه مسئولان حزب بعث ، متزلزل شد، کشورهای عربی کمک مالی خود را برای مدتی به عراق متوقف ساختند و از اواسط ۱۳۶۱ ش نشانه های بحران اقتصادی در این کشور، به طور جدّی بروز کرد (رجوع کنید به نصراوی ، ص ۲۳؛ پارسادوست ، ۱۳۷۱ش ، ص ۴۸۶)، نگرانیهایی در سطح بین المللی و به ویژه در کشورهای منطقه پدید آمد، بیم سرنگونی دولت عراق و برقراری حکومتی از نوع حکومت ایران و مورد تأیید آن ، برای دولت امریکا خوشایند نبود و به ویژه قدرت سیاسی زمامداران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را، که عموماً در ارتباط نزدیک با امریکا بودند، به شدت دچار مخاطره می کرد. اتحاد شوروی نیز با از دست دادن عراق مخالف بود زیرا پایگاهش در کشورهای عربی به مخاطره می افتاد. به علاوه ، بیم آن می رفت که افزایش قدرت ایران ، زمینه های نفوذ مبانی فکری آن را در میان مسلمانان جمهوریهای شوروی تقویت کند، که به زیان وحدت سیاسی اتحاد شوروی بود (پارسادوست ، ۱۳۷۱ش ، ص ۴۹۱ـ ۴۹۲؛ نیز رجوع کنید به مجدی حماد، ص ۸۸ ـ ۹۲). دولت امریکا نیز پس از شکست عراق ، دامنه تحریمها را برضد ایران افزایش داد و مانع از دستیابی ایران به تجهیزات دفاعی شد. این تحریمها به طور چشمگیری گسترش یافت تا حدی که تقریباً شامل کلیه اقلام مصرفی و تجاری می گردید. از طرفی رونالد ریگان نماینده ویژه خود، ریچارد فربانکس ، را مأمور کرد تا با مذاکره با دولتهای مختلف ، آنها را به نفروختن تسلیحات نظامی به ایران متقاعد کند. وزارت خارجه امریکا نیز اعلام کرد تا زمانی که ایران با آتش بس مخالفت می کند و مذاکره با عراق را نمی پذیرد، سیاست خارجی دولت امریکا همین خواهد بود (موسی زاده ، ص ۵۲۰، ۵۳۴).پس از بازپس گرفتن خرمشهر، دولت امریکا و دولتهای اروپایی و برخی از کشورهای منطقه خلیج فارس کوشیدند به جنگ پایان دهند و از سقوط صدام حسین و حکومت بعثی عراق جلوگیری کنند. امریکا به طرق مختلف از کشورهای اسلامی خواست که ایران را، برای نیل به توافق با بغداد، تحت فشار قرار دهند؛ اما، کشورهای منطقه با پیش بینی اینکه نیروهای ایرانی با نفوذ به داخل قلمرو عراق ، احتمالاً متوجه بصره خواهند شد، پیشنهاد پرداخت بخشی از غرامتهای ناشی از جنگ و آتش بس را به ایران مطرح ساختند (رجوع کنید به ولایتی ، ص ۱۰۵ ـ ۱۱۸؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله ، بخش ح ).در این میان ، شورای امنیت سازمان ملل ، به درخواست اردن ، در ۲۱ تیر ۱۳۶۱ (یعنی حدود ۲۲ ماه پس از صدور اولین قطعنامه ) قطعنامه ۵۱۴ را به تصویب رساند و در آن با اظهار نگرانی عمیق از ادامه برخورد دو کشور، خواستار آتش بس و عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی و تلاش در جهت دستیابی به راه حلی جامع و عادلانه و شرافتمندانه براساس اصول منشور ملل متحد شد. دولت ایران این قطعنامه را که جنبه توصیه ای داشت (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۱۹) نپذیرفت و وزارت امورخارجه آن را تلاشی هماهنگ و سازمان یافته از سوی قدرتهای جهانی در جهت ممانعت از دستیابی ایران به خواستهای قانونی خود و جلوگیری از سقوط رژیم بعثی عراق تلقی کرد و اعلام داشت جمهوری اسلامی ایران تا تحقق خواستهای خود و دفع کامل قوای متجاوزعراق ، به دفاع مشروع خود ادامه خواهد داد (رجوع کنید به همو، ۱۳۷۳ ش ، ص ۱ـ۲۶). در پی این موضع گیری صریح ایران و ادامه مقابله نظامی با عراق ، قدرتهای بزرگ ارسال سلاحها و تجهیزات جنگی را برای تقویت بنیه دفاعی عراق و جلوگیری از شکست آن تشدید کردند (رجوع کنید به شرما و ورما، ص ۱۴۳ـ۱۶۱). دولت فرانسه ــ که بعد از شوروی ، دومین کشور تأمین کننده سلاحهای عراق بود ــ هنگامی که ایران از نظر نظامی در موقعیت برتری قرار گرفت ، به طور علنی حمایت خود را از عراق تشدید نمود. این کشور از مهر ۱۳۵۹/ سپتامبر ۱۹۸۰ تا اواخر ۱۳۶۱/ اوایل ۱۹۸۳، ۶ر۵ میلیارد دلار اسلحه و ۷ر۴ میلیارد دلار کالای غیرنظامی به دولت عراق فروخت که از کل این مبلغ (۳ر۱۰ میلیارد دلار)، حداقل هفت میلیارد دلار آن به صورت وام بود و همین بدهی عراق به فرانسه سبب شد تا حمایتهای فرانسه برای جلوگیری از سقوط صدام افزایش یابد (خالوزاده ، ص ۴۶۸ـ ۴۶۹؛ پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۵۰۳ ـ۵۰۴). دولت امریکا نیز که از همان آغاز جنگ سیاستی به ظاهر بی طرف در پیش گرفته بود، پس از حمله ایران به عراق در ۲۲ تیر ۱۳۶۱ ش / ۱۳ ژوئیه ۱۹۸۲، علناً به نفع عراق موضع گرفت . این کشور، از طریق هواپیماهای جاسوسی آواکس و ماهواره ها، در جبهه زمینی نقل و انتقال نیروهای ایران و در جنگ نفتکشها موضع کشتیها را در خلیج فارس به اطلاع مقامات عراقی می رساند (پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۵۵۰، ۵۵۵؛ کافلین، ص ۳۲۹ـ ۳۳۰). دولت شوروی نیز ضمن چرخش تدریجی به سمت حمایت از عراق برای جلوگیری از سقوط صدام حسین ، علاوه بر کمکهای نظامی و اقتصادی ، در مواضع سیاسی به آن کشور نزدیک شد. تقویت مناسبات امریکا و شوروی با عراق ، احتمال گسترش جنگ و رو در رویی قدرتهای بزرگ در خلیج فارس را کاهش داد. شوروی از روابط نزدیک با عراق ، در سطح منطقه نیز منافعی به دست آورد و مناسباتش را با مصر، که از تأمین کنندگان اسلحه برای عراق بود، و نیز با کشورهای خلیج فارس ، مانند عمان ، امارات متحده عربی و کویت ، بهبود بخشید و موافقتنامه هایی برای تحویل سلاحهای خود به کویت منعقد کرد (مصباحی ، ص ۲۲۵ـ۲۲۹؛ برای آگاهی بیشتر از وضع منابع تسلیحاتی ایران و عراق رجوع کنید به کردزمن و واگنر، ج ۲، ص ۴۹، جدول ).در پی انجام دو عملیات از سوی ایران ، یکی در ۲۳ تیر ۱۳۶۱ در محور جنوب و دیگری در ۹ مهر ۱۳۶۱ در منطقه سومار، که منجر به آزادسازی بخشهای مهمی از خاک ایران و تسلط نیروهای ایران بر شهر مندلی عراق شد (سمیعی ، ص ۱۳۷، ۱۴۲)، شورای امنیت به درخواست عراق ، در ۱۲ مهر ۱۳۶۱/ ۴ اکتبر ۱۹۸۲ قطعنامه ۵۲۲ را به تصویب رساند و خواستار آتش بس فوری و عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی شد و از دولت عراق ، به سبب آمادگی اش برای همکاری در اجرای قطعنامه ۵۱۴، استقبال نمود. دو قطعنامه مذکور تفاوت چندانی با یکدیگر نداشتند (هدایتی خمینی ، ص ۹۰ـ ۹۱). دولت عراق اعلام کرد که قطعنامه ۵۲۲ را پذیرفته است ، ولی جمهوری اسلامی ایران آن را نپذیرفت و در پی آن حملات هوایی عراق به شهرها و مناطق مسکونی و کشتیهای تجاری و نفتکشهای ایران آغاز شد( تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد، ص ۹۷، پانویس ۳۳).در ۹ آبان ۱۳۶۲/ ۳۱ اکتبر ۱۹۸۳، به دنبال گسترش دامنه جنگ به خلیج فارس و حملات عراق به نفتکشها و انتشار گزارش نمایندگان ویژه دبیرکل سازمان ملل پس از بازدید از مناطق اشغالی توسط عراق و شهرهای بمباران شده در ایران و عراق ، چهارمین قطعنامه شورای امنیت به شماره ۵۴۰ صادر شد و در آن به گزارش واقع بینانه نمایندگان دبیرکل در بررسی مناطق مسکونی و تأیید لزوم بررسی دقیق علل جنگ اشاره گردید. این قطعنامه نقض حقوق انسانی را محکوم کرد و خواستار توقف کلیه اقدامات نظامی برضد اهداف غیر نظامی شد و از دبیرکل خواست تا به تلاشهای میانجیگرانه خود ادامه دهد. دولت ایران نقص مهم این قطعنامه را کاربرد تعبیر «خلیج » به جای «نام اصیل و تاریخی خلیج فارس » اعلام کرد و در عین حال لزوم بررسی واقع بینانه جنگ و عدم اشاره به قطعنامه های قبلی و اشاره نکردن به آتش بس و خروج نیروها و اشاره به گزارش هیئت بازرسی و تلاش دبیرکل برای دستیابی به راه حلی عادلانه و شرافتمندانه و قابل قبول برای هر دو طرف را، که در قطعنامه آمده است ، مثبت ارزیابی نمود (منصوری لاریجانی ، ص ۱۴۰ـ ۱۴۱؛ ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۵۹). دولت عراق با اعلام پذیرش قطعنامه ، جمهوری اسلامی ایران را تهدید کرد که در صورت رد آن ، با تمام قوا، به هر اقدامی برای حفظ منافع حیاتی عراق و دفاع از آنها، دست خواهد زد. اما دولت ایران همچنان از تأیید و قبول قطعنامه امتناع ورزید و سه روز پس از تصویب قطعنامه ، در ۱۲ آبان ۱۳۶۲/ ۳ نوامبر ۱۹۸۳ در جبهه شمالی به پَنْجوین حمله کرد و عراق نیز حمله به مناطق مسکونی را شدت بخشید. ایران حمله های عراق به مناطق مسکونی را به اطلاع دبیرکل رساند و عراق نیز، بی اعتنا به بیانیه های سازمان ملل ، به حملات خود به مناطق مسکونی ادامه می داد (پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۵۰۳، ۵۱۸؛ برای آگاهی بیشتر از آمار شهدا و مجروحان جنگ شهرها رجوع کنید به کاظمی ، ص ۱۸۳، جدول ).در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۳/ ۲۱ مه ۱۹۸۴، اعضای شورای همکاری خلیج فارس ، در نامه ای به رئیس شورای امنیت برای بررسی تعرض ایران به آزادی کشتی رانی در مسیر بندرهای کشورهای خود، خواستار تشکیل جلسه فوری شورای امنیت شدند و در پی آن در ۱۱ خرداد ۱۳۶۳/ اول ژوئن ۱۹۸۴، شورای امنیت طرح پیشنهادی شورای همکاری را به صورت قطعنامه ۵۵۲ تصویب کرد. در این قطعنامه ، ضمن اظهار نگرانی از حمله به کشتیهای تجاری و محکوم کردن این حملات از هر دو کشور، خواسته شد طبق حقوق بین الملل ، به حق کشتی رانی آزاد احترام گذاشته شود و حملات بی درنگ متوقف گردند. به کلیه دولتها نیز توصیه شد «حداکثر خویشتنداری را مبذول دارند». این بار نیز دولت عراق برای پذیرش قطعنامه اعلام آمادگی کرد اما ایران با انتشار بیانیه ای ، به دلیل عدم محکومیت عراق به عنوان آغازگر و ادامه دهنده حملات به نفتکشها، قطعنامه ۵۵۲ را فاقد اعتبار و آن را با اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد مغایر دانست ( تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد ، ص ۹۹، پانویس ۳۹). گسترش حملات عراق به مناطق مسکونی ، به صدور بیانیه های دیگری از سوی شورای امنیت در ۱۴ و ۲۴ اسفند ۱۳۶۳/ ۵ و ۱۵ مارس ۱۹۸۵ انجامید. مضمون این دو بیانیه ، تقاضای قطع حملات و احتراز از حمله به هدفهای غیر نظامی بود (همان ، ص ۱۳۶). در ۲۱ بهمن ۱۳۶۴/ ۱۰ فوریه ۱۹۸۶، ایران در یک اقدام سریع ، شبه جزیره فاو در دهانه اروندرود را در کمتر از ۲۴ ساعت تسخیر کرد. دولت عراق ، که نگران تأثیر منفی این شکست در روحیه سربازان بود، با حمله های سنگین برای خارج کردن آن از تصرف نیروهای ایران به کوششی نافرجام دست زد (پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۵۴۶ ـ۵۵۰) و سرانجام ، همراه با اتحادیه عرب ، پیگیری موضوع را از شورای امنیت خواستار شد که به صدور قطعنامه ۵۸۲ (۵ اسفند ۱۳۶۴) انجامید. در این قطعنامه ، که جنبه توصیه ای داشت ، بار دیگر از تشدید حملات به مناطق غیر نظامی ، حمله به کشتیهای بی طرف و هواپیماهای کشوری و استفاده از سلاحهای شیمیایی ابراز تأسف و از طرفین خواسته شد آتش بس را رعایت ، و مبادله جامع اسیران را آغاز نمایند و همه جنبه های منازعه را با میانجیگری حل و فصل کنند. وزارت امورخارجه ایران ، در واکنش به قطعنامه ۵۸۲، با انتشار بیانیه ای ، نظر شورای امنیت را درباره جنگ و نیز خاتمه مناقشه ، ناقص و بی اعتبار و غیر قابل اجرا دانست (یکتا، ۱۳۷۴ ش ، ص ۹۹). در برابر، عراق اعلام داشت چنانچه ایران قطعنامه ۵۸۲ را رسماً و بدون هرگونه شرطی قبول و اجرا کند، عراق نیز آماده است آن را اجرا کند ( تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد ، ص ۱۰۰ـ ۱۰۱، پانویس ۴۱) اما جمهوری اسلامی ایران ، به استناد دلایل پیشین ، از پذیرش قطعنامه تن زد. در این میان ، استمرار و تشدید کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق به اندازه ای بود که شورای امنیت ــ پس از ملاحظه گزارش هیئت اعزامی مأمور معاینه از مصدومانِ ناشی از کاربرد بمبهای شیمیایی که در بیمارستانهای اروپا بستری بودند ــ در ۲ فروردین ۱۳۶۵/ ۲۲ مارس ۱۹۸۶ بیانیه ای در محکومیت عراق صادر کرد و آن را ناقض صریح پروتکل ۱۹۲۵/ ۱۳۰۴ ش ژنو دانست ( تحلیلی بر جنگ تحمیلی، ج ۲، ص ۱۶۴). بار دیگر در ۱۶ مهر ۱۳۶۵/ ۸ اکتبر ۱۹۸۶، در پی گزارش صریح کارشناسان اعزامی دبیرکل از کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق ، شورا قطعنامه ۵۸۸ را به اتفاق آرا صادر کرد و در آن ، دو کشور را به اجرای کامل و بی درنگ قطعنامه ۵۸۲ فراخواند. دولت ایران ، این قطعنامه را ــ که عنوان آن ، همچنان «وضعیت میان ایران و عراق » بود ــ صرفاً نوعی تهدید تلقی کرد و لحن آن را جهت گیرانه و به زیان ایران ارزیابی نمود. این بار نیز عراق موافقت خود را اعلام کرد و فقط در باره موفقیت طرح ۸ مادّه ای دبیرکل ابراز بدبینی نمود. همچنین وزیر خارجه ایران در نامه مفصّلی به دبیرکل ، از قطعنامه های شورا، از آغاز تا آن زمان ، انتقاد کرد و بر آمادگی ایران برای اجرای قوانین بین المللی و انسانی تأکید نمود و طرح ۸ مادّه ای دبیرکل را مبنای مناسبی برای این کار دانست (رجوع کنید به ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۶۲ـ۱۶۳).

د) چگونگی شکل گیری و تصویب و پذیرش قطعنامه ۵۹۸. در ۱۳۶۵ ش / ۱۹۸۶ یک رویداد مهم سبب شد تا سیاستهای امریکا بیش از پیش به عراق متمایل ، و تنش در مناسبات امریکا و ایران تشدید شود. دولت امریکا، که از ۱۳۶۲ ش / ۱۹۸۳ تحریم فروش تسلیحات به ایران را تشدید کرده بود (خالوزاده ، ص ۴۸۳؛ موسی زاده ، ص ۵۲۰)، به امید وساطت ایران برای آزادی هفت گروگان امریکایی که در بازداشت جهاد اسلامی لبنان بودند، تصمیم به فروش مخفیانه سلاح به ایران گرفت و در ۱۲ آبان ۱۳۶۵/ ۳ نوامبر ۱۹۸۶ مک فارلین ، رئیس شورای امنیت ملی امریکا، در رأس هیئتی وارد تهران شد. افشای خبر این سفر انتقاد شدید کشورهای متحد امریکا را در پی داشت ، به گونه ای که امریکا برای جلب اعتماد، آشکارا تا پایان جنگ سیاست حمایت از عراق را در پیش گرفت (سالینجر و لوران، ص ۵۷؛ پارسادوست ،۱۳۷۱ ش، ص ۵۵۲ ـ ۵۵۸).در ۱۶ دی ۱۳۶۵/ ۶ ژانویه ۱۹۸۷، نیروهای ایرانی ، طبق یک برنامه ریزی دقیق نظامی ، به اطراف بصره رسیدند (رجوع کنید به اوبالانس ، ص ۱۹۴ـ ۱۹۸؛ سمیعی ، ص ۳۳۴ـ۳۵۹). احتمال سقوط بصره و پیروزی ایران تقویت شد و این باور پدید آمد که موازنه نظامی در صحنه نبرد به نفع ایران تغییر کرده است . نگرانی قدرتهای بزرگ و کشورهای عربی ، آنها را به این نتیجه رساند که تنها راه پایان دادن به جنگ ، تلاش مشترک امریکا و شوروی در چار چوب همکاری بین المللی است ؛ حتی عراق نیز خواستار آن شد که قدرتهای بزرگ چاره ای برای پایان جنگ بیندیشند. بدینسان ، در این مقطع از جنگ ، یک بار دیگر براثر تحولات صحنه نبرد، سیاست قدرتهای بزرگ تغییر کرد. این بار، پایان دادن به جنگ مطمح نظر بود و جلوگیری از پیروزی ایران برای همه قدرتها امری جدّی بود، زیرا اقدام ایران در منطقه ای به وقوع پیوست که نقطه قوّت ارتش عراق محسوب می شد و بعد از شَلَمچه ، احتمال سقوط خطوط دفاعی دیگر، چندان دشوار به نظر نمی رسید (اردستانی ، ۱۳۷۸ ش ، ص ۱۶۲ـ۱۶۳). به همین منظور، خاویر پرزدکوئیار، دبیرکل سازمان ملل ، در ۲۲ دی ۱۳۶۵/ ۱۲ ژانویه ۱۹۸۷ اعلام کرد که اعضای شورای امنیت برای پایان دادن به جنگ مصمم اند و نظریات و دیدگاهها باید برای تحقق این هدف به یکدیگر نزدیک شوند و شکل اجرایی به خود گیرند. وی نمایندگان پنج عضو دائم شورا را گرد آورد و آنها را به اقدامات هماهنگ ترغیب نمود (رجوع کنید به هیوم ، ص ۸۷ ـ ۱۱۶). جمهوری اسلامی ایران ، از همان ابتدای تهیه پیش نویس قطعنامه ۵۹۸، کوشید در مذاکره با دبیرکل و دیگر اعضای شورای امنیت ، دیدگاههای خود را به اطلاع آنها برساند. از سوی دیگر، اعضای شورای امنیت نیز در طرح اولیه ، عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی را به دنبال برقراری آتش بس پیش بینی کردند به نحوی که رضایت ایران فراهم شد. از طرف دیگر، جمهوری اسلامی ایران توانست با جلب نظر برخی از اعضای غیردائم ، شماری از اصلاحات مورد نظر خود ــ نظیر بند ششم (در باب بررسی مسئولیت مخاصمه )، بند هفتم (مسئله بازسازی خسارات ناشی از جنگ ) و بند هشتم (در مورد افزایش امنیت و ثبات منطقه ای ) ــ را در متن پیش نویس قطعنامه بگنجاند. پیش نویس متن تهیه شده ، سرانجام در قالب طرح قطعنامه ۵۹۸، که امریکا پیشنهاد کرده بود، در ۳۱ خرداد ۱۳۶۶/ ۲۷ ژوئن ۱۹۸۷ به تصویب اعضای شورای امنیت رسید (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۳۷ـ۲۴۱). این قطعنامه در ۲۹ تیر ۱۳۶۶/ ۲۰ ژوئیه ۱۹۸۷ به تصویب رسید و در آن ، ضمن تکرار مفاد قطعنامه های قبلی ، شروع و تداوم جنگ ، بمباران مراکز غیرنظامی ، حمله به کشتیهای بی طرف در خلیج فارس و هواپیماهای غیرنظامی ، نقض اصول بشردوستانه و استفاده از سلاح شیمیایی نکوهش شد. یکی از مهم ترین امتیازهای این قطعنامه در مقایسه با قطعنامه های پیشین این بود که در بند ششم آن ، طبق نظر ایران از دبیرکل خواسته شد تا هیئت بی طرفی را برای مشورت با ایران و عراق و تحقیق در باره مسئولیت شروع جنگ تعیین کند (ملکی ، ص ۱۸۱). به اعتقاد ایران ، بند هفتم قطعنامه مزبور، در موارد چگونگی انجام گرفتن کمک بین المللی و تقسیم آن میان دو کشور و جبران خسارت وارده ابهام داشت (همان ، ص ۱۸۲). بند هشتم آن ، در باره حفظ امنیت منطقه خلیج فارس ، موافق با نامه وزیر امورخارجه ایران به دبیرکل در ۸ خرداد ۱۳۶۵/ ۲۹ مه ۱۹۸۶ تنظیم شد و در آن بدین نکته تصریح گردید که صلح و امنیت منطقه منوط به احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی و خودداری از مداخله در امور داخلی و حفظ بی طرفی کامل همه کشورهاست .از دیگر امتیازات قطعنامه ۵۹۸ بر قطعنامه های پیشین این بود که جنبه «توصیه ای » نداشت و تصمیمی براساس اعتقاد شورای امنیت بود. تا آن زمان ، از نظر حجم ، این مفصّل ترین قطعنامه شورا درباره جنگ به شمار می آمد که به اتفاق آرا صادر گردید. نه ماه و نیم ، فاصله زمانی قطعنامه مزبور با قطعنامه پیشین ، نشانه آن است که شورای امنیت ، جنگ عراق با ایران را به عنوان یک موضوع جدی پیگیری می کرده و به ویژه هنگامی که بیم تشدید و گسترش جنگ می رفته ، مبادرت به تصویب و صدور قطعنامه جدید نموده است (هدایتی خمینی ، ص ۱۴۳ـ ۱۴۴). به اعتقاد ایران ، از نقاط ضعف قطعنامه ۵۹۸، بند سوم قسمت مقدماتی آن بود که از شروع و ادامه طولانی منازعه توأماً ابراز تأسف شده بود. دولت ایران ، به استناد مدارک موجود، شروع کننده جنگ ، گسترش دهنده آن به مواضع غیرنظامی (بمباران و موشک باران شهرها و حمله به کشتیهای تجاری و نفتکشها) و توسعه دامنه آن به خلیج فارس را عراق و بنابراین دفاع را حق مشروع خود می دانست (ملکی ، ص ۱۸۱؛ برای موارد دیگر نظر دولت ایران رجوع کنید به ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۴۸ـ ۲۴۹).دبیرکل سازمان ملل به استناد قطعنامه ۵۹۸، از طرفین درگیر خواست تا با قطع جنگ وارد روند مذاکره و عمل شوند. وی همچنین بر ضرورت همکاری کامل ایران و عراق ، برای دستیابی به راه حل جامع و عادلانه و شرافتمند، تأکید کرد و از اعضای شورا خواست که از تلاشهای وی حمایت کنند. انتظار می رفت ایران و عراق به فاصله چند روز در قبال قطعنامه واکنش نشان دهند. دبیرکل نیز در مذاکره با طرفین ، ترتیبات ضروری را برای تشکیل نیروهای حافظ صلح و ناظر بر آتش بس پیش بینی کرد (هیوم ، ص ۱۱۵ـ۱۱۶). عراق بلافاصله پس از تصویب قطعنامه ۵۹۸، با ارسال نامه ای به دبیرکل ، قطعنامه مذکور را پذیرفت ، اما ایران ، بدون مخالفت با قطعنامه ، با آتش بس موافقت نکرد (سازمان ملل متحد، ۱۹۸۸، ص ۱۹۳؛ بهداروند، ص ۲۱۹).پس از تصویب قطعنامه ۵۹۸، به دنبال درخواست دولت کویت از امریکا و شوروی برای حفاظت از نفتکشهای این کشور، که در معرض بیشترین مخاطرات قرار داشت ، اولین کاروان از نفتکشهای کویت در ۳۰ تیر ۱۳۶۶/ ۲۱ ژوئیه ۱۹۸۷ وارد خلیج فارس شد. حمایت ناوهای جنگی امریکایی از نفتکشها، ایران را برای اقدام تلافی جویانه در برابر حمله های عراق با دشواریهای جدّی روبه رو کرد. این اقدام به منزله دخالت مستقیم امریکا در جنگ بود. دولت عراق نیز که از همان آغاز کوشش می کرد از فشار مستقیم جنگ بر روی نیروهای خود بکاهد با دخالت کشورهای دیگر در منطقه می توانست به مقصد نایل آید(گاملن و راجزر، ص ۱۵۳ـ۱۸۴؛ هیوم ، ص ۱۱۶). در کنار این اقدامات ، دولت امریکا برای جلب موافقت اعضای شورای امنیت در تصویب قطعنامه تحریم فروش سلاح به ایران تلاش بی وقفه ای را آغاز کرد و در نظر داشت بندرهای ایران را به محاصره نیروهای خود درآورد، اما شورای امنیت اصرار داشت که تا ۱۳ شهریور ۱۳۶۶/ ۴ سپتامبر ۱۹۸۷ به ایران مهلت داده شود و پس از آن ، درصورت عدم پذیرش قطعنامه ، تحریم آغاز شود. با مذاکره های پیگیر ایران با چین و شوروی و مخالفت این دو کشور در شورای امنیت ، تلاش امریکا ناکام ماند (نوازنی ، ص ۲۰۱).در همین حال تشنج در منطقه افزایش یافت و در اوایل شهریور ۱۳۶۶/ اواخر اوت ۱۹۸۷، نیروی دریایی امریکا ۴۶ کشتی در منطقه مستقر کرد و فرانسه و انگلیس نیز اعلام کردند که آنها نیز نیروهای دریایی بیشتری به منطقه اعزام خواهند کرد. عراق نیز، با برخورداری از حمایت وسیع دیپلماتیک ، حمله به تأسیسات نفتی دریایی ایران را آغاز کرد. به دنبال آن در ۳۰ شهریور ۱۳۶۶/ ۲۱ سپتامبر ۱۹۸۷، با حمله یک بالگرد جنگی امریکایی به کشتی کوچک ایرانی به نام «ایران اجر» در هشتاد کیلومتری شمال شرقی بحرین ، امریکا رسماً وارد جنگ با ایران شد (هیوم ، ص ۱۱۹ـ۱۲۱؛ ابوغزاله ، ص ۲۲۹ـ۲۳۰). پس از حملات امریکا به سکوهای رشادت و رسالت در ۲۷ مهر ۱۳۶۶/ ۱۹ اکتبر ۱۹۸۷ و به سکوهای سلمان و نصر در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷/ ۱۸ آوریل ۱۹۸۸ و تصرف فاو از طرف عراق که در آن به میزان وسیع از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد، عراق با روحیه تازه ای که از حمایت مؤثر امریکا و نیز پیروزی فاو به دست آورده بود، حمله با سلاحهای شیمیایی را ادامه داد و توانست کلیه اراضی تصرف شده را از ایران پس بگیرد(موسی زاده ، ص ۵۲۵؛ تریپ ، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸). در ۲۵ اسفند ۱۳۶۶/۱۶ مارس ۱۹۸۸، صدام و رهبران بعثی عراق شهر کردنشین حلبچه *و روستاهای اطراف آن را، به دلیل همکاری نیروهای کرد با قوای ایران ، بمباران شیمیایی کردند. در این فاجعه پنج هزار غیرنظامی قربانی شدند. عراق با وجود شواهد مسلّم و انکارناپذیر، به کار بردن مواد شیمیایی را انکار کرد، اما در پی ارائه مدارک موثق از سوی ایران و بررسی کارشناسان اعزامی از سوی سازمان ملل ، شورای امنیت برای اولین بار در ۹ اردیبهشت ۱۳۶۷/ مه ۱۹۸۸ قعطنامه ۶۱۲ را به اتفاق آرا تصویب کرد. این قطعنامه ، ضمن محکوم کردن شدید به کار بردن سلاحهای شیمیایی ، هر دو طرف را از استفاده این سلاحها منع کرد. ذکر نام ایران در کنار عراق در استفاده از این سلاحها، نوعی همسویی با عراق و امریکا و سبب کم شدن فشار افکار عمومی بر آنها می شد (سازمان ملل متحد، ۱۹۸۸، ص ۱۸۴؛ نافعه ، ص ۲۸۲؛ < حقوق بشر در عراق >، ص ۸۳ ـ ۸۵؛ پارسادوست ، ۱۳۷۱ش ، ص ۶۴۹ـ۶۵۱).نقطه اوج تلاشهای خصمانه امریکا برضد ایران ، حمله موشکی ناو امریکایی مستقر در خلیج فارس ، به نام وینسنس ، به هواپیمای مسافربری ایرباس ایران در ۱۲ تیر ۱۳۶۷/ ۳ ژوئیه ۱۹۸۸ بود؛ در این حمله ، همه ۲۹۰ سرنشین هواپیما کشته شدند. ایران در نامه ای به رئیس شورای امنیت ، خواستار تشکیل جلسه فوری برای رسیدگی به این موضوع شد و در ۲۹ تیر ۱۳۶۷/ ۲۰ ژوئیه ۱۹۸۸ پس از استماع سخنان وزیر امور خارجه ایران و معاون رئیس جمهوری امریکا، در جلسه شماره ۲۸۲۱ شورا، طرح قطعنامه ۶۱۶ به تصویب رسید. در این قطعنامه شورای امنیت از شورای «سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری » خواست به این موضوع رسیدگی کند. علاوه بر فاجعه حمله به هواپیمای مسافربری ، به طور کلی حمایت جهانی از عراق به اوج خود رسید و امریکاییها با بمباران سکوهای ایران ، عملاً و آشکارا به نفع عراق وارد جنگ شدند، فرانسه و شوروی پیشرفته ترین هواپیماهای جنگنده را در اختیار عراق گذاشتند، کویت و عربستان نیز به کمکهای مالی خود به این کشور افزودند و آلمان مواد شیمیایی مورد نیاز در ساخت تسلیحات شیمیایی را در اختیار عراق گذاشت (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۷۷؛ در باره کمکهای همه جانبه قدرتهای بزرگ به عراق رجوع کنید به خالوزاده ، ص ۴۶۱ـ ۵۱۷). در این اوضاع ، امام خمینی (ره ) در نامه ای به مسئولان لشکری و کشوری ، در ۲۵ تیر ۱۳۶۷/ ۱۶ ژوئیه ۱۹۸۸ اعلام کرد باتوجه به ضربات سنگین بر قوای ایران و نامه فرمانده سپاه در ۲ تیر ۱۳۶۷/ ۲۳ ژوئن ۱۹۸۸ و اینکه تهیه مایحتاج نظامی بسیار دشوار است ، و نیز باتوجه به استفاده گسترده دولت عراق از سلاحهای شیمیایی و نبود وسایل خنثی کننده آن و حضور امریکا در خلیج فارس ، قطعنامه ۵۹۸ را می پذیرد (برای متن این نامه رجوع کنید به اعتماد ملی، ۸ مهر ۱۳۸۵، ص ۱ـ۲).پذیرش قطعنامه طی نامه ای با امضای رئیس جمهوری ایران ، در ۲۷ تیر ۱۳۶۷/ ۱۸ ژوئیه ۱۹۸۸ به دبیرکل سازمان ملل تسلیم شد (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۷۷ـ ۲۷۸). در این نامه تصریح شده است که تجاوز به ایران ابعاد بی سابقه ای یافته و باعث کشیده شدن سایر کشورها و حتی غیر نظامیان بی گناه به جنگ شده است و جمهوری اسلامی ایران با توجه به اهمیتی که برای جان انسانها و اجرای عدالت و برقراری صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی قائل است ، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت را می پذیرد (رجوع کنید به سند ش ۲۰۰۲۷/ S ، ۱۹ ژوئیه ۱۹۸۸). امام خمینی (ره ) در ۲۹ تیر همان سال پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را به اطلاع مردم رساند (رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۱۱، ص ۲۳۸ـ۲۴۱). بعد از پذیرش قطعنامه ، مذاکرات صلح به وزارت خارجه سپرده شد که مبنای آن قرارداد الجزایر بود (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۵۳۲ ـ ۵۵۴).

ه ) اقدامات سیاسی ایران پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸. پس از پذیرش قطعنامه از سوی ایران ، اقدامات و تلاشهای سیاسی برای اجرای مفاد قطعنامه ۵۹۸ و برقراری آتش بس آغاز شد. دبیرکل سازمان ملل تلاش کرد با دعوت از وزیران خارجه ایران و عراق مذاکرات صلح را در مقر سازمان ملل پیش برد. سفر وزیر امورخارجه ایران به سازمان ملل برای شرکت در نخستین دور مذاکرات ، در شرایطی انجام شد که نیروهای عراق همچنان در خاک ایران حضور داشتند و در عملیات مشترک با گروههای تروریستی مستقر در عراق ، در منطقه غرب کشور، تجاوز به خاک ایران را آغاز کرده بودند. هم زمان طارق عزیز، وزیر خارجه عراق ، در مصاحبه ای ، بدون اشاره به ادامه تجاوز و پیشروی قوای عراقی در خاک ایران ، بر مذاکرات مستقیم ، به عنوان پیش شرط عراق برای دستیابی به هرگونه توافقی برای اجرای آتش بس ، تأکید کرد؛ ازاین رو، وزیر خارجه ایران در نخستین ملاقات با دبیرکل سازمان ملل ، باتوجه به کارشکنی عراق در روند صلح ، اعلام کرد که تا زمانی که نیروهای عراقی در خاک ایران باشند، با آتش بس موافقت نخواهد شد (رجوع کنید به ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۹۰ـ۲۹۷). اما موقعیت ایران ، در پی مقابله قوای نظامی با مهاجمان و به عقب راندن آنان از جبهه های غرب و جنوب ــ که به عملیات مرصاد موسوم شد ــ به تدریج بهبود یافت و با این تغییر اوضاع و بر اثر فشارهای بین المللی به عراق ، مبنی بر لزوم پذیرش آتش بس ، سرانجام این کشور در ۱۵ مرداد ۱۳۶۷/ ۶ اوت ۱۹۸۸ طی نامه ای به دبیرکل اعلام کرد که در صورت اعلامِ رسمی موافقت ایران با مذاکرات مستقیم ، عراق نیز با آتش بس موافقت خواهد کرد. وزیر خارجه ایران نیز با تأکید بر اینکه مذاکرات مستقیم پس از اعلام آتش بس آغاز شود، با پیشنهاد عراق موافقت کرد و مقرر شد دبیر کل سازمان ملل در گزارشی به اعضای شورای امنیت ، زمان برقراری آتش بس را اعلام کند. سرانجام در نشستی غیررسمی با اعضای شورای امنیت ، تاریخ برقراری آتش بس ۲۹ مرداد ۱۳۶۷/ ۲۰ اوت ۱۹۸۷ اعلام شد (سازمان ملل متحد، ۱۹۸۸، ص ۱۹۳؛ ولایتی ، ۱۳۸۰ش ، ص ۲۹۷ـ ۳۳۱).با وجود دشواری فراوان ، سرانجام در تاریخ مقرر، آتش بس میان دو کشور برقرار شد، اما برای تحکیم آن ، اجرای بند یکم قطعنامه ۵۹۸ مبنی بر عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی الزامی بود و این امر بدون مذاکرات سیاسی بین دو کشور تحقق نمی یافت . به همین سبب ، دبیرکل از وزیران خارجه دو کشور خواست در مذاکرات شرکت کنند (ولایتی ، ۱۳۸۰ش ، ص ۳۳۳). مخالفت دولت عراق برای شرکت در جلسات ، موجب تأخیر در برگزاری آن شد، ولی سرانجام با اعلام آمادگی این کشور و سفر وزیران خارجه به ژنو در ۳ شهریور ۱۳۶۷/ ۲۵ اوت ۱۹۸۸ نخستین دور مذاکرات آغاز شد (همان ، ص ۳۳۴). برای ایران عقب نشینی به مرزهای بین المللی مهم ترین موضوع مذاکره بود، در حالی که عراقیها لای روبی اروندرود و آزادی کشتی رانی را با آتش بس مرتبط می دانستند و حتی تلویحاً تهدید می کردند که در صورت موافقت نکردن با لای روبی و آزادی کشتی رانی ، آتش بس به مخاطره خواهد افتاد. بر همین اساس ، وزیر خارجه ایران در ملاقاتی با دبیرکل اعلام کرد که ایران با هر طرحی که قرارداد الجزایر را مخدوش کند مخالف است (همان ، ص ۳۳۶ـ ۳۳۷؛ فتحی علی حسین ، ص ۱۲۰). در واقع ، از همان نخستین دور مذاکرات ، عراقیها در روند پیشرفت آن ، به انحای گوناگون کارشکنی و عملاً تلاش می کردند مفاد قرارداد الجزایر را نادیده بگیرند. بازگشت دبیرکل سازمان ملل به نیویورک و ادامه کارشکنی عراق سبب شد دومین دور مذاکرات بدون نتیجه پایان یابد. ایران نیز با آگاهی از ماهیت رفتارهای عراق و تلاش این کشور برای حذف نقش سازمان ملل ، تلاش کرد تا ادامه مذاکرات در نیویورک و تحت نظارت شخص دبیرکل انجام پذیرد، اما پس از دعوت دبیرکل از وزیران خارجه دو کشور، دولت عراق به بهانه اینکه نیویورک شهر بی طرفی برای انجام مذاکرات نیست ، با محل آن مخالفت کرد که موجب تأخیر کار شد و سرانجام ، دبیرکل محل مذاکرات را نیویورک و تاریخ آن را ۳۱ شهریور ۱۳۶۷/ ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۸ اعلام کرد (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ۳۴۳ـ ۳۴۸). عراقیها در اولین نشست ، با مستمسک قرار دادن مجدد محل مذاکرات و اینکه نیویورک شهر بی طرفی نیست ، در روند مذاکرات اخلال ایجاد کردند و مذاکرات نیویورک همچنان بی نتیجه پایان یافت . دبیر کل ، برای پیشگیری از خطر جدّی شکستن آتش بس و با تأکید بر ضرورت عقب نشینی به عنوان تنها راه ، محل دور جدید مذاکرات را ژنو اعلام کرد (همان ، ص ۳۵۲ـ۳۶۰).از ۱۰ آبان ۱۳۶۷/ اول نوامبر ۱۹۸۸ ادامه مذاکرات در ژنو پیگیری و در مجموع ، هفت دور مذاکره فشرده با حضور دبیر کل و نماینده او انجام شد. در هفتمین دور مذاکرات که در ۲۰ آبان ۱۳۶۷/ ۱۱ نوامبر ۱۹۸۸ برگزار شد، گامهای مثبتی در خصوص کمیته بین المللی صلیب سرخ و حل مسئله اسرا برداشته شد، اما موضوعات مهمی مانند تفسیر آتش بس ، زمان خروج نیروها و لای روبی اروندرود همچنان لاینحل باقی ماند. ادامه مجادلات در مذاکرات سبب سرخوردگی سازمان ملل شد به گونه ای که گمان می رفت دبیر کل شورای امنیت موضوع مذاکرات را رها کند و این به زیان ایران و به سود عراق بود (همان ، ص ۳۶۲ـ۴۱۰). دور جدید مذاکرات در پی سفر نماینده ویژه دبیر کل به بغداد و ارسال نامه های وزیران خارجه ایران و عراق به دبیرکل ، مجدداً در ۲۸ بهمن ۱۳۶۷/ ۱۷ فوریه ۱۹۸۹ در نیویورک ، با حضور وزرای خارجه دو کشور و دبیرکل ، آغاز شد. دو طرف در این مذاکرات توافق کردند ادامه گفتگوها در سطح وزیران ، زیرنظر دبیر کل ، از ۳۱ فروردین ۱۳۶۸/ ۲۰ آوریل ۱۹۸۹ در ژنو برگزار شود (همان ، ص ۴۱۴ـ۴۲۰).در دور جدید مذاکرات در ژنو نیز در حد فاصل اردیبهشت تا آبان ۱۳۶۸/ آوریل تا نوامبر ۱۹۸۹ هیچ پیشرفتی حاصل نشد. دبیرکل نیز تلویحاً به شکست مذاکرات اشاره و اعلام کرد که غلبه بر مشکلات و موانع موجود، جز با عزم جدّی دو طرف مذاکره میسر نخواهد شد (همان ، ص ۴۲۳ـ ۴۴۵).اما به رغم شکست مذاکرات ، در صحنه بین المللی ، صلح طلبی ایران در مقابل کارشکنیهای عراق آشکار شد. همچنین سازمان ملل نشان داد در شرایط خاص حاکم بر آتش بس ، تمایل جدی به اجرای قطعنامه ندارد و دست کم فاقد ابزارهای لازم برای اعمال فشار بر عراق و اجرای قطعنامه ۵۹۸ است . در این میان ، ایران برای احقاق حق خود با مقاومت در برابر کارشکنیهای عراق ، اجازه سوءاستفاده از موقعیت نه جنگ نه صلح را نداد.با وجود توقف در روند مذاکرات ، در پی سفر الیاسون ، نماینده دبیرکل ، در آبان ۱۳۶۸/ نوامبر ۱۹۸۹ به تهران و بغداد، ملاقاتهای متعددی در سطوح مختلف انجام گرفت . پس از آن دبیرکل گزارش نتایج این سفر رادر ۱۷ آذر/ ۸ دسامبر همان سال ، در جلسه ای خصوصی به اطلاع اعضای شورای امنیت رساند. عراقیها با توجه به اوضاع داخلی ایران پس از رحلت امام خمینی (ره ) در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸، با این تصور که روند بی ثباتی سیاسی در ایران آغاز شده است ، با تهدید ایران تلاش می کردند قرارداد الجزایر را نادیده انگاشته ایران را به پذیرش صلحی تحمیلی وادار کنند، اما مقاومت ایران سبب شد تا عراق طرح پیشنهادی صدام را در ۱۵ دی ۱۳۶۸/ ۵ ژانویه ۱۹۹۰ ارائه کند. صدام به مناسبت شصت ونهمین سالگرد تأسیس ارتش عراق ، طرح صلح خود را مطرح کرد، با این مفاد: مبادله کلیه اسرای مجروح و معلول و نیز کلیه اسیرانی که تا ۱۳۶۱ ش / ۱۹۸۲ اسیر شده اند؛ ملاقات مقامهای ایرانی و عراقی در تهران و بغداد برای حل اختلاف و درک بهتر دیدگاههای طرفین ، گشودن مرزهای دو کشور و فراهم کردن تمهیدات لازم برای زائران اماکن متبرکه در دو کشور. کشورهای عربی ، به ویژه عربستان سعودی و کویت و اردن و مصر و مغرب ، از این طرح استقبال کردند، اما ایران اعلام کرد که در این پیشنهاد، به موضوع عقب نشینی نیروها اشاره نشده است و هیچ مطلب جدیدی را شامل نمی شود (ابوطالب ، ص ۱۸۲ـ۱۸۳).محتوای این پیشنهاد اگرچه بیانگر خط مشی عراق مبنی بر حذف سازمان ملل از روند مذاکرات و تأکید بر مذاکرات مستقیم بود، و در گذشته نیز بارها تکرار شده بود، اما تلاش عراق را برای حل وفصل اختلافات نشان می داد. در عین حال ، آنچه در این اوضاع روی داد، بروز تنش در مناسبات امریکا و عراق بود که منشأ آن نگرانی از افزایش توان نظامی عراق و تهدیدهای عراق و اسرائیل بر ضد یکدیگر بود. در چنین شرایطی ــ که فضای بین المللی به شدت برضد عراق شکل می گرفت و تهدیدهای متقابل عراق و اسرائیل ، احتمال وقوع درگیری مجدد را در منطقه افزایش داده بود ــ در یکم اردیبهشت ۱۳۶۹/ ۲۱ آوریل ۱۹۹۰ نامه ای محرمانه از سوی رئیس جمهوری عراق ، از طریق یاسرعرفات برای رهبر انقلاب و رئیس جمهوری ایران ارسال شد (رجوع کنید به سازمان ملل متحد، ۱۹۹۰، ص ۲۲۷؛ درودیان ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۴۹ ـ ۲۵۶). صدام حسین در این نامه ، ضمن ابراز نگرانی از فتنه انگیزیهای دشمنان عراق و ایران ، با تأکید بر خطر صهیونیسم و برخی قدرتهای جهانی ، خواستار ملاقات و مذاکراه مستقیم سران دو کشور، به انگیزه دستیابی به صلح پایدار گردید. این نامه از سوی رئیس جمهور ایران بی پاسخ نماند و مقامات ایران ضمن تأکید مجدد بر اینکه در چارچوب قطعنامه ۵۹۸ به صلح پایدار می اندیشند، با اظهار تأسف عمیق از تحمیل هشت سال جنگ بر دو کشور ایران و عراق ، هرگونه اقدام از جمله ملاقات و مذاکره را منوط به حفظ اعتبار قطعنامه مذکور دانستند (رجوع کنید به متن نامه های مبادله شده بین رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق ، ص ۲۵- ۲۷). در ۸ مرداد/ ۳۰ ژوئیه همان سال ، صدام حسین نامه دیگری فرستاد و در آن مجموعه پیشنهادهایی کرد که اولین آنها دیدار سران دو کشور بود. هدف وی از این پیشنهادها حل و فصل جامع مشکلات در چارچوپ قطعنامه ۵۹۸ بود؛ شامل عقب نشینی نیروها و آزادی و استرداد کامل اسرای جنگی طی دو ماه پس از انعقاد توافقنامه جامع ، با این شرط که ایران حاکمیت کامل عراق بر اروندرود را در ازای حق کشتی رانی تا خط تالوگ یا داوری بپذیرد. وی همچنین خواستار حذف تعیین هیئتی بی طرف برای تحقیق درباره مسئولیت جنگ شد و آن را مانعی بر سر راه صلح دانست و بر تحقق صلحی واقعی و جامع و سریع تأکید ورزید (رجوع کنید به همان ، ص ۵۱ ـ۵۷). در ۱۷ مرداد/ ۸ اوت همان سال ، رئیس جمهوری ایران پیشنهاد ملاقات با صدام حسین را رد کرد و خاطرنشان نمود که ملاقات درصورتی مؤثر است که کلیه مسائل عمده بین طرفین حل وفصل شود. وی پیشنهاد صدام حسین برای تعیین مرز آبی در اروندرود را مخالف با مفاد قرارداد الجزایر دانست (رجوع کنید به همان ، ص ۶۵ـ۶۹). یک هفته بعد، صدام حسین از موضع پیشین در باره اروندرود عقب نشینی کرد و در ۲۳ مرداد/ ۱۴ اوت همان سال با ارسال نامه ای خواستار حل و فصل مناقشه براساس قرارداد الجزایر شد و متعاقب آن تبادل اسرا و عقب نشینی نیروهای عراقی آغاز گردید. وی درخصوص تضمین صلح و امنیت در خلیج فارس و تحقق منطقه ای عاری از ناوگانها و نیروهای بیگانه نیز اعلام همکاری نمود (رجوع کنید به همان ، ص ۷۱ـ۷۳). به نظر می رسد اقدام عراق در پذیرش مجدد قرارداد ۱۹۷۵، به چند دلیل صورت گرفت : ۱) با حمله عراق به کویت و تصرف این کشور، اهمیت نقض قرارداد ۱۹۷۵ که عمدتاً به منظور راهیابی گسترده تر عراق به شمال خلیج فارس بود، کاهش یافت . پیروزی به دست آمده نیز پیامدهای ناشی از پذیرش قرارداد مذکور را، که عراق به علت آن جنگ را شروع کرده بود، تحت الشعاع قرار داد. ۲) جلوگیری از بهره مندی احتمالی امریکا از ایران برضد عراق ، به دلیل شرایط نه جنگ نه صلح و خصومتهای دیرینه بین ایران و عراق . ۳) عدم توان نظامی عراق در صورت تداوم و تشدید درگیری نظامی در کویت به دلیل اینکه عراق بیش از سی لشکر در مرز ایران داشت و با پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ آنها را به کویت و مرز عربستان و همچنین ترکیه گسیل کرد. ۴) تمایل عراق برای نزدیک شدن به ایران به لحاظ موضع ضدامریکایی این کشور و اشتراک موضع در مسئله نفت و کسب حمایت این کشور در شرایط بحرانی درصورت تداوم محاصره سیاسی و اقتصادی یا درگیری نظامی با غرب (درودیان ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۲۷۹ـ ۲۸۰؛ نیز رجوع کنید به جنگ عراق با کویت *). سرانجام دبیرکل سازمان ملل از هر دو کشور خواست تا مواضع خود را در موضوع بررسی مسئولیت مخاصمه اعلام کنند و خود نیز با گروهی از کارشناسان خبره مشورت کرد و پس از ملاحظه اسناد و مدارک مرتبط با موضوع ، در گزارش ۹ دسامبر ۱۹۹۱/ ۱۸ آذر ۱۳۷۰ عراق را متجاوز اعلام نمود (رجوع کنید به سند ش ۲۳۲۷۳/ S ، ۹ دسامبر ۱۹۹۱). بند هفتم قطعنامه ۵۹۸ نیز ناظر بر تعیین خسارت و مبتنی بر گزارش هیئت اعزامی دبیرکل بود (رجوع کنید به ادامه مقاله ). در اجرای بند هشتم قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل متحد، که ناظر بر ترتیبات امنیتی منطقه خلیج فارس بود، جمهوری اسلامی ایران با دبیرکل ، دستیار او و بعضی مقامات کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس مذاکرات مفصّلی کرد، ولی پس از حمله عراق به کویت در ۱۱ مرداد ۱۳۶۹/ ۲ اوت ۱۹۹۰، نظر آنها به کلی دگرگون شد و با مخالفت اکثر آنها این بند از قطعنامه ، که متضمن حضور عراق در این ترتیبات بود، به اجرا در نیامد (ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۴۹۶ـ۴۹۹).)

و) مجامع بین المللی و جنگ عراق با ایران . سازمان کنفرانس اسلامی *در طول جنگ سه اجلاس در سطح سران کشورهای عضو و چهارده اجلاس در سطح وزرای امور خارجه برگزار کرد (رجوع کنید به سازمان کنفرانس اسلامی ، ص ۱۲ـ۱۳). این سازمان در آغاز جنگ «کمیته حسن نیت » را، که کمیته صلح اسلامی نیز نامیده می شد، تشکیل داد و در طول جنگ در مقر سازمان ، جدّه ، مجموعاً نه دور مذاکره و نشست برپا کرد (رجوع کنید به ممدوحی ، ص ۲۲۶ـ ۳۲۲). سازمان در ابتدای جنگ بر آتش بس فوری تأکید داشت که متضمن تثبیت تجاوزات عراق بود، اما بعد از اصرار ایران بر عقب نشینی نیروهای عراقی به مرزهای بین المللی ، طرحهایی را به منظور عقب نشینی نیروها پیشنهاد کرد که لازمه آن عدم قطعیت قرارداد الجزایر بود و می توانست هر نوع عقب نشینی را تا تعیین مرزها به تعویق بیندازد (فوزی تویسرکانی ، ۱۳۷۴ ش ، ص ۱۶۴). پس از آزادسازی خرمشهر و عقب نشینی عراق از ایران ، سازمان ، تعیین کمیته شناسایی متجاوز را مشروط به اجرای آتش بس نمود، که ایران آن را نپذیرفت ؛ ازاین رو، آنان جمهوری اسلامی ایران را جنگ طلب خواندند و بنابراین عراق با این بهانه ، آشکارا به نقض قوانین بین المللی ادامه داد و سازمان نیز تا مراحل پایانی جنگ فعالیت خود را در چارچوب حمایت از قطعنامه ۵۹۸ متمرکز ساخت (همو، ۱۳۷۷ ش ، ص ۱۶۵ـ۱۶۶) و سرانجام در پی پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران و پایان یافتن جنگ ، سازمان در بیانیه نهایی خود در اجلاس وزرای خارجه که در اسفند ۱۳۶۷ در ریاض برپا شده بود، ضمن احساس خشنودی عمیق از توقف جنگ و قبول قطعنامه ، بر اجرای کامل آن و حفظ کامل آتش بس و یافتن راه حلی جامع بر حل مسالمت آمیز و عادلانه جنگ تأکید کرد (همو، ۱۳۷۴ ش ، ص ۲۰۵).جنبش عدم تعهد *نیز از همان روزهای نخستین جنگ با تشکیل کمیته حسن نیت و برگزاری اجلاسهای متعدد در سطوح سران و وزرای امور خارجه ، برحل و فصل مسالمت آمیز جنگ تأکید نمود (رجوع کنید به عبدالرشیدی ، ص۳۷۱ به بعد)، اما این تلاشها در طول جنگ به اقدامی عملی و نتیجه بخش منجر نشد. این ناکامی از یک سو به ساختار، اهداف ، اصول اولیه و تشکیلات جنبش و از سوی دیگر به عملکرد ضعیف و پراکندگی و اتفاق نظر نداشتن اعضای آن و از همه مهم تر به دنباله روی از شورای امنیت سازمان ملل متحد و نفوذ قدرتهای بزرگ در جنبش برمی گردد (جمشیدی ، ص ۳ـ۴). به طور کلی موضع جنبش در قبال جنگ ، موضعی منفی بوده است و جدّی ترین تلاشهای جنبش در مورد جنگ را می توان توصیه و درخواست از دو کشور درگیر برای پایان دادن به جنگ دانست .شورای همکاری خلیج فارس * نیز حدود هشت ماه پس از آغاز جنگ و زمین گیر شدن نیرو های عراقی تأسیس شد (درویش پور، ص ۲۸۴؛ عبدالمهدی شریده ، ص ۳۵). کشورهای عضو شورا از همان آغاز جنگ ، با برگزاری اجلاس متعدد سران و وزرای امور خارجه ، با صدور بیانیه های گوناگون ، عراق را از حمایتهای سیاسی گسترده خود بهره مند ساختند (رجوع کنید به شفیق ، ص ۱۰۹ـ ۱۳۸؛ نخعی ، ص ۱۲۶ـ۱۴۳؛ مجدی علی عطیه ، ص ۱۱۷). همچنین شورا کمکهای مالی بسیاری به عراق کرد، از جمله اعطای وام و کمکهای بلاعوض ؛ تبدیل بندرهای برخی از این کشورها، به ویژه کویت ، به مراکز عمده ترابری دریایی برای عراق و صدور ۰۰۰ ، ۳۵۰ بشکه نفت در روز از سوی عربستان و کویت و فروخته شدن آن به حساب عراق (کردزمن و واگنر، ص ۵؛ نعیمی ارفع ، ص ۷۸ـ۷۹).اتحادیه عرب *نیز با آغاز جنگ به دو جبهه حامیان ایران و حامیان عراق تقسیم شد. در حالی که اکثر کشورهای عرب به رهبری اردن ، عربستان سعودی و مصر از عراق حمایت می کردند، گروه دیگری از کشورهای عربی ، یعنی سوریه و لیبی و الجزایر و یمن جنوبی ، جانب ایران را گرفتند (درویش پور، ص ۲۸۰). اتحادیه عرب از زمان آغاز جنگ ، به ویژه پس از آزادسازی خرمشهر، در نشستهای متعدد، ضمن محکوم کردن ایران ، به حمایت آشکار از عراق مبادرت ورزید و این روند تا پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران و توقف جنگ ادامه داشت (رجوع کنید به هیرو، ص ۱۱۴، ۱۵۳). در این میان جبهه پایداری عرب تحت نفوذ سوریه ، از موضع جمهوری اسلامی ایران در جنگ حمایت کرد و با برگزاری چند اجلاس ، و صدور بیانیه هایی به حمایت از ایران پرداخت (رجوع کنید به درویش پور، همانجا؛ ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۱۰۵). از میان کشورهای عضو، سوریه نقش فعالی در حمایت از ایران ایفا نمود. این کشور در اوایل جنگ ، خط لوله نفتی عراق به مدیترانه را مسدود کرد و به ایران و کردها، برای مقابله با عراق ، از طرق گوناگون کمک کرد و از این طریق خسارتهای مالی سنگینی به عراق وارد کرد. کشورهای دیگر، مانند لیبی و یمن و الجزایر، نیز که از اعضای جبهه پایداری بودند، به ایران سلاح می فروختند (کردزمن و واگنر، همانجا).اتحادیه اقتصادی اروپا *نیز با برگزاری چند اجلاس در سطح سران و وزرای امورخارجه ، خواستار پایان دادن به جنگ شد تا اینکه پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی جمهوری اسلامی ایران ، ضمن استقبال از آن ، حمایت خود را از تلاشهای دبیر کل سازمان ملل متحد برای اجرای کامل قطعنامه و دستیابی به توافقی همه جانبه ، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار اعلام نمود (رجوع کنید به سازمان ملل متحد، ۱۹۸۷، ص ۲۲۵).

ز) تلفات انسانی و زیانهای اقتصادی . با اینکه برآورد دقیق از تلفات انسانی و زیانهای اقتصادی جنگ وجود ندارد، اما بی گمان این جنگ صدها هزار کشته ، بیش از یک میلیون مجروح ، متجاوز از هشتاد هزار اسیر، ۵ر۲ میلیون مهاجر و برای هر دو کشور، دست کم دویست میلیارد دلار هزینه داشته است . در برآوردهای دیگری که از تلفات و زیانهای جنگ شده ، ارقام بالاتری ذکر شده است . در برآوردی ، زیانهای جنگ برای ایران در بخش نفت ۲ر۱۰۸ میلیارد دلار، از دست رفتن تولیدات ناخالص غیرنفتی ۴ر۳۰ میلیارد دلار، هزینه های نظامی ۴ر۲۳ میلیارد دلار بوده است . برآورد مشابهی که از خسارتهای جنگ برای عراق شده ، در بخش نفت ۸ر۱۲۰ میلیارد دلار، از دست رفتن تولیدات ناخالص غیرنفتی ۶۴ میلیارد دلار، هزینه های نظامی ۳۳ میلیارد دلار، از بین رفتن سرمایه ثابت ۴ر۴۳ میلیارد دلار و نابودی امکانات و تجهیزات ۲ر۸ میلیارد دلار بوده است (کردزمن و واگنر، ج ۲، ص ۲).این برآورد شامل فرصتهای از دسته رفته برای سرمایه گذاری در زمینه توسعه اقتصادی و عملیاتهای اقتصادی جاری نمی شود. برآورد هزینه بازسازی تأسیسات اقتصادی و زیربنایی که هنوز بازسازی نشده اند نیز ذکر نشده است (رجوع کنید به همان ، ج ۲، ص ۱۳۶۷، به نقل از برآورد طبقه بندی نشده سازمان سیا در ۱۵ آوریل ۱۹۸۸).در گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل متحد به سرپرستی عبدالرحیم ابی فرح ، معاون وقت دبیرکل ، که پس از بازدید از اماکن و تأسیسات خسارت دیده و تعیین خسارتهای جنگ ، در ۳۱ ژوئیه ۱۹۹۱ تسلیم دبیر کل گردید، از ماهیت و میزان خسارات وارده و برآوردهای دولت ایران از هزینه های بازسازی در گذشته و حال در بخشهای خانه سازی ، صنایع نفت ، حمل و نقل ، صنایع سبک و سنگین ، کشاورزی و آبرسانی ، انرژی و نیرو، ارتباطات دور و مخابرات ، آموزش و پرورش ، بهداشت و میراث فرهنگی ، اطلاعات کاملی ارائه شده است . در نتیجه گیری گزارش ، میزان خسارت مستقیم به ایران ۲ر۹۷ میلیارد دلار برآورد شده است (رجوع کنید به سازمان ملل متحد، ۱۳۷۰ ش ؛ نیز رجوع کنید به ولایتی ، ۱۳۸۰ ش ، ص ۴۹۴ـ۴۹۵؛ جعفری ولدانی ، ۱۳۷۷ ش ، ص ۲۷). با وجود این ، ایران ، به استناد مدارک و شواهد متعدد، میزان خسارت برآورده شده در گزارش را نادرست خواند و آن را هزار میلیارد دلار اعلام کرد (جعفری ولدانی ، همانجا).

ح ) اظهارنظرها و بررسیها در باره جنگ . از همان زمان آغاز جنگ و سپس بازپس گیری خرمشهر و به ویژه در دوره بعد از پذیرش قطعنامه ۵۹۸، اظهارنظرها و مناقشاتی در باره نحوه مواجهه با حمله دولت عراق ، مدیریت جنگ ، میزان تلفات و نحوه ارزیابی پیشنهادهای صلح و آتش بس در سطوح مختلف رسانه ای و کارشناسی مطرح شد. در این میان پرسش از سبب ادامه جنگ پس از استرداد خرمشهر در مقایسه با سایر پرسش ها و مباحث ، بیشترین حجم و حساسیت را چه در زمان جنگ و چه پس از آن داشته است .بنا بر پاره ای منابع ، سران دولتهای عربی برای تشویق دولت ایران به قبول آتش بس ، اعلام آمادگی کردند مبلغی بیش از صد میلیارد دلار از طریق صندوق بازسازی اسلامی برای ترمیم خرابیهای ناشی از جنگ به ایران بپردازند (رجوع کنید به پارسادوست ، ۱۳۷۱ش ، ص ۴۸۸؛ همو، ۱۳۷۸ش ، ص ۲۱). برخی ، به استناد این خبر، تأکید کرده اند که اگر هم برای ایران مقدور نبود که مبلغ ادعایی مذکور را از دولتهای عربی استحصال کند، یا در یک بررسی منصفانه و بیطرفانه ، کلیه خسارات خود را تعیین و دریافت کند، نفس برقراری آتش بس و پذیرش صلح بعد از بازپس گیری خرمشهر، مانع گسترش و افزایش خسارت و تلفات می شد و این به مصلحت کشور، بود (رجوع کنید به سحابی و صابر، ص ۲۳ـ۲۶؛ پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۴۸۸ـ۴۸۹)؛ پذیرش صلح ، فرصت مهمی برای فعالیتهای سیاسی فراهم می آورد (رجوع کنید به هیوم ، ص ۴۵) و دولت ایران می توانست با توجه به جایگاه مطلوب خود، در شرایط رفع مناقشه تأثیر گذارد. در آن زمان عموماً اعتقاد بر این بود که ایران گوی پیروزی را از دشمن ربوده و نیروهای نظامی آن احتمالاً قوی ترین نیرو در منطقه است ؛ بنابراین ، با حمایت از صلح می تواند وجهه خود را نزد کشورهای منطقه و جامعه بین المللی بهبود بخشد و خود را به عنوان قدرت برتر منطقه مطرح کند (رجوع کنید به سیک ، ص ۲۳۶ـ۲۳۷).در مقابل ، استدلال شده که این احتمالات و اظهارنظرها با رویکردی سیاسی ـ مدیریتی و متأثر از نتایج ، مطرح شده است ، نه با رویکردی دفاعی ـ استراتژیک و بر اساس شرایط ؛ حال آنکه به دلیل طولانی شدن جنگ و گسترش دامنه آن و مهمتر از همه تحقق نیافتن تمامی اهداف موردنظر پس از استرداد خرمشهر، باید از نظر دفاعی ـ استراتژیک به بررسی ابعاد جنگ پرداخت . علاوه بر این ، مناقشات و رخدادهای سیاسی داخلی و اقدامات خشونت بار برخی گروهها در برابر نظام جمهوری اسلامی سبب وخامت اوضاع سیاسی و امنیتی شدن کشور شده بود و همین امر از نظر برخی گروههای سیاسی ، نوعی انسداد سیاسی تلقی می شد و بنابراین لازمه تداوم جنگ استمرار انسداد سیاسی بود. از این رو برخی از گروههای سیاسی تمایل داشتند که با پایان یافتن جنگ شرایط برای فعالیت سیاسی فراهم شود (درودیان ، ۱۳۸۴ ش ، ص ۱۲۶، ۲۰۵). از سوی دیگر، به اعتقاد فرماندهان نظامی امکان پدافند با توقف روی خط رمزی وجود نداشت ، زیرا اغلب نقاطِ خط مرزی فاقد هرگونه مانع طبیعی بودند و ایجاد استحکامات نیز یک سال به درازا می کشید و طی این مدت احتمال تجدید قوای نیروهای عراقی نیز وجود داشت (همو، ۱۳۷۶ ش ، ص ۶۴). مدیران سیاسی و فرماندهان نظامی نیز حاضر نبودند بدون دستیابی به کمترین امتیاز که تنبیه متجاوز و گرفتن غرامت بود، صلح را بپذیرند و این کار را غیرعقلایی می دانستند. ادامه شرایط نه جنگ نه صلح نیز برای ایران مناسب نبود، زیرا عراق برای سازماندهی مجدد نیروهای خود فرصت می یافت ، در حالی که از هم گسیختگی ارتش عراق و اوضاع نابسامان داخلی این کشور کاملاً مشهود بود. بنابراین دولت ایران با بهره مندی از این شرایط دورنمای روشنی را برای اقدام نظامی خود ترسیم می کرد (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۷ـ ۲۸). از طرفی ، به اعتقاد مسئولان جمهوری اسلامی ، شورای امنیتِ سازمان ملل در واکنش به تجاوز عراق به ایران ، حمایت لازم از جمهوری اسلامی ایران را روا نداشته بود (درودیان ، ۱۳۸۴ ش ، ص ۲۰۳ـ۲۰۴؛ برای تفاوت نحوه برخورد سازمان ملل با حمله عراق به ایران و کویت رجوع کنید به شیرودی ، ۱۳۸۰ ش ). در این میان ، شواهد متعدد بر تشدید حمایت قدرتهای بزرگ و به ویژه امریکا از عراق ، پس از بازپس گیری خرمشهر، در اختیار بود: این کشورها که از موقعیت برتر ایران و حتی شکست سیاسی عراق اظهار نگرانی می کردند تمام توان خود را به کار گرفتند تا از پیروزی ایران و سقوط عراق جلوگیری نمایند (درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۶۰ـ۶۳؛ نیز رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۹، ص ۴۱۵). دولت ایران در این اوضاع بین المللی و همچنین به دلیل سابقه تاریخی و شخصیتی صدام حسین ، نمی توانست صلح بدون تضمین را بپذیرد، زیرا هیچ اعتمادی به مجامع بین المللی و به ویژه دولت عراق نداشت . بدیهی بود که عراقی ها به دلیل قرار گرفتن در موضع ضعف ، مسئله صلح را مطرح کردند. در حالی که هیچ تغییری در ماهیت رفتار سران این کشور مشاهده نمی شد. مواردی مانند پافشاری عراق بر خواسته های قبلی ، نپذیرفتن قرارداد الجزایر، حضور در بخشی از خاک ایران و ادامه حملات ، شواهد این دیدگاه اند. در واقع آنها در صلح جدی نبودند و در مقام کسب فرصت برای بازسازی بنیه دفاعی و نظامی خود بودند (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۶ـ۲۷)؛ ضمن اینکه مطالبه مشروع ایران فقط با عقب نشینی کامل عراق از ایران و اعلام متجاوز بودن آن کشور و پرداخت غرامت به ایران تأمین می شد. از نظر مسئولان امر، حامیان منطقه ای و بین المللی عراق در مرحله اول بیشتر بر آتش بس تأکید داشتند تا توقف جنگ ، و در خصوص تعیین متجاوز نیز اهتمامی نداشتند؛ زیرا این به معنای اعلام پیروزی سیاسی ایران قلمداد می شد. برخی ، به استناد پاره ای مدارک ، تأکید کرده اند که قدرتهای بزرگ در تجاوز عراق سهیم بودند و اعلام متجاوز بودن عراق به منزله پذیرش سیاست تجاوزآمیز این کشورها بر ضد ایران به شمار می آمد، لذا از پذیرش آن اجتناب می کردند (رجوع کنید به لطف اللّه زادگان ، ص ۴۰ـ ۴۳؛ درودیان ، ۱۳۸۴ ش ، ص ۲۰۸ـ۲۰۹؛ نیز رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۹، ص ۴۲۴ـ ۴۲۸). در عین حال امام خمینی ، سه روز پس از آزادسازی خرمشهر، در ۶ خرداد ۱۳۶۱ در جلسه شورای عالی دفاع و سران ارتش و سپاه ، به رغم رد هرگونه توقف و آتش بس در جنگ ، با ورود نیروها به خاک عراق مخالفت کردند و این اقدام را سبب برانگیختن تعصب دولتهای عربی و حمایت صریح آنها از صدام و فضاسازی برای تبلیغات گسترده بر ضد ایران دانستند، هر چند پس از استماع دلایل نظامیان مبنی بر لزوم ادامه جنگ و ضرورت ورود به خاک عراق ، سرانجام استدلال آنها را پذیرفتند (هاشمی رفسنجانی ، ص ۲۷۳ـ۲۷۴).در مورد پیشنهاد غرامت نیز اگرچه اظهارنظرهای مختلفی مطرح شده و آمار و ارقام مختلفی (از ۲۵ تا ۱۵۰ میلیارد دلار) ارائه گردیده (درودیان ، ۱۳۸۴ش ، ص ۲۰۸؛ نیز رجوع کنید به پارسادوست ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۴۸۸؛ همو، ۱۳۷۸ ش ، ص ۲۱)، اما تاکنون هیچ سند معتبر و مشخصی ارائه نشده است و به گفته مسئولان و تصمیم گیرندگان جنگ ، این گونه مطالب ، در حدّ شایعه و اظهارات رسانه ای بوده است نه سند رسمی (رجوع کنید به هاشمی رفسنجانی ، ص ۲۷۳؛ درودیان ، ۱۳۸۴ ش ، همانجا). آنچه مسلم است اینکه پس از بازپس گیری خرمشهر، با افزایش نگرانی کشورهای منطقه از پیشروی نیروهای ایرانی ، برای نخستین بار پیشنهاد آتش بس و پرداخت بخشی از غرامت ناشی از جنگ به ایران مطرح گردید. حبیب شطی ، دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی ، اولین پیشنهاددهنده بود. وی پس از مذاکره با چند کشور عربی ، مبلغ ده میلیارد دلار را به عنوان غرامت تعیین کرد که از نظر دولت ایران پذیرفتنی نبود، چرا که حتی یک دهم خسارات جنگ را نیز جبران نمی کرد. سپس معاون وزیر خارجه هند، به عنوان میانجی ، رقمی بین سی تا پنجاه میلیارد دلار را پیشنهاد کرد. اما هیچ یک از پیشنهاددهندگان یا متعهدان ، برای تحقق وعده های خود، به ویژه عقب نشینی قوای متجاوز عراق تا مرزهای رسمی ، تضمینی حقوقی ندادند و بحثها در حد مذاکرات اولیه باقی ماند و عملاً هیچ یک از کشورهای ثروتمند نفتی ، تعهد رسمی برای پرداخت غرامت ندادند و حتی اشاره ای دالّ بر آمادگی برای کمک مالی در جهت بازسازی خرابیهای جنگ نکردند.

منابع : علاوه بر اسناد شورای امنیت سازمان ملل متحد مذکور در متن ؛ عبدالحلیم ابوغزاله ، الحرب العراقیه الایرانیه : ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۸،[ بی جا: بی نا]، ۱۹۹۴؛ حسین اردستانی ، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ همو، رویارویی استراتژی های جنگ عراق و ایران : تأثیر تحولات صحنه نبرد جنگ عراق و ایران و سیاست قدرتهای بزرگ ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ نبیه اصفهانی ، «یومیات الصراع و الحرب : ۱۹۴۷ـ۱۹۸۰»، السیاسه الدولیه ، ش ۶۳ (ژانویه ۱۹۸۱)؛ ابراهیم انوری تهرانی ، «تمهیدات رهبران عراق برای تجاوز به قلمرو ایران »، در بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع : مقالات ارائه شده به کنفرانس بین المللی تجاوز و دفاع ( تهران ، ۱۹ـ۱۷ مرداد ماه ۱۳۶۷)، ج۲ ، تهران : دبیرخانه کنفرانس بین المللی تجاوز و دفاع ، ۱۳۶۸ ش ؛ بهمن بختیاری ، «حقوق بین الملل و جنگ ایران و عراق »، در همان ؛ علی بنی لوحی ، مبانی دفاع از دیدگاه امام خمینی در دفاع مقدس با تحلیلی مقایسه ای،[تهران] ۱۳۷۸ ش ، محمد مهدی بهداروند، بسترهای پذیرش قطعنامه ۵۹۸، قم ۱۳۸۳ ش ؛ منوچهر پارسادوست ، «داستان جنگ را دوباره بخوانیم »،[گفتگوکننده ]: جواد فیض ، ایران فردا، ش ۵۸ (شهریور ۱۳۷۸)؛ همو، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران ۱۳۷۱ ش ؛ همو، نقش عراق در شروع جنگ ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛ تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد ، نوشته نسرین مصفا و دیگران ، تهران : دانشگاه تهران ، دانشکده حقوق و علوم سیاسی ، مرکز مطالعات عالی بین المللی ، ۱۳۶۶ ش ؛ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران ، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر حقوقی ، ۱۳۶۱ـ ۱۳۶۷ ش ؛ اصغر جعفری ولدانی ، ایران و حقوق بین الملل : «بررسی حقوقی عهدنامه ۱۹۷۵ ایران و عراق »، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ همو، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛ همو، کانونهای بحران در خلیج فارس ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛ محمدحسین جمشیدی ، «جنبش عدم تعهد»، در سازمانهای بین المللی و جنگ ایران و عراق ، تهران : دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران ، ۱۳۷۴ ش ؛ والتر جونز، منطق روابط بین الملل، ترجمه داوود حیدری ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ حسن ابوطالب ، «المفاوضات العراقیه الایرانیه بین الجمود و الحرکه »، السیاسه الدولیه، ش ۱۰۰ (آوریل ۱۹۹۰)؛ سعید خالوزاده ، «حمایت های سیاسی ، نظامی و اقتصادی کشورهای قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهوری اسلامی ایران »، در دعاوی ایران : بررسی کمک ها و حمایت های غرب به ویژه آمریکا از صدام حسین در جنگ تحمیلی ، تهران : مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران ، ۱۳۸۳ ش ؛ روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، صحیفه نور، تهران ، ج ۷، ۱۳۷۲ ش ، ج ۹، ۱۳۷۴ ش ، ج ۱۱، ۱۳۷۸ ش ؛ محمد درودیان ، آغاز تا پایان ( سالنمای تحلیلی ): بررسی وقایع سیاسی نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، پایان جنگ : بررسی و تحلیل رویدادهای سیاسی ـ نظامی جنگ از عملیات و الفجر ۱۰ تا اشغال کویت ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ همو، پرسش های اساسی جنگ ، تهران ۱۳۸۴ ش ؛ حجت اللّه درویش پور، بررسی پدیده ناسیونالیسم در جهان غرب ،[تهران ] ۱۳۷۴ ش ؛ فرهاد درویشی ، «تمهیدات سیاسی و نظامی عراق برای آغاز جنگ »، در ریشه های تهاجم : علل و زمینه های شروع جنگ ، به کوشش فرهاد درویشی ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۸ ش ؛ روزشمار جنگ ایران و عراق ، نویسندگان : مهدی انصاری و دیگران ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۲ ش ـ ؛ سازمان کنفرانس اسلامی ، آشنایی با سازمان کنفرانس اسلامی ، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، ۱۳۷۳ ش ؛ سازمان ملل متحد، «گزارش نهائی هیئت کارشناسی سازمان ملل پیرامون خسارات ناشی از جنگ تحمیلی به ایران »، ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، نشریه روزانه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳ اسفند ۱۳۷۰؛ پیر سالینجر و اریک لوران ، جنگ خلیج فارس در اسناد محرمانه ، ترجمه هوشنگ لاهوتی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛ عزت اللّه سحابی و هدی صابر، «اقتصاد جنگ : , فرصت ، آن دو سال و , تاوان، آن شش سال »، ایران فردا، ش ۵۸ (شهریور ۱۳۷۸)؛ علی سمیعی ، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس ، تهران ۱۳۸۲ ش ؛ علی شفیق ، مجلس التعاون الخلیجی من منظور العلاقات الدولیه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ مرتضی شیرودی ، دو جنگ دو داوری، قم ۱۳۸۰ ش ؛ محمدرضا ضیائی بیگدلی ، حقوق بین الملل عمومی ، تهران ۱۳۸۴ ش ؛ هوشنگ طالع ، تجاوز عراق ، خیانت خودی ، حمایت بیگانه ، لنگرود ۱۳۸۰ ش ؛ علی اکبر عبدالرشیدی ، جنبش عدم تعهد از آغاز تا سال ۱۹۸۵، تهران ۱۳۶۵ ش ؛ عبدالمهدی شریده ، مجلس التعاون لدول الخلیج العربیه : آلیاته ، اهدافه المعلنه ، علاقاته بالمنظمات الاقلیمیه و الدولیه، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ فتحی علی حسین ، «تسویه الصراع العراقی الایرانی »، السیاسه الدولیه ، ش ۹۵ (ژانویه ۱۹۸۹)؛ ناصر فرشادگهر و حمداللّه آصفی ، «فسخ یک جانبه عهدنامه ۱۹۷۵ از سوی عراق و موضع هر یک از دو طرف عهدنامه »، در بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع، همان ؛ یحیی فوزی تویسرکانی ، «سازمان کنفرانس اسلامی »، در سازمانهای بین المللی و جنگ ایران و عراق، همان ؛ همو، سازمان کنفرانس اسلامی : ساختار، عملکرد و روابط آن با ایران، تهران ۱۳۷۷ ش ؛ موسی کاظمی ، «تحلیل آماری جنگ شهرها»، در تأملی در جنگ ایران و عراق : چند مسئله راهبردی (مجموعه مقالات )، به اهتمام مجید مختاری ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۸۰ ش ؛ کان کافلین ، صدام : زندگی مخفی ، ترجمه نادر افشار و فروغ چاشنی دل ، تهران ۱۳۸۲ ش ؛ الیزابت گاملن و پال راجرز، «قرار گرفتن نفتکش های کویتی زیر پرچم ایالات متحده : دلایل و تأثیرات آن »، در بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع ، همان ؛ علیرضا لطف اللّه زادگان ، پاسخ به ابهامات ، تهران ۱۳۸۴ ش ؛ متن نامه های مبادله شده بین رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق ۱۳۶۹، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، ۱۳۶۹ ش ؛ مجدی حماد، «الاتحاد السوفیتی و الحرب تقدیر موقف »، السیاسه الدولیه، ش ۶۳ (ژانویه ۱۹۸۱)؛ مجدی علی عطیه ، «الفاعلیه العسکریه لدول الخلیج و التهدیدات الایرانیه »، همان ، ش ۸۵ (ژوئیه ۱۹۸۶)؛ آذرمیدخت مشایخ فریدنی ، مسائل مرزی ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور، تهران ۱۳۶۹ ش ؛ محیی الدین مصباحی ، «چهارچوب مواضع شوروی »، در بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع ، همان ؛ عباس ملکی ، «جنگ تحمیلی و شورای امنیت سازمان ملل متحد»، مجله سیاست خارجی ، سال ۲، ش ۲ (فروردین و خرداد ۱۳۶۷)؛ جمشید ممتاز، «حق طبیعی دفاع مشروع در جنگ عراق با ایران »، در بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع ، همان ؛ فرزاد ممدوحی ، «سازمان کنفرانس اسلامی در تئوری و عمل : موضع سازمان در قبال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران »، پایان نامه کارشناس ارشد علوم سیاسی ، دانشکده علوم سیاسی و معارف اسلامی ، دانشگاه امام صادق (ع )، ۱۳۶۸ ش ؛ اسماعیل منصوری لاریجانی ، بررسی حقوقی ـ سیاسی تجاوز رژیم عراق به جمهوری اسلامی ایران، تهران [بی تا.]؛ رضا موسی زاده ، «کمک های آمریکا به عراق : یک دیدگاه حقوقی »، در دعاوی ایران ، همان ؛ حسن نافعه ، الامم المتحده فی نصف قرن دراسه فی تطور التنظیم الدولی منذ ۱۹۴۵، کویت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵؛ هادی نخعی ، «شورای همکاری خلیج فارس »، در سازمانهای بین المللی جنگ ایران و عراق ، همان ؛ عباس نصراوی ، «النتائج الاقتصادیه للحرب العراقیه ـ الایرانیه »، المستقبل العربی، ش ۸۹ (ژوئیه ۱۹۸۶)؛ بهمن نعیمی ارفع ، مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس در قبال جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۰ش ؛ بهرام نوازنی ، الگوهای رفتاری ایالات متحده امریکا در رویارویی با جمهوری اسلامی ایران ( ۱۳۵۷ـ ۱۳۸۰)، تهران ۱۳۸۳ ش ؛ علی اکبر ولایتی ، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ همو، دیدگاههای جهانی جمهوری اسلامی ایران : مجموعه سخنرانیهای وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین المللی، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ اکبر هاشمی رفسنجانی ، هاشمی بدون روتوش ، [مصاحبه کننده]: صادق زیباکلام (زیرچاپ )؛ عباس هدایتی خمینی ، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران ( تا پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران )، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ حسین یکتا، «ایران و عراق : از عهدنامه الجزایر تا رویارویی »، زمانه ، سال ۱، ش ۲ (آبان ۱۳۸۱)؛ همو، «سازمان ملل متحد»، در سازمانهای بین المللی و جنگ ایران و عراق، همان ؛Anthony H. Cordesman and Abraham R. Wagner, The lessons of modern war , Boulder, Colo. ۱۹۹۱; Dilip Hiro, The longest war: the Iran-Iraq military conflict, New York ۱۹۹۱; Human rights in Iraq] ,compiled by] Middle East Watch, New Haven: Yale University Press, ۱۹۹۰; Cameron R.Hume, The United Nations, Iran, and Iraq , Indianapolis ۱۹۹۴; Edgar O&#۳۹;balance, The Gulf War, London ۱۹۸۸; R.C. Sharma and D. B. Venkatesh Varma, "Superpower perspective on the Gulf War", in Perspectives on Iran-Iraq conflict , ed. R.C. Sharma, New Delhi ۱۹۸۴; Gary Sick, "Trial by error: reflections on the Iran-Iraq War", The Middle East journal , vol. ۴۳, no. ۲ (Spring ۱۹۸۹); K. R. Singh, "Iraq-Iran conflict: military dimensions", in Perspectives on Iran-Iraq conflict, ibid; Tareq Aziz, Iraq-Iran conflict: questions and discussions , London ۱۹۸۰; Charles Tripp, A history of Iraq ,Cambridge ۲۰۰۲; United Nations, Yearbook of the United Nations , Lake Success, N. Y. ۱۹۷۴-۲)

تاریخ نظامی

الف ) آغاز جنگ و مقاومت مردمی در شهرهای مورد حمله . زمینه های تجاوز نظامی عراق به ایران با خریدهای تسلیحاتی عراق و نقل و انتقال آنها در منطقه ، از اوایل فروردین ۱۳۵۹ شکل گرفت و در شهریور همان سال ، با تجاوز عراق به حریم هوایی ایران جنگی طولانی آغاز شد (جوادی ، ص ۹). در شش ماهه اول ۱۳۵۹ ش ، به ویژه پس از ناکامی کودتای ۲۱ تیر ۱۳۵۹ معروف به کودتای نوژه ، تجاوزات مرزی عراق به ایران افزایش یافت و در ۱۶ شهریور همان سال منطقه خان لیلی و چند روز بعد منطقه میمک و پاسگاههای رشیدیه ، چیلات ، بیات و ارتفاع گیکا (همگی در منطقه جنوب ) به اشغال عراق درآمد (محسن رشید، ص ۱۲ـ۱۳). در ۱۹ شهریور ۱۳۵۹، دولت عراق اعلام کرد که حدود هشتاد کیلومتر از سرزمینهای مورد منازعه در قصرشیرین و روستاهای سیف سعد و زین القوس را به تصرف درآورده است . چهار روز بعد نیز اعلام کرد که حدود ۱۴۰ کیلومترمربع دیگر از مناطق نزدیک موسیان را تصرف کرده است . سپس در ۲۸ شهریور، ایران در درگیری با نیروهای عراقی ، دو جنگنده اف ـ ۴ خود را از دست داد (کردزمن و واگنر، ج ۲، ص ۳۰). ارزیابی رهبران عراق از شرایط ایران و چگونگی موازنه قوا بین دو کشور ایران و عراق ، در تصمیم صدام حسین برای آغاز جنگ بسیار مؤثر بود. به زعم آنان ارتش ایران ، اگر چه از نظر نیرو و تجهیزات نظامی بر ارتش عراق برتری داشت ، اما از نظر کیفیتهای رزمی ، نظیر برخورداری از فرماندهان کارآزموده و مجرب ، نظم و انضباط ، میزان قدرت انجام عملیات و موارد دیگر، با توجه به اوضاع پیش آمده بعد از انقلاب اسلامی ، از شرایط مطلوب برخوردار نبود. فرار تعدادی از فرماندهان عالی رتبه نظامی از کشور و بازنشسته شدن و برکناری تعداد زیادی از امیران و افسران ، به اقتضای شرایط و از همه مهم تر اخراج ستون فقرات اصلی ارتش ایران ، یعنی حدود چهل هزار مستشار نظامی امریکایی ، و قطع ورود انبوهی از تسلیحات امریکایی و قطعات یدکی به کشور، مشکلاتی جدّی برای ارتش ایران ایجاد کرده بود (حسین حسینی ، ص ۳۰). نظام سربازگیری فاقد کارایی لازم بود و از تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چندان نمی گذشت و آشوبهای داخلی عملاً نیروهای این سپاه را درگیر کرده بود. فقدان آمادگی جنگی ایران را می توان از نبود قرارگاه فرماندهی عملیاتی ایران در مناطق مرزی جنوب کشور به خوبی دریافت . هیچ واحد نظامی عمده ای در طول حدود هشتصد کیلومتر جبهه ای که عراق تجاوز کرد، مستقر نبود و واحدهای توپخانه ارتش ، تیپهای زرهی و بالگردهای تهاجمی در مناطق مرزی نبودند. نزدیک ترین لشکر ایران به منطقه عملیاتی ، در اهواز مستقر بود که حدود چهل تا پنجاه کیلومتر با میدان جنگ فاصله داشت . اعلامیه های نظامی عراق نیز نشان می دهد که ارتش عراق در روزهای نخست جنگ با مقاومت چندانی روبه رو نشد. بنابراین ، دولت عراق بر آن بوده است که با آمادگی و به کارگیری نیروهای نظامی ، هجوم همه جانبه ای را به ایران سازمان دهد ودر کوتاه ترین زمان ، مناطق مهمی از این کشور را به تصرف درآورد، در حالی که ایران حتی از آمادگی دفاعی کافی برخوردار نبود (کردزمن و واگنر، ج ۲، ص ۳۵ـ ۳۶؛ درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۴۶؛ برای آگاهی بیشتر از اوضاع نظامی ایران در آستانه جنگ رجوع کنید به اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۹۳ـ ۱۰۰).توان رزمی عراق از زمان روی کارآمدن بعثیها، به سرعت در دو بُعد کمّی و کیفی تا حدود قابل توجهی افزایش یافته بود. این کشور در آغاز دهه ۱۳۶۰ ش /۱۹۸۰ با چهارده میلیون تن جمعیت ، پرجمعیت ترین کشور عربی منطقه بود که امکان بسیج بیش از یک میلیون نیروی نظامی را برای اعزام به جبهه های جنگ در اختیار داشت . از ۱۳۵۱ ش / ۱۹۷۲، دولت شوروی متعهد شده بود سالانه ۵ر۱ میلیارد دلار تجهیزات نظامی به عراق تحویل دهد. علاوه بر آن ، عراق در ۱۳۵۵ ش /۱۹۷۶ یک قرارداد نظامی با فرانسه منعقد کرد که در پی آن ، در فاصله ۱۳۵۶ ش تا ۱۳۵۷ ش این کشور به صورت بزرگ ترین منبع تأمین تسلیحات نظامی ارتش عراق درآمد. از آغاز سال ۱۳۵۹ ش / ۱۹۸۰ حدود شصت هواپیمای جنگی (میراژ F-۱ ) به عراق تحویل داده شد. در ۱۳۵۹ ش / ۱۹۸۰ بودجه نظامی این کشور ۶۳% افزایش یافت و پانزده کشور جهان بیش از شش میلیارد دلار تجهیزات در اختیار آن کشور گذاشتند و بدین ترتیب ، عراق در آغاز دهه ۱۳۶۰ ش / ۱۹۸۰ بزرگ ترین قدرت نظامی منطقه شد (یکتا، ص ۶۶ـ ۶۷؛ حسین حسینی ، ص ۳۰ـ۳۱؛ برای آگاهی بیشتر از وضع نظامی عراق در آستانه جنگ رجوع کنید به جمشیدی ، ص ۱۱۸ـ ۱۲۱). بنا بر شواهد و قرائن ، صدام حسین از آمادگی لازم برای حمله به ایران برخوردار بود و با اعلام رسمی لغو یک جانبه قرارداد الجزایر، دستور هجوم سراسری ارتش عراق به ایران را در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ صادر کرد ( روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب ۴، ص ۱۹؛ درویشی ، ص ۱۴۷؛ در باره انگیزه های سیاسی صدام در حمله به ایران رجوع کنید به بخش اول مقاله ).در روز اول جنگ ، ارتش عراق برای تأمین اهداف نظامی خود در جبهه جنوب ، صد درصد ادوات و چهل درصد توان نظامی خود را به کار گرفت ، ولی پس از ناکامی در جبهه میانی ، توان نظامی خود را در جبهه جنوب (خوزستان ) متمرکز نمود (محسن رشید، ص ۲۰). در جبهه غرب نیروهای عراقی پشت دروازه های سرپل ذهاب و گیلان غرب و در جبهه جنوب پشت دروازه های خرمشهر و اهواز و در منطقه دزفول پشت رودخانه کرخه ، با مقاومت سرسختانه نیروهای بسیج و سپاه پاسداران روبه رو شدند و متوقف ماندند. پاسخ عملیاتی برق آسای نیروی هوایی ایران با پرواز ۱۴۰ فروند جنگنده هوایی در کمتر از بیست ساعت پس از حمله عراق ، بر فراز شهر بغداد و چند شهر دیگر و درهم کوبیدن چند مرکز نظامی مهم و از کار انداختن چندین هواپیما، نقش بازدارنده جدّی داشت (سمعیعی ، ص ۲۶).حضور نیروهای داوطلب ، از جمله نیروهای ستاد جنگهای نامنظم به فرماندهی شهید مصطفی چمران ، برای متوقف کردن هجوم دشمن ، بسیار مؤثر بود. پس از پایان هفته اول ، راهبرد عراق از جنگ سریع و پرشدت به جنگ بلندمدت و فرسایشی تغییر کرد (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، مقدمه ، ص [۱]؛ درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۲۹). نیروهای مردمی در خرمشهر و آبادان سرسختانه مقاومت می کردند. مقاومت در خرمشهر موجب شد تا پیشروی لشکر سوم عراق با تأخیر صورت گیرد. سپس نیروهای عراقی در ۱۹ مهر ۱۳۵۹ از کارون عبور کردند و پس از قطع جاده اهواز ـ آبادان ، آبادان را محاصره کردند. آنها با عبور از رودخانه بهمنشیر وارد کوی ذوالفقاری آبادان شدند، اما مقاومت مردمی آنها را مجبور به عقب نشینی کرد و متجاوزان در شمال رودخانه بهمنشیر استقرار یافتند (درودیان ، ۱۳۸۰ ش ب، ص ۳۰ـ۳۱؛ ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۲). مقاومت در خرمشهر ۲۴ روز طول کشید و عراق مجبور شد بیش از دو لشکر خود را برای تصرف این شهر به کار گیرد. با حملات پیاپی عراق ، سرانجام مقاومت مردمی خرمشهر درهم شکست و این شهر به تصرف نیروهای عراقی در آمد و در ۲۴ مهر ۱۳۵۹، به دلیل پایداری و مقاومت سرسختانه مردم از شهر، خرمشهر، خونین شهر نام گرفت ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۴، ص ۴۱؛ انصاری و همکاران ، ص ۳۲۲ـ۳۳۵،۳۹۰). در واقع ، با وجود تلاشها و مقاومتهای همه جانبه ، عمدتاً به دلیل عدم آمادگی نیروهای نظامی نیروهای عراقی توانستند تمام مناطق مرزی ، از نوسود تا فاو، به طول هزار کیلومتر و برخی از شهرها را محاصره و اشغال کنند (درودیان ،۱۳۷۸ ش الف ، ص ۵۳).

ب ) تجدید سازمان و تقویت نیروهای مسلح ایران و آزادسازی مناطق جنوبی . عراقیها در طرح ریزی ، هدف گذاری و سازماندهی تجاوز به ایران ، اساساً به اوضاع داخلی ایران ، به ویژه استان خوزستان ، نظر داشتند و در ارزیابی توان نظامی ایران ، امکان هرگونه مقاومت مؤثر را غیرعملی می دانستند، در حالی که با رخدادها و واکنشهایی که در پی تجاوز به ایران صورت گرفت ، محاسبات عراق از اوضاع داخلی و تصور آنان از میزان مقاومت نیروهای نظامی ایران درهم ریخت و همین امر مرکز ثقل و نقطه آغاز ناکامی عراق بود. به ویژه ، قدرت اولیه تهاجمی عراق در برابر بسیج نیروهای انقلابی و مردمی به سمت جبهه ها تضعیف گردید (همان ، ص ۳۲ـ ۳۵).رهبران عراق در حمله به ایران دو عامل مهم را پیش بینی نکرده بودند: یکی ، حضور نیروهای مردمی که با شور انقلابی مبتنی بر فرهنگ مذهبی و کلام مؤثر و اطمینان بخش امام خمینی (مثلاً این تعبیر که «دزدی آمده ، سنگی انداخته و فرار کرده » رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۷، ص ۵۳۴) وارد صحنه جنگ شدند؛ دوم ، تجدید سازمانِ سریع و به موقع ارتش ایران و همسویی آنها با نیروهای مردمی که ضربه نظامی پیش بینی نشده ای را به عراق وارد ساخت (حسین حسینی ، ص ۳۱). با زمین گیر شدن ارتش عراق در خاک ایران ، ارتش و نیروهای نظامی ایران چهار عملیات را طراحی و اجرا کردند: عملیات ۲۳ مهر ۱۳۵۹ در غرب رودخانه کارون ، با هدف عقب راندن نیروهای عراقی از کلیه مناطق اشغالی ( ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۱، ص ۱۳۹ـ ۱۴۸)؛ عملیات ۳ آبان ۱۳۵۹ در محور آبادان ، با هدف شکستن محاصره آبادان (همان ، ج ۳، ص ۱۵۹ـ۱۶۲)؛ عملیات نصر در ۱۶ دی ۱۳۵۹ در منطقه هویزه ، با هدف آزادسازی منطقه غرب رودخانه کارون و خرمشهر؛ عملیات توکل (در ادامه عملیات ۳ آبان ) در ۲۰ دی ۱۳۵۹ در محور آبادان ، با هدف پایان دادن به محاصره آبادان (درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۹۵، ۱۱۶؛ روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۵، ص ۷۲۹ـ ۷۳۸). ظرفیت تدارکاتی ارتش جمهوری اسلامی ایران برای اجرای اینگونه عملیات کافی نبود و در نتیجه ، مقابله با هجوم همه جانبه عراق با بن بست روبه رو شد (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، مقدمه ، ص [۲] ). در این میان ، برخی مقاماتِ مسئول ، به ویژه رئیس جمهور وقت ، که راه حل نظامی را ناموفق می دانستند، عملاً کار را متوقف کردند. در ۲۱ خرداد ۱۳۶۰، فرماندهی کل قوا، به یکی از امرای ارتش ، ولی اللّه فلاحی ، سپرده شد (رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۸، ص ۴۶۱ـ۴۶۲) و به دنبال آن راهبرد نظامی جمهوری اسلامی ایران تغییر کرد و مقدمات همکاری جدّی نیروهای نظامی (ارتش و سپاه پاسداران ) و نیز حضور گسترده نیروهای مردمی فراهم شد. متعاقباً عملیات ثامن الائمه ، اولین عملیات بزرگ ایران ، در ۵ مهر ۱۳۶۰ در شمال آبادان و شرق کارون با موفقیت انجام شد (درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۱۶۱) و در نتیجه نیروهای عراقی مستقر در شرق رودخانه کارون محاصره و اسیر یا هلاک شدند (غلامعلی رشید، ص ۲۷ـ۳۳؛ نیز رجوع کنید به ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۳، ص ۲۶۱ـ ۲۸۴؛ نبردهای شرق کارون، ص ۲۲۲). این موفقیت نقطه عطفی در تاریخ جنگ عراق با ایران به شمار می آید و ناکامیهای بعدی عراق از همین عملیات شروع شد (درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۱۶۴). عملیات طریق القدس نیز با هدف آزادسازی بستان طراحی و در ۸ آذر ۱۳۶۰ اجرا شد. تاکتیک ویژه این عملیات ، عبور از منطقه تپه های رَمْلی بود که در نتیجه آن شهر بستان از دست نیروهای عراقی خارج شد ( ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج۲، ص ۲۱۶ـ۲۱۷؛ درودیان ، ۱۳۸۰ ش ب ، ص ۷۴ـ۸۰). موفقیت در این عملیات ، فرماندهان ارتش و سپاه را ترغیب کرد تا عملیات دیگری اجرا کنند. عملیات فتح المبین در اولین روز سال ۱۳۶۱ موجب آزادسازی مناطق عملیاتی غرب شوش (رجوع کنید به ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۱، ص ۱۹۳ـ۲۰۷؛ اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۵)، اسارت هفده هزار تن از نیروهای عراقی و انهدام اردوگاه آنها شد. این عملیات به لحاظ وسعت ، میزان نیروهای شرکت کننده و سرعت عمل آنها در تأمین اهداف و نتایج بسیار چشمگیر بود (درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۵۵). پس از آن ، عملیات بیت المقدّس ، با هدف آزادسازی خرمشهر، در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد. این عملیات ۲۵ روز طول کشید و در نهایت نیروهای ایرانی خرمشهر را آزاد کردند ( خرمشهر در اسناد ارتش عراق ، ص ۳۰۴ـ ۳۰۸؛ اردستانی ، همانجا). در این عملیات ، ۴۰۰ ، ۵ کیلومترمربع از اراضی اشغالی آزاد شد و حدود نوزده هزار تن از نیروهای عراقی اسیر و بیش از شانزده هزار تن از آنها کشته یا زخمی شدند (درودیان ، ۱۳۷۸ ش الف ، ص ۲۳۰؛ قس ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۴، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸). به این ترتیب ، ضمن چهار عملیات بزرگ ثامن الائمه ، طریق القدس ، فتح المبین و بیت المقدّس ، ۶۰۰ ، ۸ کیلومترمربع از اراضی اشغال شده ایران (مساحت کل اراضی اشغالی : ۶۰۰ ، ۱۳ کیلومترمربع ) آزاد و ۵۰۰ ، ۲ کیلومترمربع با عقب نشینی نیروهای عراقی تخلیه شد و ۵۰۰ ، ۲ کیلومترمربع دیگر، شامل ارتفاعات و مناطق مرزی و نیز شهرهای مهران و نفت شهر، همچنان در اشغال ارتش عراق باقی ماند (محسن رشید، ص ۱۰).

ج ) عبور از مرز و تداوم دفاع مشروع . در این مرحله ، استراتژی نظامی دو طرف ماهیت جدیدی یافت . ارتش عراق به طور فزاینده امکانات و تواناییهای خود را به کار گرفت تا از پیشروی نیروهای ایرانی جلوگیری کند. درمقابل ، ایران نیز اقدام نظامی را با هدف تنبیه متجاوز در پیش گرفت (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۷۳)؛ ازاین رو، این مقطع از تاریخ جنگ عراق با ایران ، در تاریخ جنگ ، دوره «تنبیه متجاوز» نام گرفته است که از تیر ۱۳۶۱ آغاز شد و تا اوایل ۱۳۶۷ ش ادامه یافت (همان ، دیباچه محسن رضایی ، ص ۱۶). عملیات رمضان اولین عملیات نیروهای ایران در قالب استراتژی جدید بود. هدف این عملیات کسب موقعیت برتر نظامی و دور کردن شهرهای ایران از بُرد توپخانه دشمن و هجوم احتمالی عراق بود. عملیات رمضان در ۲۳ تیر ۱۳۶۱ با عبور نیروهای نظامی ایران از مرزهای بین المللی در منطقه ای به وسعت ۶۰۰ ، ۱ کیلومترمربع در حدفاصل شهر طلائیه (در شمال ) و اروندرود (در جنوب ) آغاز شد. این عملیات در پانزده روز و در پنج مرحله انجام شد اما مقاومت نیروهای عراقی ، مانع از تحقق اهداف آن شد ( روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب ۲۰، ص ۲۶ـ۲۷؛ ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج ۶، ص ۵۱ـ ۵۴). ناکامی در این عملیات وحدت نظر مسئولان سیاسی و فرماندهان نظامی کشور را درخصوص ادامه جنگ به اختلاف نظر تبدیل کرد (محسن رشید، ص ۴۸). در نتیجه ، پیروزیهای ایران متوقف شد و جنگ درحدود دو ماه دچار رکود شد. در مهر و آبان ۱۳۶۱، دو عملیات مسلم بن عقیل و محرّم انجام شد. سه ماه بعد، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملیات والفجر مقدماتی را انجام داد. ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز عملیات والفجر یک را طراحی و اجرا کرد، اما هیچ کدام از آنها تحول اساسی ای در وضع جنگ ایجاد نکرد ( ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج ۵، ص ۲۹۲، ج ۶، ص ۱۵۸ـ ۱۵۹؛ اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۳۴). پس از مسدود شدن محور پیشروی به سوی بصره در عملیات رمضان و بی نتیجه ماندن حرکت در محور العماره در عملیات والفجر مقدماتی ، عملیات خیبر (نخستین عملیات آبی ـ خاکی ایران ) به منظور دستیابی به جاده العماره بصره طراحی و در اسفند۱۳۶۲ اجرا شد (اردستانی ،۱۳۶۳ ش ،ص۱). این عملیات در دو محور انجام شد؛ در محور زید نیروی زمینی ارتش و در محور هورالعظیم سپاه پاسداران فرماندهی عملیات را برعهده داشتند (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۷۲). نیروهای سپاه پاسداران با تصرف جزایر مجنون به القُرنه ، محل تلاقی دجله و فرات ، رسیدند ولی به دلیل فقدان پشتیبانی کافی و نرسیدن نیروهای کمکی و استفاده گسترده عراق از سلاحهای شیمیایی و متوقف ماندن نیروهای ارتش در محور زید، تثبیت کامل منطقه تصرف شده میسر نشد و آنها به تثبیت جزایر مجنون اکتفا کردند (اردستانی ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۷۳ـ۷۴؛ روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۳۲، ص ۸۵). از ویژگیهای عملیات خیبر، طراحی نوع جدیدی از عملیات نظامی ، حضور فرمانده عالی جنگ در منطقه و عملیات جداگانه ارتش و سپاه بود (اردستانی ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۲۴ـ۳۱). با این عملیات و عملیات بدر، که یک سال بعد در ۱۱ اسفند ۱۳۶۳ در محدوده هورالهویزه انجام شد، نیروهای سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران توانستند مواضع خود را در منطقه عملیاتی هور تثبیت کنند. این دو عملیات ، آغاز تحول در سازماندهی نظامی سپاه پاسداران بود و با تشکیل قرارگاه نوح نبی علیه السلام ، اولین گام برای تشکیل سازماندهی نظامی آبی ـ خاکی برداشته شد (همو، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۴۱، ۱۴۴؛ محسن رشید، ص ۵۲). امام خمینی ، فرمانده کل قوا، در ۲۷ شهریور ۱۳۶۴ حکم تشکیل نیروهای سه گانه زمینی ، دریایی و هوایی سپاه را صادر کرد (رجوع کنید به امام خمینی ، ج ۱۹، ص ۳۸۶). در این زمان ، با فرسایشی شدن جنگ ، عراق اقدام به دریافت تجهیزات پیشرفته جدید از هر دو بلوک شرق و غرب کرد و به این ترتیب ، با گسترش سازماندهی نظامی خود، استفاده از سلاحهای شیمیایی و حمله به شهرها و بندرها و نیز مراکز صدور نفت ایران در خلیج فارس را به شکل بی سابقه ای آغاز کرد (محسن رشید، ص ۵۶ ـ۵۷؛ برای آگاهی از حمایتهای سیاسی ، نظامی و اقتصادی کشورهای قدرتمند از عراق در طول جنگ با ایران رجوع کنید به خالوزاده ، ص ۴۶۱ـ۵۱۷).در نیمه دوم ۱۳۶۴ ش و نیز در ۱۳۶۵ ش ، دامنه عملیات نیروهای جمهوری اسلامی ایران افزایش چشمگیر یافت . در این دوره ، سپاه پاسداران سه عملیات بزرگ والفجر ۸، کربلای ۴ و کربلای ۵ را اجرا کرد. به علاوه چند عملیات کوچک دیگر را با نامهای قدس و عاشورا در هورالهویزه سازماندهی نمود و با فعال کردن قرارگاه رمضان ، عملیات نامنظم چریکی را، با کمکِ کُردهای معارض حکومت بعثی عراق ، در شمال این کشور انجام داد (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۶۲ـ۱۶۳). در ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ عملیات والفجر ۸، پس از هشت ماه فراهم کردن مقدمات ، آغاز شد و هدف از آن تصرف شبه جزیره فاو، تهدید بندر ام القصر، انهدام سکوهای پرتاب موشک ، حفظ امنیت در خورموسی و تردد کشتیها به بندر امام خمینی و در سطح بالاتر قطع ارتباط عراق با دریا، همسایگی با کویت و اعلام آتش بس بود (مختاری ، ص ۳۶ـ۳۷؛ درودیان ، ۱۳۷۸ ش ب ، ص ۱۸۳ـ ۱۹۸). یگانهای سپاه پاسداران با پشتیبانی سپاهیان حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و با تجهیز ۱۴۰ گردان ، عملیات والفجر ۸ را شروع کردند (محسن رشید، ص ۶۲). در ابتدای این عملیات ، خطوط پدافندی ارتش عراق در منطقه تصرف شد و نیروهای عراقی به محاصره در آمدند («ارزیابی عملیات والفجر ۸»، ۱۳۶۴ ش ). عراق ، برای مقابله ، از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد ولی سرانجام ، با هجوم نیروهای ایرانی از سه محور اصلی و تحمل تلفات سنگین ، مجبور به عقب نشینی شد («گزیده اسناد والفجر ۸»، ج ۵، ص ۵۰۲؛ اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۷۸ـ۱۷۹). پس از آن ، عراق به بمباران عقبه نیروهای ایرانی ، انهدام پلها، حمله از محور ساحلی و استفاده وسیع از سلاح شیمیایی مبادرت کرد اما نتوانست مانع پیشروی نیروهای ایرانی شود. آنها تا کارخانه نمک پیشروی کردند، اما باتلاقی بودن و سستی زمین منطقه ، موجب شد تا جنگ در این محور یک ماه طول بکشد (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۸۰). سرانجام پس از حدود ۷۵ روز، نیروهای ایرانی توانستند شهر بندری فاو و اسکله آن ، تأسیسات نفتی شمال و غرب شهر فاو (شامل ششصد مخزن عظیم نفتی و لوله انتقال و اسکله قشله و رأس البیشه )، کارخانه تصفیه و بسته بندی نمک ، پایگاههای نیروی دریایی عراق ، سه سکوی پرتاب موشک سطح به دریا و مرکز پشتیبانی نیروی دریایی عراق (شامل رادارهای استراق سمع و هدایت کننده ) را تصرف کنند (سمیعی ، ص ۲۸۳). نیروهای عراقی که به نتیجه ای دست نیافته بودند، ضدّ حملات را متوقف کردند و دو طرف به تثبیت و تحکیم مواضع خود پرداختند (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۷۴؛ نیز رجوع کنید به ابوغزاله ، ص ۱۷۴ـ ۱۷۹). گرفتن فاو، پس از بازپس گیری خرمشهر، بزرگ ترین عملیات نظامی ایران محسوب می شود. عراق برای جبران شکستهایی که در بازپس گیری منطقه فاو متحمل شده بود، استراتژی دفاع متحرک را اتخاذ کرد. لذا فرماندهی عراق به نیروهای مستقر در مرزها اعلام کرد تا نقاط ضعیف و نفوذپذیر ایران را شناسایی کنند و وارد عملیات شوند (رجوع کنید به درودیان ، ۱۳۷۶ش ، ص ۲۳۱ـ ۲۶۸؛ انصاری ، ص ۱۹). این استراتژی برای افزایش توان تهاجمی عراق طراحی شده بود. در این دوره ، عراق ، به دلیل پشتیبانی بین المللی ، از سلاحهای شیمیایی استفاده بسیار می کرد («استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی در عملیات والفجر ۸»، ۱۳۶۴ ش ). همچنین دولت عراق در حوزه تسلیحات و تجهیزات متعارف ، به رغم تلفات سنگین ، توان خود را چند برابر کرده بود. در آغاز ۱۳۶۵ ش ، ارتش عراق در حدود ۸۵۰ ، ۵ تانک و نفربر و ۰۰۰ ، ۵۴۰ نیروی نظامی در اختیار داشت (محسن رشید، ص ۶۳). با چنین توانی عراق از حالت دفاعی خارج شد و حالت تهاجمی به خود گرفت . استراتژی دفاع متحرک ، با حمله به منطقه عملیاتی والفجر ۹ (پَنْجوین ـ چُوارتا)، در ۵ اسفند ۱۳۶۴ آغاز شد. در ۲۹ اسفند همان سال به منطقه والفجر ۴ (شاخ تاجر) و در ۱۳۶۵ ش به این مناطق حمله شد: دربَندیخان (۱۵ فروردین )، شَرهانی و پیچ انگیز (۱۸فروردین )، سومار و محور کهنه ریگ (۲۲ فروردین )، سیدکان (۴ اردیبهشت )، جزیره مجنون (۶ اردیبهشت )، فکّه (۱۰ اردیبهشت )، پیچ انگیز (۱۹ اردیبهشت ) و حاج عمران (۲۴ اردیبهشت ). هجوم عراق به شهر مهران و تصرف آن در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۵، اوج استراتژی دفاع متحرک عراق محسوب می شود (انصاری ، ص ۳۵ـ۵۶). نیروهای ایران بلافاصله عملیات کربلای ۱ را، برای پس گرفتن مهران ، آغاز کردند و با حمله به مواضع عراق از طریق بلندیهای مشرف به مهران ، به سرعت این شهر را آزاد ساختند (کردزمن و واگنر، ج ۲، ص ۲۲۸). اقدام نظامی دیگری نیز به فرماندهی سپاه پاسداران صورت گرفت ، با نام عملیات کربلای ۳ (زمستان ۱۳۶۵)، که به تصرف اسکله العُمیه در شمال خلیج فارس انجامید ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۴۳، ص ۶۴۰ـ ۶۵۲؛ اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۲۲؛ ابوغزاله ، ص ۱۸۴ـ۱۸۵). پیش از آن ، عملیات کربلای ۲ (شهریور ۱۳۶۵) با هدف ترمیم خطوط پدافندی در منطقه حاج عمران اجرا شده بود (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۶۷ ش ، ص ۱۳۶).در اواخر ۱۳۶۳ ش ، قرارگاه رمضان ، به عنوان مرکز جنگهای نامنظم سپاه پاسداران در شمال عراق ، با هدف اجرای عملیات در داخل خاک این کشور، تقویت کردهای معارض دولت عراق و ایجاد جبهه ای جدید در شمال این کشور تشکیل شد (رنجبر، ۱۳۶۹ ش ، ص ۲۰) و از نیمه دوم ۱۳۶۵ ش تا پایان ۱۳۶۶ ش ، با انجام دادن عملیات متعدد (فتح ۱ تا ۹ و ظفر ۱ تا ۷) در داخل عراق تحرک قابل توجهی یافت (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۶۹ ش ، ص ۶ـ۱۴). عملیات فتح یک در ۱۹ مهر ۱۳۶۵، به مثابه نخستین اقدام مهم و راهبردی قرارگاه رمضان ، علیه تأسیسات نفتی شهر کرکوک ، در ۱۵۰ کیلومتری خاک عراق ، با همکاری اتحادیه میهنی کردستان عراق انجام گرفت (سرمدی ، ص ۷ـ ۸). عملیات فتح ۲ در ۴ آبان ۱۳۶۵ در محور سد دوکان و عملیات فتح ۳ در منطقه زاخودهوک با هدف بستن جاده ترانزیت عراق ـ ترکیه در ۲۹ آبان همین سال انجام شد (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۲۹ـ۲۳۰)

د) عملیات سرنوشت ساز. از نیمه دوم ۱۳۶۵ ش ، ایران برای عملیاتی سرنوشت ساز آماده شد. در این زمان ، عراق در پی جبران شکست فاو بود. نیروهای ایران ، منطقه ابوالخَصیب در جنوب شلمچه را برای اجرای عملیات انتخاب کردند تا از تجربه سه ساله عملیات آبی ـ خاکی سپاه پاسداران در جنوب استفاده شود و شبه جزیره فاو به طور کامل از اشغال عراق آزاد شود، همچنین راه دریایی عراق از خور عبداللّه مسدود و بصره از جنوب محاصره گردد (همان ، ص ۲۳۱؛ محسن رشید، ص ۶۸). سپاه پاسداران در نظر داشت عملیات را بلافاصله پس از عملیات والفجر ۸ در سه منطقه هور، شرق بصره و ابوالخصیب انجام دهد ولی به دلیل محدودیتهای نظامی ، عملیات به منطقه ابوالخصیب محدود شد (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۷۶). برای اجرای این عملیات ، در منطقه مذکور تاکتیک ویژه ای لازم بود که در محور اصلی عملیات قرار گیرد. اصل غافلگیری بسیار مهم بود، اما این اصل تحقق نیافت و با آغاز عملیات ، نیروهای عراقی تنگه اصلی عبور نیروها را مسدود کردند. درنتیجه ، عملیات والفجر ۱۰ نتیجه ای نداشت و به کربلای ۴ تغییر نام داد (محسن رشید، همانجا). ناکامی در عملیات والفجر ۱۰ و باقی ماندن ۲۱۰ گردان آماده عملیات در منطقه ، موفقیت نسبی عملیات کربلای ۴ در محور شلمچه ، وجود عقبه یگانها در منطقه و نقش آن در غافلگیری دشمن و بالاخره ناکارآمدی سایر روشها، موجب سرعت در تصمیم گیری در مورد عملیات بعدی شد و عملیات بزرگ کربلای ۵، بعد از سیزده روز، در ۱۹ دی ۱۳۶۵ در منطقه شلمچه با هدف آزادسازی این منطقه آغاز گردید (درودیان ، ۱۳۶۶ ش ، ص ۲ـ۳). دفاع از این منطقه عملیاتی برعهده لشکر سوم عراق بود. سه لشکر پیاده ، پنج لشکر مکانیزه و سه لشکر زرهی در این منطقه مستقر شدند و با شروع عملیات به تدریج چند لشکر دیگر عراقی به منطقه اعزام شدند. شش لشکر گارد ریاست جمهوری از جمله این لشکرها بودند (حبیبی ، ص ۱۲۵). برای بازپس گیری فاو، نیروهای عراقی در خط فاو تجمع کرده بودند (درودیان ، ۱۳۶۶ ش ، ص ۱۳). عملیات کربلای ۵ از پنج محور و آبراهه پرورش ماهی در منطقه شلمچه آغاز شد و با درهم شکستن خط نخست دفاعی ارتش عراق و پیشروی در محورهای تعیین شده ، موفقیتهای چشمگیری به دست آورد و پس از چهار شبانه روز جنگ شدید در شرق بصره ، علائم شکست نیروهای عراقی ظاهر گردید ( گاه شمار جنگ عراق و ایران ۱۹۸۷، ص ۲ـ۴؛ اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۵۲، ۲۵۶، ۲۷۱ـ۲۷۲). پس از هشت شبانه روز درگیری سنگین ، قرارگاه قدس ، آخرین نقطه ای که عراق همچنان به حفظ آن امیدوار بود، فروریخت و نیروهای عراق مجبور شدند تا نهر جاسم ، سومین رده دفاعی در شلمچه ، عقب نشینی و جزایر بوارین را تخلیه کنند (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۸۱). مقاومت عراقیها در نهرجاسم باتوجه به اهمیت آن ، همه جانبه و شدید بود. عواملی از قبیل عدم موفقیت برخی یگانها، حملات شدید عراق ، ضعف یگانهای عملیاتی ایران در پشتیبانی و تدارکات ، موجب تسلط عراق و مانع از پیشروی نیروهای ایرانی گردید (همو، ۱۳۶۵ ش ، ص ۶۳). جنگ با شدت بیشتری تا پانزده روز ادامه یافت و در روز پانزدهم نیروهای عملیاتی توانستند خطوط دفاعی به دست آمده را تثبیت نمایند. نیروهای عمل کننده خطوط دفاعی نیروهای عراقی را درهم شکستند و در شرق نهرجاسم مستقر شدند (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۸۵؛ درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۷۴). ارتش عراق از مجموع ۱۹۲ تیپ خود ۹۴ تیپ را وارد عملیات کرد. در این عملیات شش تیپ به طور کامل و ۲۲ تیپ تا بیش از ۶۰% منهدم شدند و باقی مانده یگانها هم از ۱۰ تا ۶۰% آسیب دیدند. در این عملیات بسیاری از نیروهای ایرانی به شهادت رسیدند. یگانهای سپاه پاسداران در این عملیات ۶۵۱ ، ۷ تن شهید، ۲۹۹ ، ۵۳ تن مجروح و ۵۲۹ ، ۳ تن مفقود داشت (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۸۶ـ ۲۸۸). در طول پانزده روز عملیات ، عراق برای افزایش فشار بر ایران بر شدت بمباران شهرها افزود و نیروهای هوایی عراق به ۴۱ شهر ایران ۲۹۹ بار حمله کردند که ۹۱۸ ، ۱ تن از مردم غیرنظامی کشته و ۶۵۸ ، ۷ تن مجروح شدند و بیشترین حمله (۳۷ بار) به شهر قم صورت گرفت (همان ، ص ۳۱۱). عملیات کربلای ۵، دو نتیجه مهم داشت : اولاً معلوم شد عراق بدون حمایت بین المللی در جنگ شکست می خورَد و ثانیاً نمی توان خواستهای مشروع ایران را به طور کامل نادیده گرفت . همین نگرانیها موجب تشدید نگرانی امریکا و تحریم اقتصادی و تسلیحاتی ایران شد و قوای نظامی امریکا وارد خلیج فارس گردیدند تا از پیروزی قطعی ایران در جنگ جلوگیری کنند (محسن رشید، ص ۶۹؛ درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۷۶). پس از پایان عملیات کربلای ۵ ، اوضاع جبهه ها و خطوط دفاعی به گونه ای بود که ادامه عملیات را ضرورت می بخشید. دو عملیات تکمیلی کربلای ۵ و کربلای ۸ در همین منطقه انجام شد، اما به موفقیت چشمگیری دست نیافت (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۸۸). ارتش عملیات کربلای ۶ را در منطقه سومار و عملیات کربلای ۷ را در حاج عمران ، هم زمان با دو عملیات کربلای ۵ سپاه پاسداران ، در جنوب اجرا کرد ولی نتوانست مانع حرکت نیروهای عراق از این مناطق به طرف منطقه عملیاتی جنوب شود (همان ، ص ۳۰۲ـ۳۰۳).در ۱۳۶۶ ش ، منطقه عملیاتی ایران در تعقیب متجاوز تغییر کرد؛ اجرای عملیات در جبهه جنوب ، به دلیل استحکامات نیروهای عراقی و متناسب نبودن توان نظامی ایران در مقابله با آن ، به بن بست رسیده بود (همان ، ص ۳۱۴). هدف استراتژیک ایران در منطقه جنوب ، شهر مهم بصره بود و هورالهویزه ، شرق بصره و شبه جزیره فاو محورهای مواصلاتی به این شهر بودند. نیروهای ایران هر سه محور را به کار گرفته بودند و شناسایی محور جدید و یافتن ابتکاری نو به زمان نیاز داشت و ازاین رو، سپاه ترجیح داد جبهه جدیدی بگشاید تا با به دست آوردن زمان ، در خلال آسیب رساندن به سازمان رزمی ارتش عراق به طرح جدیدی برسد (محسن رشید، ص ۶۹). باوجود درک مشترک فرماندهان نظامی از بن بست جبهه جنوبی و لزوم جلوگیری از توقف جنگ ، تغییر استراتژی عملیات از جنوب به شمال آسان نبود. در این میان ، اعلام آمادگی قرارگاه رمضان مبنی بر پیشبرد جنگ در جبهه شمال تا حدی راه گشای وضع موجود بود (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۳۱۵). در جبهه شمالی اهداف متعددی دنبال می شد که تأمین امنیت مرزها بخشی از آن بود. مسدود کردن گذرگاههای مورد استفاده نیروهای ضدانقلاب و عناصر نفوذی ، از اهداف دیگر بود. با مسدود شدن معابر مرزها، عملیات نامنظم نیروهای عراقی محدود می شد و فعالیت عناصر ضدانقلاب و انجام دادن اقداماتی از قبیل کمین ، ترور، گروگان گیری ، بمب گذاری و مین گذاری در استانهای کردستان و آذربایجان غربی به شدت کاهش می یافت . از سوی دیگر، وجود منابع و تأسیسات اقتصادی عراق در کرکوک و سلیمانیه بر اهمیت این جبهه می افزود (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۸۴).کرکوک بعد از بغداد و بصره مهم ترین شهر عراق محسوب می شد و عملیات در اربیل ، امنیت انتقال نفت عراق را به سواحل ترکیه در دریای مدیترانه به خطر می انداخت . تصرف سلیمانیه ، ضمن آنکه گامی برای تسخیر کرکوک بود، برای برخی مقاصد، از جمله کمک به معارضان کُرد در افزایش فشار بر حکومت عراق ، هدفی استراتژیک تلقی می شد. از پاییز ۱۳۶۴ ش با اعلام آمادگی جدّی کردهای معارض دولت عراق برای همکاری با قوای مسلح ایران ، سپاه پاسداران به منظور هدایت جنگهای نامنظم ، قرارگاه رمضان را تشکیل داد و نیروهای مسلح ایران درصدد برآمدند تا در زمستان نیز جبهه شمالی را فعال نگه دارند و با این تدبیر اجرای عملیات هم زمان در دو جبهه جنوبی و شمالی را میسر سازند (همانجا).در طول هشت سال جنگ ، در محور اربیل چهار عملیات منظم و ده عملیات نامنظم انجام شد. از چهار نبرد منظم ، سه نبرد در محور فرعی رَواندوز و یک نبرد در محور فرعی سیدکان صورت گرفت . در محور سلیمانیه نیز، در طول جنگ سیزده عملیات منظم و یک عملیات نامنظم انجام شد که از مجموع عملیات منظم ، دو عملیات در محور فرعی پَنْجْوین ـ چُوارتا، شش عملیات در محور فرعی ماووت ، دو عملیات در محور فرعی قلعه دیزین و دو عملیات در محور فرعی حلبچه صورت گرفت . در محور کرکوک نیز دو عملیات نامنظم انجام شد (همانجا).در حدود یک سال بعد از تشکیل قرارگاه رمضان ، اولین اقدام مهم و راهبردی قرارگاه در ۱۹ مهر ۱۳۶۵ برضد تأسیسات نفتی شهر کرکوک و پایگاه هوایی آن انجام شد. این عملیات ، که فتح یک نامیده شد، آغاز جنگی نامنظم در چارچوبی معین و باهدفی مشخص بود. این استراتژی ، نیروهای دشمن را فعال تر می کرد و عملیات در این جبهه می توانست موجب تجزیه نیرو و فرماندهی ارتش عراق شود (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۲۶). فرض این بود که ارتش عراق به طور هم زمان توان ایستادگی در برابر حمله نیروهای ایران در دو جبهه را ندارد. عملیات والفجر ۸ و والفجر ۹ صحت نسبی این فرض را نشان داده بود، ولی عقب نشینی از منطقه عملیاتی والفجر ۹، به دلیل ضعف تدابیر پدافندی ، شروع سلسله عملیات پیش بینی شده را یک سال به عقب انداخت و در زمستان ۱۳۶۵ ش در جبهه شمالی عملیات مهمی صورت نگرفت (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۰۲).در فروردین ۱۳۶۶، وقتی محورهای جبهه جنوبی مسدود گردید، مرحله جدید جنگ در جبهه شمالی آغاز شد (همانجا). در ابتدای ۱۳۶۶ ش ، در محور سلیمانیه ـ ماووت دو عملیات منظم و نامنظم طراحی و اجرا شد. موفقیت در عملیات نامنظم به نتایج عملیات منظم بستگی داشت و عملیات منظم زمانی شروع شد که توان رزمی یگانهای عمل کننده ، به دلیل جنگ فرسایشی چهار ماهه ، در جنوب کاهش یافته بود. از همه مهم تر اینکه صعب العبور بودن منطقه و عدم احداث عقبه ها و جاده ها موجب شد که نیروهای ایران قبل از مواجهه با نیروهای عراق ، درگیر آماده سازی شرایط برای نبرد شوند. درنتیجه تنها بخشی از نتایج عملیات کربلای ۱۰ به دست آمد و نیروهای عمل کننده نتوانستند به نیروهای عمل کننده در عملیات نامنظم فتح ۵ در درون عراق ملحق شوند ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۴۷، ص ۳۰۲ـ ۳۰۸). با آغاز سال ۱۳۶۶ ش ، ناوگان دریایی امریکا و شوروی وارد خلیج فارس شدند، به این ترتیب ، جبهه جدیدی در مرزهای جنوبی کشور گشوده شد (کردزمن ، ص ۱۰ـ۱۱) و توجه فرماندهان به جبهه دریایی و انتقال بخشی از توان نیروهای مسلح به آنجا موجب فرعی شدن جبهه زمینی گردید. با وجود اجرای دو عملیات نصر ۴ و ۷ در جبهه شمالی تا آذر ماه ، جبهه زمینی فرعی بود و جبهه دریایی (خلیج فارس ) مطمح نظر بود. پس از آذر ۱۳۶۶، اگرچه عملیات نصر ۸ و بیت المقدّس ۲ و ۳ در جبهه شمالی اجرا شد، چون اوضاع مطلوب نبود اجرای استراتژی برگزیده در این جبهه ناقص ماند (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، همانجا). عراقیها با به کارگیری سلاحهای کشتار جمعی و حملات منظم و گسترده به مناطق کردنشین ، زمینه فعالیتهای چریکی را به حداقل رساندند (کمال حسینی ، ۱۳۶۷ ش ). مشکلات ناشی از نبرد زمستانی در کوهستانهای اطراف ماووت سبب شد که منطقه نبرد از ماووت به حلبچه منتقل شود و عملیات والفجر ۱۰ در روزهای پایانی ۱۳۶۶ ش به اجر در آید (رنجبر، ۱۳۶۶ ش ، ص ۴ـ ۸؛ روزها و رویدادها، ج ۳، ص ۵۶۹ ـ۵۷۲). دو عملیات بیت المقدّس ۴ و ۶ نیز در این جبهه ، در دو محور حلبچه و ماووت با موفقیت انجام شد، ولی عملیات والفجر ۱۰، که به آزادسازی شهرهای حلبچه و خَرمال انجامید، آخرین اقدام مهم در مرحله تعقیب متجاوز بود (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به درودیان ، ۱۳۸۴ ش ، ص ۲۱۷ـ ۲۴۵). در جریان آزاد سازی شهر حلبچه ، نیروی هوایی عراق در اقدامی غیرانسانی و با هدف انتقام از مردم کُرد حلبچه ، این شهر را بمباران شیمیایی کرد، که در این جنایت هولناک بیش از پنج هزار نفر از مردم بی گناه این شهر به شهادت رسیدند (سمیعی ، ص ۴۶۱ـ۴۶۲؛ نیز رجوع کنید به حلبچه *).

ه ) بمباران شهرها و تشدید آن در سال پایانی جنگ . اواخر ۱۳۶۶ ش و اوایل ۱۳۶۷ ش با قدرت نمایی کامل عراق در حمله به مناطق مسکونی و به اصطلاح جنگ شهرها همراه بود. افزایش توان نظامی عراق و کاهش توان اقتصادی و نظامی ایران شکاف عمیقی میان توانمندیهای نظامی ایران و اهداف سیاسی کشور ایجاد کرده بود. حضور نظامی امریکا در منطقه و همرُوی نفتکشهای عراقی ، باعث افزایش قدرت نظامی این کشور می شد (درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۹۲). جنگ شهرها در ۸ اسفند ۱۳۶۶ با بمباران دوباره تهران شروع شد و تا ۱۱ فروردین ۱۳۶۷ ادامه داشت . در این مرحله ، عراق از موشکهای دوربرد ساخت شوروی استفاده کرد، که با سفر نخست وزیر ترکیه به دو کشور متوقف گردید، ولی به فاصله چند روز، مرحله پایانی جنگ شهرها در ۲۱ فروردین ۱۳۶۷، از طرف عراق آغاز شد و در اول اردیبهشت ۱۳۶۷ بعد از سقوط فاو، پایان یافت . در این مدت ، عراق بین ۱۹۰ تا ۲۰۰ فروند موشک به شهرهای ایران و جمهوری اسلامی ایران نیز نزدیک به پنجاه فروند موشک به شهرهای عراق شلیک کرد (جمشیدی ، ص ۵۴ ـ ۵۵).بر اثر حملات موشکی به شهرهای ایران ، نزدیک به هشتاد هزار تن مجروح یا کشته شدند (کاظمی ، ص ۱۷۱؛ ابوغزاله ، ص ۲۴۰ـ۲۴۲). مهم ترین هدف عراق از بمباران شهرها تضعیف روحیه مردم ایران ، کاهش اراده نیروهای حاضر در جبهه های جنگ ، خنثی نمودن عملیات نظامی ایران و جبران شکست ارتش عراق بود تا ضمن بالابردن هزینه های جنگ ، دولت ایران را به مذاکره و پایان دادن به جنگ وا دارد (جمشیدی ، ص ۵۵ ـ۵۹).

و) جبهه های جدید در خلیج فارس و تشدید جنگ نفتکشها. ویژگی این دوره ، تشدید تنش بین ایران و امریکا در خلیج فارس بود. در اواخر ۱۳۶۵ ش ، کویت از پنج عضو دائم شورای امنیت برای همرُوی نفتکشهای این کشور دعوت کرد (کردزمن ، ۱۹۸۸، ص ۳۰۹ـ۳۶۰؛ درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۷۹). در اول مرداد ۱۳۶۶، نخستین کاروان نفتکشهای کویتی با همرُوی کشتیهای جنگی امریکایی پس از طی مسافتی در نزدیکی جزیره فارسی به مین برخورد کرد و یکی از نفتکشهای کویتی به شدت آسیب دید ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب ۵۰، ص ۶۲). دو ماه بعد، یک کشتی ایرانی به بهانه اینکه مشغول مین گذاری در خلیج فارس بوده است ، هدف حمله بالگردهای امریکایی قرار گرفت . پانزده روز بعد، قایقهای تندرو سپاه پاسداران با بالگردهای امریکایی درگیر شدند (بکایی ، ص ۱۲). اصابت دو موشک کرم ابریشم به نفتکش امریکایی در بندر احمدی کویت پاسخی به اقدامات امریکا بود که در دو روز متوالی صورت گرفت . امریکا به سکوی نفتی رِشادت در خلیج فارس حمله کرد که با حمله موشکی مجدد به پایانه بندر احمدی روبه رو شد. بعد از آن ، تاحدود شش ماه ، درگیری نظامی شدیدی بین ایران و امریکا رخ نداد (یزدان فام ، ص ۸۹، ۱۰۲). مرحله دوم درگیری از ۲۵ فروردین ۱۳۶۷ آغاز شد. زمانی که عراقیها خود را برای حمله همه جانبه به شبه جزیره فاو آماده می کردند، یک فروند کشتی جنگی امریکایی ، هنگام برگشت از همرُوی کشتیهای کویتی در مرکز خلیج فارس ، به مین برخورد کرد و سه تن از سرنشینان آن مجروح شدند (اردستانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۳۹۰). چهار روز بعد، امریکا سکوهای رشادت و سلمان را محاصره کرد و به آتش کشید و ناوچه جوشن و سهند را غرق کرد. همچنین ، هواپیماهای امریکایی ناوچه سبلان را، که هواپیماهای مهاجم امریکایی را هدف حمله قرار داده بود، بمباران کردند. در همین روز، قایقهای تندروی سپاه پاسداران با ناوگان امریکایی درگیر شدند و به یک فروند کشتی تدارکاتی امریکایی ، یک فروند نفتکش انگلیسی و یک فروند کشتی قبرس آسیب شدیدی وارد کردند. بعد از این درگیری گسترده ، امریکا پروازهای تجسسی خود را بر فراز شهرهای جنوبی ایران از سرگرفت و ناو وینسنس را وارد خلیج فارس کرد. در اوایل تیر ۱۳۶۷، تنش در خلیج فارس افزایش یافت و ناو وینسنس هواپیمای مسافربری ایران را در خلیج فارس هدف قرار داد و ۲۹۰ مسافر و خدمه آن کشته شدند (یزدان فام ، ص ۹۹ـ۱۰۰).

ز) تغییر موازنه ، حملات پایانی عراق و پذیرش قطعنامه ۵۹۸. عراقیها از فرصت درگیری امریکا با ایران در خلیج فارس استفاده کردند و با تشدید بمباران شهرها و نفتکشها، کوشیدند با تغییر موازنه جنگ بر روی زمین و تغییر راهبرد دفاعی به حمله ، ابتکار عمل را در جنگ در دست بگیرند و با بازپس گیری مناطق تحت تصرف ایران شرایط لازم را برای پایان جنگ فراهم کنند (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۵۸). توان رزمی عراق ، که در ۱۳۶۶ ش با خرید و تولید جنگ افزارهای جدید و ترمیم سازماندهی نظامی افزایش یافته بود، در اوایل ۱۳۶۷ ش نمایان شد (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۸۱ ش ، ص ۱۵۴ـ۱۵۵).هر چند ارتش عراق در سلسله عملیات ایران در جبهه شمالی آسیبهای فراوان دید، درگیری نیروهای ایران در پدافند گسسته جبهه های متعدد سبب شد تا قدرت واکنش آنها در برابر هجوم ارتش عراق به فاو کاهش یابد. به خصوص که عراق تمرکز قوای خود را در فاو، برای جلوگیری از سقوط حلبچه ، برهم نزده بود (همو، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۰۲). در آغاز ۱۳۶۷ ش ، عراق با استفاده از برتری نظامی خود در جنوب و با اتکا به حمایت روانی و سیاسی و تبلیغاتی ناشی از حضور نظامی امریکا در خلیج فارس توانست روحیه لازم را برای خروج از وضع پدافندی و کسب ابتکار عمل به دست آورد و حملات گسترده ای انجام دهد (همان ، ص ۱۰۶). نخستین حمله جدید عراق در منطقه فاو صورت گرفت . ارتش عراق در ۲۸ فروردین ۱۳۶۷، با دو سپاه هفتم و گارد و یگانهای نیروی دریایی خود شامل دَه لشکر و ۲۶ تیپ ، به منطقه عملیاتی والفجر ۸ هجوم برد (نداف ، ص ۲۴۷). این حمله کاملاً غافلگیرانه بود و عراق به طور گسترده از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد (همان ، ص ۶۷؛ درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۶۶). در این عملیات ، نیروهای عراقی از عقبه خشکی برخوردار بودند، در حالی که نیروهای ایران در آن سوی آب می جنگیدند و تنها به یک پل بر روی اروندرود متکی بودند. در هر حال ، خطوط گوناگون دفاعی نیروهای ایران در برابر آتش شدید و آمادگی کامل نیروهای عراقی بعد از ۴۸ ساعت مقاومت سقوط کرد (نداف ، ص ۱۴۹ـ۱۵۰). سقوط فاو نشان دهنده برتری کمّی عراق از نظر نیرو و تجهیزات و نیز تغییر استراتژی آن از پدافند به آفند در پایان جنگ بود (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۷۲). ۳۸ روز پس از حمله به فاو، ارتش عراق در ۴ خرداد ۱۳۶۷ با سه سپاه (گارد ریاست جمهوری از محور آبراهه پرورش ماهی شلمچه ، لشکر سوم از محور جاده شلمچه و لشکر هفتم از محور جزیره ام الطویل ) با پشتیبانی واحدهای توپخانه زرهی و هوایی وارد عمل شد و شلمچه در هشت ساعت سقوط کرد (همان ، ص ۸۵، ۸۷).ایران برای مقابله با برتری عراق در جبهه های جنگ ، در ۲۲ خرداد ۱۳۶۷ عملیات بیت المقدّس ۷ را با ده یگان سپاه پاسداران ، در منطقه شلمچه اجرا کرد که با پیشروی سریع نیروهای ایران همراه بود، اما به دلیل ورود یگانهای مجرب عراق به منطقه و انجام چند ضدحمله ، نیروهای ایرانی ، برای جلوگیری از تلفات بیشتر، به مواضع قبلی عقب نشینی کردند (درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۲۰۲). عراق در ادامه حملات خود در ۲۴ خرداد ۱۳۶۷، در محور ماووت (جبهه شمالی ) وارد عمل شد و پس از هشت روز درگیری ، بخشی از این منطقه را از دست ایران خارج کرد (همو، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۹۷). همچنین در ۲۹ خرداد ۱۳۶۷، عراق در اقدامی مشترک با سازمان مجاهدین خلق (منافقین ) به مهران حمله کرد. در این عملیات ، نیروهای عراقی به پشتیبانی یک لشکر، ارتفاعاتِ قلعه آویزان را، که بر شهر مهران مسلط بود، تصرف کردند و نیروهای سازمان یاد شده ، با برخورداری از حمایت یگانهای عراق ، وارد شهر مهران شدند (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۶۹ ش ، ص ۱۶۳؛ درودیان ، ۱۳۷۶ ش ، همانجا). یگانهایی از گارد ریاست جمهوری ، لشکر سوم و لشکر ششم عراق در آن عملیات شرکت داشتند و از بامداد ۴ تیر ۱۳۶۷ با گشودن آتش سنگین بر خطوط دفاعی و عقبه های منطقه ، حمله به جزایر مجنون را آغاز کردند و تا ۱۱ صبح همان روز در محورهای اصلی و فرعی در جزیره شمالی به هم پیوستند. با سقوط جزایر جنوبی و شمالی ، نیروهای ایران مناطق ابوذاکر و تُرابه را تخلیه کردند. ارتش عراق در محورهای طلائیه و کوشک ، با پیشروی در خاک ایران ، حملات فرعی خود را آغاز کرد و با تصرف جاده اهواز به خرمشهر و بستن این جاده ، چندین پل و قسمتی از ریلهای راه آهن را تخریب کرد. با آغاز شب ، نیروهای عراقی از محور طلائیه به سمت مرز عقب نشینی ، و در حوالی نوار مرزی مواضع خود را تثبیت کردند (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۱۰۰ـ ۱۰۱؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . دفتر سیاسی ، ش ۴۵، ص ۱۳). عراق پس از بازپس گیری کلیه مناطق تصرف شده در جبهه های جنوب ، به جبهه های شمالی حمله کرد و در ۷ تیر ۱۳۶۷، ارتفاعات شاخ شمیران در منطقه دربندیخان را تصرف نمود (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۶۹ ش ، ص ۹۰). نیروهای ایران برای تمرکز توان خود و خارج کردن ابتکار عمل از دست عراق ، مناطق حاج عمران ، ماووت و پنجوین را تخلیه کردند (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۱۱۵). ارتش عراق ضمن اشغال این مناطق به حملات خود ادامه داد و طی هشت روز کلیه مناطق شمالی را که ایران در ۱۳۶۶ ش و اردیبهشت ۱۳۶۷ با عملیات کربلای ۱۰، نصر ۴، نصر ۸ و بیت المقدّس ۶ تصرف کرده بود، پس گرفت (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۶۹ ش ، همانجا). در تیر ۱۳۶۷، نیروهای عراقی به غرب عین خوش ، موسیان و جنوب دهلران حمله کردند و پادگان عین خوش ، منطقه زُبَیدات ـ شرهانی و شهر دهلران را اشغال نمودند و عراق اعلام کرد پنج هزار تن از نیروهای لشکرهای ۲۱ و ۷۷ ایران را به اسارت گرفته است (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۱۱۶).در ۲۷ تیر ۱۳۶۷، جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت (ولایتی ، ص ۲۷۹). سه روز پس از پذیرش رسمی قطعنامه ، ارتش عراق در ۳۱ تیر ۱۳۶۷ از دو محور شلمچه و کوشک وارد خاک ایران شد و حدود سی کیلومتر از جاده اهواز ـ خرمشهر را تصرف کرد و با استفاده از نیروهای کماندویی و زرهی از دو محور شلمچه و جاده اهواز ـ خرمشهر، خرمشهر را محاصره نمود و تا پنج کیلومتری قرارگاه کربلا پیشروی کرد. هدف عراق از این تهاجم اشغال مناطقی از ایران و به اسارت در آوردن نظامیان بیشتری بود تا در زمان مذاکره بعد از جنگ ، به عنوان برگ برنده از آن استفاده کند و در تبادل اسرا موقعیت برتری داشته باشد (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۱۷۵، ۱۷۷؛ همو، ۱۳۷۶ ش ، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸). مردم ایران در پی این اقدام احساس خطر کردند و برای مقابله با نیروهای عراقی بسیج شدند. در شرایطی که خرمشهر و اهواز در آستانه اشغال بودند، امام خمینی (ره ) در پیامی به نیروهای مسلح ، بر تداوم مبارزه و مقاومت در برابر نیروهای عراقی تأکید کردند (رجوع کنید به ج ۲۰، ص ۲۴۵). با انتشار پیام امام ، خطوط دفاعی جدید تشکیل گردید و از پیشروی نیروهای عراق جلوگیری شد و در بعد از ظهر همان روز، با توقف نیروهای عراقی ، پادگان حمید از اشغال خارج شد (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۱۷۸). عراق با مشاهده بسیج عمومی در ایران و ناکامی نیروهای عراقی در برخی جبهه ها، پس از ۲۴ ساعت رسماً دستور عقب نشینی از جبهه های جنوب را صادر کرد (خبرگزاری جمهوری اسلامی ، گزارشهای ویژه ، ش ۱۲۵، ۱ مرداد ۱۳۶۷، ص ۹) و در ۳ مرداد ۱۳۶۷، عقب نشینی از جبهه های میانی و غربی ایران را اعلام نمود (همان ، ش ۱۲۸، ۴ مرداد ۱۳۶۷، ص ۱). در حالی که آخرین نیروهای عراقی از منطقه خارج می شدند، سازمان مجاهدین خلق (منافقین )، به قصد رسیدن به تهران در ۳۳ ساعت و سرنگون کردن نظام جمهوری اسلامی ایران ، در ۳ مرداد ۱۳۶۷، با ۲۵ تیپ ، حمله به شهرهای کرند و اسلام آباد را آغاز کردند. آنها در چند ساعت این دو شهر را تصرف و به سوی کرمانشاه حرکت کردند. نیروهای ایران با آگاهی از جهت پیشروی آنان در منطقه حسن آباد، روی ارتفاعات چهارزِبَر خط دفاعی تشکیل دادند و با نیروهای مهاجم ، که حدود دو هزار نفر بودند، درگیر شدند (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . دفتر سیاسی ، ش ۴۶، ص ۱۷). با ناکامی نیروهای عراقی در پشت ارتفاعات چهارزبر، نیروهای ایرانی برای بازپس گیری مناطق اشغال شده ، عملیات مرصاد را در ۶ مرداد ۱۳۶۷ آغاز کردند. در برخی محورها، نیروهای ایرانی یگانهای عراقی را غافلگیر کردند و آسیبهای فراوانی به آنها رساندند. خلبانهای هوانیروز نیز با گشودن آتش سنگین بر روی دشمن زمینه فروپاشی مواضع آنها را فراهم ساختند. شهر اسلام آباد آزاد شد و نیروهای مجاهدین خلق (منافقین ) ضمن تحمل تلفات با به جا گذاشتن ادوات نظامی متواری شدند (شبانی ، ص ۹۳). با توقف عملیات نظامی ، مقدمات آتش بس بر اساس قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد فراهم آمد و در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ به طور رسمی آتش بس میان دو کشور در جبهه های جنگ برقرار شد و جنگ پس از هشت سال به پایان رسید (درودیان ، ۱۳۸۰ ش الف ، ص ۲۱۲).

منابع : عبدالحلیم ابوغزاله ، الحرب العراقیه الایرانیه : ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۸، [بی جا: بی نا ]، ۱۹۹۴؛ ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، تألیف محمد جوادی پور و دیگران ، تهران : سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران ،۱۳۷۳ـ۱۳۷۶ش ؛ حسین اردستانی ، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ همو، «عملیات کربلای ۵»، سند مورخ ۱/۱۱/۱۳۶۵، ش ۱۳۶۹، موجود در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ؛ همو، «گزارش عملیات خیبر»، سند مورخ ۱۳۶۳ش ، ش ۱۴۸، موجود در همانجا؛ «ارزیابی عملیات والفجر ۸»، گزارش از یگان جنگال قرارگاه خاتم الانبیاء به فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاء، سند مورخ ۲۸/۱۱/۱۳۶۴، ش ۱۲۳۹۷، موجود در همانجا؛ «استفاده عراق از سلاح شیمیایی در عملیات والفجر ۸»، گزارش دفتر بهداری قرارگاه کربلا، سند مورخ ۱۳۶۴ ش ، ش ۴، موجود در همانجا؛ مهدی انصاری ، «استراتژی دفاع متحرک عراق »، سند مورخ بهار ۱۳۶۷، ش ۶۸۲، موجود در همانجا؛ مهدی انصاری ، محمد درودیان ، و هادی نخعی ، خرمشهر در جنگ طولانی، تهران ۱۳۷۷ ش ؛ محمد بکایی ، دلیران دریا، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ محمدحسین جمشیدی ، «جنگ شهرها» ، تاریخ جنگ : فصلنامه مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ش ۱۱ (بهار ۱۳۷۵)؛ رکن الدین جوادی ، «گزارش مسائل جنگ از آغاز تا پایان »، سند مورخ مهر ۱۳۶۰، ش ۴، موجود در همان مرکز؛ ابوالقاسم حبیبی ، «گزارش اجمالی سی وهشت عملیات جنگ »، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش (جزوه تکثیرشده )؛ حسین حسینی ، «بررسی علل وقوع جنگ ایران و عراق »، در ریشه های تهاجم : علل و زمینه های شروع جنگ ، به کوشش فرهاد درویشی ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۸ ش ؛ کمال حسینی ، «گزارش عملیات بیت المقدس ۳»، سند مورخ آبان ۱۳۶۷، ش ۶۷۵، موجود در همان مرکز؛ سعید خالوزاده ، «حمایت های سیاسی ، نظامی و اقتصادی کشورهای قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهوری اسلامی ایران »، در دعاوی ایران : بررسی کمک ها و حمایت های غرب به ویژه آمریکا از صدام حسین در جنگ تحمیلی ، تهران : مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران ، ۱۳۸۳ ش ؛ خرمشهر در اسناد ارتش عراق ، تحقیق اصغر کاظمی ، تهران : سازمان تبلیغات اسلامی ، حوزه هنری ، ۱۳۷۵ ش ؛ روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، صحیفه نور، تهران ، ج ۷، ۱۳۷۳ ش ، ج ۸ ، ۱۳۷۳ ش ، ج ۱۹، ۱۳۶۸ ش ، ج ۲۰، ۱۳۶۹ ش ؛ محمد درودیان ، آغاز تا پایان ( سالنمای تحلیلی ): بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، پایان جنگ : بررسی و تحلیل رویدادهای سیاسی ـ نظامی جنگ از عملیات والفجر ۱۰ تا اشغال کویت ، تهران ۱۳۸۰ ش الف ؛ همو، جنگ : بازیابی ثبات ، بررسی تحولات سیاسی نظامی از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱، تهران ۱۳۷۸ ش الف؛ همو، خرمشهر تا فاو: بررسی نظامی ـ سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادی مهران ( تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵ )، تهران ۱۳۷۸ش ب ؛ همو، خونین شهر تا خرمشهر، تهران ۱۳۸۰ ش ب ؛ همو، شلمچه تا حلبچه : بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ در سال ۱۳۶۶ ، تهران ۱۳۸۴ ش ؛ همو، «طراحی و انجام عملیات کربلای ۵»، سند مورخ فروردین ۱۳۶۶، ش ۶۶۱، موجود در همان مرکز؛ فرهاد درویشی ، «تمهیدات سیاسی و نظامی عراق برای آغاز جنگ »، در ریشه های تهاجم، همان ؛ غلامعلی رشید، «استراتژی آزادسازی »، تاریخ جنگ : فصلنامه مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ش ۱۱ (بهار ۱۳۷۵)؛ محسن رشید، گزارش کوتاه ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ داود رنجبر، «عملیات والفجر ۸»، سند مورخ ۱۳۶۶ ش ، ش ۱۶۳۷، موجود در همان مرکز؛ همو، «نگاهی گذرا به سیر جنگهای نامنظم در طول جنگ هشت ساله »، سند مورخ ۱۳۶۹ ش ، ش ۶۰۶، موجود در همان مرکز؛ روزشمار جنگ ایران و عراق ، نویسندگان : مهدی انصاری و دیگران ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۲ ش ـ ؛ روزها و رویدادها ، تهیه و تنظیم دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، ج ۳، تهران : زهد، ۱۳۷۷ ش ؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . دفتر سیاسی ، رویدادها و تحلیل ، ش ۴۵ (۲۵ تیر ۱۳۶۷)، ش ۴۶ (۲۹ مرداد ۱۳۶۷)؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، اطلس جنگ ایران و عراق : فشرده نبردهای زمینی ، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ـ ۲۹ مرداد ۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ همو، جنگ در سال ۶۵: کارنامه یک ساله سپاه ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛ همو، راهنمای عملیات های جنگ هشت ساله، تهران ۱۳۶۹ ش ؛ همو، کارنامه نبردهای زمینی ، تهران ۱۳۸۱ ش ؛ مسعود سرمدی ، «گزارش عملیات فتح ۱»، سند مورخ ۱۳۶۵ ش ، ش ۲۹۴، موجود در همان مرکز؛ علی سمیعی ، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس ، تهران ۱۳۸۲ ش ؛ محمد شبانی ، «عوامل مؤثر بر شکست سازمان مجاهدین خلق در عملیات فروغ جاویدان »، فصلنامه دفاعی و امنیتی ، ش ۳۱ (تابستان ۱۳۸۱)؛ موسی کاظمی ، «تحلیل آماری جنگ شهرها»، در تأملی در جنگ ایران و عراق : چند مسئله راهبردی ( مجموعه مقالات )، به اهتمام مجید مختاری ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۸۰ ش ؛ گاه شمار جنگ عراق و ایران ۱۹۸۷: از دی ماه ۱۳۶۵ تا آذر ۱۳۶۶، ترجمه پیروز ایزدی ، به کوشش محمود یزدان فام ، تهران : دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران ، ۱۳۷۷ ش ؛ «گزیده اسناد والفجر ۸»، ج ۵، تدوین جعفر فرهادی ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (منتشر نشده )؛ مجید مختاری ، «گزارش عملیات والفجر ۸»، سند مورخ ۱۳۶۴ ش ، ش ۲۴۰، موجود در همان مرکز؛ نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، ۱۳۷۹ ش ؛ مجید نداف ، «گزارش سقوط فاو»، سند مورخ ۱۳۶۷ ش ، ش ۶۷۹، موجود در همان مرکز؛ علی اکبر ولایتی ، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ محمود یزدان فام ، «سیمای خلیج فارس در واپسین سال جنگ ایران و عراق »، نگاه ، ش ۱۵ و ۱۶ (شهریور و مهر ۱۳۸۰)؛ حسین یکتا، «وضعیت نظام بین المللی در آستانه جنگ ایران و عراق »، در ریشه های تهاجم ، همان ؛Anthony H. Cordesman, The Gulf and the West: strategic relations and military realities, Boulder, Colo. ۱۹۸۸; Anthony H. Cordesman and Abraham R. Wagner, The lessons of modern war, Boulder, Colo. ۱۹۹۱.