تحویل(1) ، اصطلاحینجومیبهمعنایمنتقلشدننقطهایدر آسماناز آخر برجیبهآغاز برجدیگر در جهتتوالیبروج؛ نیز اصطلاحیدر ریاضیاتدورةاسلامی. در نجوماگر انتقالمذکور در خلافتوالیبروجباشد، بهآن«عکستحویل» میگویند. نقطهایکهمنتقلمیشود، میتواند مرکز یکسیاره، ماه، خورشید یا گرههایمداریماهیا اوجو گرههایمداری سیاراتباشد. ثبتزمانتحویلِ نقاطِ اوجو گرههایمداریسیاراتدر تقویمهاینجومیمعمولنبودهاست(گنابادی، 1282، بابهفتم).در نجومدورةاسلامی، مهمترینمصداقتحویلرا انتقالخورشید از برجحوتبهحملمیدانستهاند و آنرا با نامهایتحویلسال(سنه)، تحویلسالعالم، تحویلحملو حلولسالنامیدهاند. لحظةورود خورشید بهحملرا ساعتتحویلمینامند (قمی، ص 208؛ ابوریحانبیرونی، 1362ش، ص؛ نفیسی، ذیلواژه) کهدر اینلحظه، سالجدید شمسیآغاز میشود. در نجومدورةاسلامی، تحویلخورشید بهبرجهایحملو میزانبهجهتبرابریطولشبو روز در اینهنگام، تحویلخورشید بهسرطانبهدلیلدرازترینروز و کوتاهترینشبدر اینهنگامو تحویلخورشید بهجدیبهدلیلکوتاهترینروز و درازترینشبدر اینهنگام، اهمیتداشتهاست(نصیرالدینطوسی، فصلیازدهم).در شرحزیجالغبیگآمدهاستکهبرخیمنجمان، هرگونه جابجاییسیاراترا صرفنظر از تغییر مکاناز برجیبهبرجدیگر، تحویلنامیدهاند ( رجوع کنید به بیرجندی، گ 264 ر). در نجومدورةاسلامی، تحویلماهاز برجیبهبرجدیگر را بیشتر «انتقال» نامیدهاند (گنابادی، 1282، همانجا؛ تهانوی، ج 1، ص 393).ابوریحان بیرونی(1362ش، ص) در بیانقرانمشتریو زحلــ کهبیستسالیکبار رخمیدهد ــ تعبیر دیگریاز تحویلرا بیانمیکند. او دوازدهبرجرا بهچهار مثلث(چهار دستةسهتایی) تقسیمکرده، تغییر مکانقرانها را از یکمثلثبهمثلثدیگر، «قرانِ میانه»، «انتقالممرّ» یا «تحویلممرّ» نامیدهاست، کههر 240 سالیکبار رخمیدهد (شکل). در احکامنجوم، تحویلسالموالید (تحویلسنیموالید، تحویلمولود) اهمیتدارد و بدینمعناستکهخورشید بهنقطهایاز دایرةالبروجبرسد کههنگامتولد فرد موردنظر باشد. طالعبینانبا محاسبةزمانآن، طالعتحویلآنسال(موالید) را برایفرد مشخصمیکردهاند ( رجوع کنید به شهمردانبنابیالخیر، ص 255؛ ابوریحانبیرونی، ص). در کتابالفهرستابنندیمدستکمنامچهاردهکتابمتعلقبهاوایلدورةعباسیآوردهشدهاستکهعنوانشانیکیاز دو اصطلاح«تحویلسنیالموالید» یا «تحویلسنه» است(کندی، ص).در گذشته، احکامیانبرایبهدستآوردناحکامنجومهر فصلسال، زمانتحویلخورشید را بهبرجآغازینآنفصلدرنظر میگرفتند. برایمثال، مبنایاحکامفصلبهار، هنگامرسیدنخورشید بهبرجحمل، و مبنایاحکامفصلتابستان، هنگامرسیدنخورشید بهبرجسرطانبود. البتهبرخیمنجماناینکار را برایورود خورشید بههر برجیانجاممیدادهاند (ابوریحانبیرونی، 1373ـ 1375، ج، ص؛ گنابادی، 1282، بابچهاردهم). در تنبیهاتالمنجمین، بخشهاییبهاحکامتحویلاجرامآسمانیاختصاصدارد (گنابادی، 1284، صـ 218).در نجومدورةاسلامیبرایاستخراجاحکامتحویلخورشید (بویژهدر آغاز سالشمسی) و دیگر اجرامآسمانی، محاسبةزمانتحویل آنها اهمیتداشتهاست. بیرونیبرایمحاسبةوقتتحویلخورشید (سالموالید و سالعالم) سهروشعرضهکردهاست: در روشاول، موقعیتخورشید را نسبتبهنصفالنهار ناظر، در روزیکهتحویلرخمیدهد، بهدستمیآورد. بدیهیاستهنگامیکهخورشید بر نصفالنهار ناظر قرار میگیرد، الزاماً لحظةتحویلآننیست. سپسبا روشتکرار، زمانیاز شبانهروز را کهخورشید بهنقطةتحویلمیرسد، دقیقتر محاسبهمیکند. بیرونیدر روشدوم، با محاسبهو تصحیحموضعاوجخورشید کهبهدلیلحرکتتقویمیزمینتغییر میکند، وقتتحویلرا دقیقتر بهدستمیآورد. او در روشسومکهروشیتقریبیاست، مقدار کسریسالشمسییعنی2406ر0 روز را ــ کهمعادلْ86 و َ41 و ً18 تغییر در درجةطالعتحویلاستــ بر درجةطالعسالپیشکهاز زیجاستخراجمیشود، میافزاید (1373ـ 1375، ج 3، صـ 1419). در زیجالغبیگ(صـ403) در روش محاسبةساعتتحویلسیارات، آمدهاستکهاگر تحویلدر ظهر روز موردنظر واقعشود، ساعتظهر (تعداد ساعاتگذشتهاز آغاز روز) ساعتآنتحویلاست، و اگر در ظهر روز موردنظر نباشد، بُعد سیارهرا از موضعتحویلدر اولینظهر قبلیا بعد از تحویلاندازهمیگیرند و ساعتتحویلبهدستمیآید.در تقویمیزدگردی، تحویلسالبر آغاز بهار تثبیتنشدهبود، تا اینکهبهفرمانسلطانجلالالدینملکشاهسلجوقی، آغاز سال، هنگامتحویلخورشید از برجحوتبهحمل(گذر مرکز قرصخورشید از نقطةاعتدالبهاری) اعلامگردید (خازنی، گ2 پ). برایتثبیتدایمینخستینروز سالبر نخستینروز بهار، از قاعدة«نوروز تحویلیتقویمسلطانی» استفادهمیشد. بر طبقاینقاعده، نخستینروز سالروزیبود کهتحویلسال، پیشاز رسیدنخورشید بهنصفالنهار رصدگاه یا نصفالنهار مبنا، در آنروز صورتگیرد، مشروطبر اینکهدر روز قبل، خورشید پیشاز عبور از نصفالنهار در برجحوتبودهباشد ( رجوع کنید بهصیاد، ص).در تقویمهجریشمسیِ برجیــ کهمبنایتقویمهجریشمسیامروزیاست( رجوع کنید به تقویم* ) ــ بهلحاظعلمی، تحویلسالرا لحظةعبور مرکز قرصخورشید از نقطةاعتدالبهاری(محلتلاقیدایرةالبروجبا اِستوایسماوی) درنظر میگیرند ( رجوع کنید به صیاد، ص). در هر سال، خورشید با گذر از ایننقطه، از بخشجنوبیکرةآسمانبهبخششمالیآنوارد میشود ( ) فرهنگنجوم( ، ذیل"vernal equinox" ؛ نیز رجوع کنید به شکل 2). در تقویمهایقدیمی، لحظةتحویلسالرا لحظةرسیدنخورشید بهآغاز برجحملمینوشتند، اما در آنتقویمها نیز منظور از برجحمل، نهابتدایصورتفلکیحمل، بلکهنقطةاعتدالبهاریبودهاست.در تقویمهجریشمسیِ برجیقاعدةتعییناولینروز سالمانند تقویمسلطانیاست(صیاد، صـ113). در تقویمهجریشمسیامروزینیز مبنایتحویلسالتغییر نکردهاست، اما زمانعبور خورشید را از نصفالنهار رسمیایران(5ر52 درجةشرقی) محاسبهمیکنند. در اینصورت، دو حالتممکناسترویدهد: اگر لحظةتحویلسال، بینبعدازظهر سیصد و شصتو پنجمینروز و قبلاز ظهر روز بعد رخدهد، سالسپریشدهرا عادی(365 روزه) درنظر میگیرند و روز بعد، آغاز سالجدید بهشمار میآید (همان، ص 115)؛ اگر لحظةتحویلسال، در بعدازظهر سیصد و شصتو ششمین روز سالواقعشود، سالسپریشدهرا کبیسهمیدانند و روز بعد را آغاز سالنو در نظر میگیرند (همانجا).مدتمتوسطمیاندو عبور متوالیخورشید از نقطةاعتدالبهاری، 24219ر 365 روز (یا 365 روز و 5 ساعتو 48 دقیقهو 46 ثانیه) است، کهآنرا طولسالاعتدالینیز مینامند (میتون، ص، جدول). بر اساسمحاسبات، از سال1341 تا 1375 شمدتزمانسالاعتدالیبین365 روز و 5 ساعتو 41 دقیقه(کمینه) تا 365 روز و 5 ساعتو 55 دقیقه(بیشینه) تغییر کردهاست(صیاد، ص 115، 117، نمودار 1). اینتغییر بهسببتأثیر گذاشتنخورشید و ماهبر زمینرخمیدهد ( ) فرهنگنجوم( ، ذیل"nutation" ).امروزهبهکمکرایانهمیتوانلحظةرسیدنخورشید را بهنقطةاعتدالبهاری، با دقتبسیار زیاد محاسبهکرد. در اینلحظه، مختصاتدایرةالبروجی(طولو عرضدایرةالبروجی) خورشید صفرمیشود. برایمحاسبةرایانهایزمانگذر خورشید از نقاطاعتدالها (بهاریو پاییزی) و انقلابها (تابستانیو زمستانی) با دقت24 ثانیةزمانی، باید طولدایرةالبروجیخورشید را با دقتیکثانیةکمانیمحاسبهکرد (میوس، ص 168).اصطلاحتحویلدر ریاضیاتدورةاسلامیبهمعنایتبدیلیککسر بهکسرهاییبا صورتو مخرجمتفاوتبودهاست، با اینشرطکهنسبتهایآنها مساویباقیبماند، مانند تحویلکسر612 به12 (غیاثالدین، ص 98؛ تهانوی، ج 1، ص).منابع: ابوریحان بیرونی، کتابالتفهیملاوائلصناعةالتنجیم، چاپجلالالدینهمائی، تهران1362ش؛ همو، کتابالقانونالمسعودی، حیدرآباد دکن1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛ الغبیگ، زیجالغبیگ، چاپسدیو، پاریس1847؛ عبدالعلیبنمحمد بیرجندی، شرحزیجالغبیگ، نسخةخطیکتابخانةمدرسةعالیشهید مطهری، ش 680؛ محمداعلیبنعلیتهانوی، موسوعةکشّافاصطلاحاتالفنونو العلوم، چاپرفیقالعجمو علیدحروج، بیروت1996؛ عبدالرحمانخازنی، زیجمعتبر سنجری، نسخةخطیکتابخانةمدرسةعالیشهید مطهری، ش 682؛ شهمردانبنابیالخیر، روضةالمنجمین، چاپعکسیاز روینسخةخطیکتابخانةملک، با مقدمهو فهرستها و اصطلاحاتنجومیاز جلیلاخوانزنجانی، تهران1368ش؛ محمدرضا صیاد، «پیدایشو سیر تحولتقویمهجریشمسی»، میراثجاویدان، سال، شو 4 (پاییز و زمستان1375)؛ جمشیدبنمسعود غیاثالدین، مفتاحالحساب، چاپاحمدسعید دمرداشو محمد حمدیحفنیشیخ، قاهره?] 1967 [ ؛ حسنبنعلیقمی، ترجمةالمدخلالیعلماحکامالنجوم: تألیفبهسال365 ه ق، از مترجمیناشناخته، چاپجلیلاخوانزنجانی، تهران1375ش؛ ادوارد استوارتکندی، پژوهشیدر زیجهایدورة اسلامی، ترجمةمحمد باقری، تهران1374ش؛ مظفربنمحمدقاسمگنابادی، تنبیهاتالمنجمین، چاپسنگی] ایران[ 1284؛ همو، شرحبیستبابملامظفر (در بارةرسالةبیستبابدر معرفتتقویماثر عبدالعلیبنمحمد بیرجندی)، چاپسنگی، ] بیجا [ 1282؛ محمدبنمحمدنصیرالدینطوسی، کتابسیفصل، چاپسنگیتهران1330؛ علیاکبر نفیسی، فرهنگنفیسی، تهران1355ش؛A Dictionary of astronomy , ed. Ian Ridpath, Oxford: Oxford University Press, 1997; Jean Meeus, Astronomical algorithms , Richmond, Virg. 1991; Jacqueline Mitton, A concise dictionary of astronomy , Oxford 1991.