تحریر(3) ، عنوانی‌برای‌متن‌بازنویسی‌شدة‌دسته‌ای‌از کتابهای‌ریاضی‌و نجومی. اضافه‌شدن‌واژة‌تحریر به‌اسم‌کتاب‌یا رساله، مثلاً تحریر اصول‌اقلیدس* یا تحریر مجسطی* ، به‌این‌معنی‌است‌که‌آن‌کتاب‌یا رساله‌تهذیب‌و بازنویسی‌شده‌است. یکی‌از معانی‌لغوی‌تحریر نیز اصلاح‌و بازنویسی‌است(ابن‌منظور، ذیل«حرر»؛ معجم‌الوسیط، ذیل«حَرَّرَه»).تحریرها عموماً بازنویسی‌آثار ریاضی‌و نجومی‌چند دانشمند یونانی‌هستند، از جمله: اقلیدس(سدة‌چهارم‌ق م)، ثاوذوسیوس(در نوشته‌های‌دورة‌اسلامی= تئودوسیوس‌بیتونیایی، سدة‌دوم‌ق م)، اَبُلونیوس(= آپولونیوسِ پرگایی، سدة‌سوم‌ق م)، ارشمیدس(سدة‌سوم‌ق م)، اُطولوقُس(= آتولوکس، سدة‌چهارم‌ق م)، و مانالاوس(= منلائوس، سدة‌اول‌میلادی)، که‌در سده‌های‌اول‌و دوم‌هجری‌در جریان‌نهضت‌ترجمه‌به‌عربی‌ترجمه‌شدند ( رجوع کنید به ترجمه* ). نادرستی‌متنهای‌ترجمه‌شده‌و آشنا نبودن‌بعضی‌مترجمان‌با علوم‌مختلف، از زمان‌شروع‌نهضت‌ترجمه‌افرادی‌را بر آن‌داشت‌تا این‌ترجمه‌ها را بازنویسی‌و اصلاح‌کنند، از جمله‌ثابت‌بن‌قُرّه‌که‌ترجمة‌اصول‌اقلیدس‌اسحاق‌بن‌حنین‌را اصلاح‌کرد (ابن‌ندیم، ص 325؛ نیز رجوع کنید بهسزگین، ج، ص) و محمدبن‌موسی( رجوع کنید بهبنوموسی* ) که‌ترجمة‌ثابت‌بن‌قرّه‌از کتاب‌مخروطات‌آپولونیوس‌را تصحیح‌نمود (سزگین، ج 5، ص؛ بروکلمان، ) ذیل( ، ج، ص). افراد مختلف‌این‌بازنویسیها را در ادوار گوناگون‌تکرار می‌کردند (برای‌آگاهی‌از این‌بازنویسیها رجوع کنید بهسزگین، ج 5، ص‌ـ 189، ج، ص‌ـ103). گاهی‌نیز آثار تألیفی‌را تحریر (بازنویسی) می‌کردند، از جمله‌خواجه‌نصیرالدین‌طوسی‌کتاب‌معرفة‌مساحة‌الاشکال‌البسیطة‌و الکریة‌تألیف‌بنوموسی‌را تحریر کرد و محمدبن‌عمربن‌احمد هبة‌اللّه‌ابی‌جراده(متوفی 691) مقالة‌ثابت‌بن‌قرّه‌به‌نام‌فی القطوع‌الاسطوانه‌را تحریر نمود (سوتر، ج 1، ص 165؛ ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 426). بازنویسی‌آثار علمیِ ترجمه‌ای‌و تألیفی‌با عناوین‌دیگری‌چون«اصلاح» و «شرح» نیز صورت‌می‌گرفت، مانند اصلاح‌لکتاب‌الاصول(اقلیدس) از عباس‌بن‌سعید جوهری* (سزگین، ج 5، ص)، اصلاح‌کتاب‌مانالاوس‌فی‌الاشکال‌الکُریة‌از ابونصر عراق(همان، ج 5، ص) و شرح‌الاَشکال‌الکریة‌لِمنالاوس‌از محمدبن‌عمربن‌احمدبن‌هبة‌اللّه‌بن‌محمدبن‌ابی‌جراده(دانش‌پژوه، 1348ش، ج، ص)، ولی‌اصطلاح‌تحریر از همه‌رایجتر بود.بدرستی‌معلوم‌نیست‌که‌نخستین‌بار چه‌کسی‌عنوان‌تحریر را به‌کار برده‌است. مشهورترین‌تحریرها از آنِ نصیرالدین‌طوسی‌است. وی‌بعضی‌نوشته‌های‌ریاضیدانان‌یونانی‌و چند کتاب‌ریاضی‌دانشمندان‌مسلمان‌را تحریر کرده‌است. بجز تحریر اصول‌اقلیدس‌و تحریر مجسطی‌بطلمیوس، بقیة‌تحریرهای‌او «متوسطات» خوانده‌می‌شدند، از آن‌جهت‌که‌در ترتیب‌آموزش، بین‌دو کتاب‌مذکور قرار داشتند (نصیرالدین‌طوسی، کتاب‌مانالاوس، ص؛ خیراندیش، ص‌ـ92). «متوسطات» و تحریر اصول‌و تحریر مجسطی، مجموعه‌ای‌متشکل‌از هجده‌رساله‌اند که‌طوسی‌آنها را از 644 (زمان‌نگارش‌تحریر مجسطی) تا 663 (زمان‌تحریر اُکَر مانالاوس) نوشته‌است(برای‌آگاهی‌از زمان‌تألیف‌این‌آثار رجوع کنید بهمدرس‌رضوی، ص 333ـ 372؛ قربانی، ص‌ـ 505 که‌مشتمل‌است‌بر معرفی‌دوازده‌تحریر از طوسی؛ نیز رجوع کنید بهآقابزرگ‌طهرانی، ج، ص‌ـ393). مجموعة‌تحریرهای‌طوسی‌از همان‌زمان‌تألیف‌مورد توجه‌قرار گرفت‌و این‌امر از ذکر نام‌این‌تحریرها در کتب‌تراجم‌قرن‌هفتم، از جمله‌در آثار صَفَدی(ج، ص‌ـ181) و ابن‌شاکر کتبی(ج 3، ص 248ـ249)، پیداست؛ اگرچه‌صفدی‌و ابن‌شاکر به‌اشتباه، متوسطات‌را نه‌به‌عنوان‌دسته‌ای‌از کتابهای‌طوسی، بلکه‌کتابی‌مستقل‌دانسته‌اند. هدف‌طوسی‌از نگارش‌این‌تحریرها تهیه‌کردن‌متنی‌عاری‌از اشتباه‌و قابل‌فهم‌بوده‌و این‌کار را عموماً با مقابلة‌کارهای‌پیشینیان‌در بارة‌یک‌اثر واحد انجام‌داده‌است، از جمله‌در نگارش‌تحریر اکر مانالاوس‌اساس‌کار را بر بازنویسی‌ابونصر عراق‌از این‌کتاب‌قرار داده(نصیرالدین‌طوسی، کتاب‌مانالاوس، همانجا) و در نوشتن‌تحریر کتاب‌فی‌الکرة‌و الاسطوانة‌ارشمیدس‌از اصلاح‌ثابت‌بن‌قرّه‌و ترجمة‌اسحاق‌بن‌حنین‌و شرح‌اوطوقیوس‌عسقلانی(سدة‌پنجم‌میلادی) بر این‌کتاب‌استفاده‌کرده‌است(نصیرالدین‌طوسی، کتاب‌الکرة‌و الاسطوانة، ص‌ـ3؛ مدرس‌رضوی، ص‌ـ362).نسخه‌های‌خطی‌موجود از مجموعه‌تحریرهای‌طوسی‌در فاصلة‌کوتاهی‌پس از نگارش‌استنساخ‌شده‌اند. یکی‌از قدیمترین‌این‌نسخ، یک‌سال‌پیش از درگذشت‌او نوشته‌شده‌است(خیراندیش، ص؛ برای‌نشانی‌نسخ‌خطی‌موجود در کتابخانه‌های‌ایران‌که‌در قرن‌هفتم‌استنساخ‌شده‌اند رجوع کنید بهدانش‌پژوه، 1340ش، ج، ص‌ـ1101؛ سیدیونسی، ج، ص 194ـ 210؛ برای‌آگاهی‌از نسخ‌خطیِ موجود در کتابخانه‌های‌خارج‌از ایران‌رجوع کنید به خیراندیش، همانجا؛ کراوزه، ص 499ـ 505). بررسی‌نسخه‌های‌خطی‌تحریرهای‌استنساخ‌شده‌در قرن‌هفتم‌موجود در ایران(نسخة‌خطی‌کتابخانة‌مرکزی‌دانشگاه‌تهران، ش 2432؛ نسخة‌خطی‌کتابخانة‌مدرسة‌عالی‌شهید مطهری‌ــ سپهسالار سابق ــ ، ش 4727 ؛ نسخة‌خطی‌کتابخانة‌ملی‌تبریز، ش 3484) نشان‌می‌دهد که‌نخستین‌کتاب‌از مجموعة‌متوسطات، تحریر مُعطیات‌و آخرین‌آنها تحریر کتاب‌فی‌الکرة‌و الاسطوانة‌ارشمیدس‌است‌و این‌ترتیب‌احتمالاً مراتب‌مطالعة‌این‌مجموعه‌را نشان‌می‌دهد و این‌ترتیب‌در مشهورترین‌چاپ‌تحریرهای‌طوسی( رجوع کنید به ادامة‌مقاله) نیز تقریباً رعایت‌شده‌است. در میان‌نسخه‌های‌خطی‌تحریرهای‌طوسی‌نسخة‌خطی‌شمارة4727 کتابخانة‌مدرسة‌عالی‌شهید مطهری، به‌سبب‌همراه‌داشتن‌نسخه‌هایی‌از تحریر اصول، مجموعة‌متوسطات، تحریر مجسطی‌و دو رسالة‌تألیفی‌طوسی‌به‌نامهای‌التذکرة‌فی‌العلم‌الهیئة* و الرسالة‌الشافیة‌و در دسترس‌نهادن‌مواد آموزشی‌دورة‌کاملی‌از ریاضیات‌و نجوم‌دورة‌اسلامی‌و نیز به‌جهت‌قدمت‌و نفاست‌آن، اهمیت‌بسزایی‌دارد (دانش‌پژوه‌و منزوی، بخش 3، ص 328ـ350؛ خیراندیش، همانجا؛ برای‌آگاهی‌از نسخ‌خطی‌این‌آثار رجوع کنید بهخیراندیش، ص 96ـ 97؛ فکرت، ص 106ـ109؛ بروکلمان، ج 1، ص 670ـ 676، ) ذیل( ، ج، ص‌ـ933؛ سزگین، ج 5، ص‌ـ166، ج 6، ص‌ـ74).تحریرهای‌طوسی، بجز چاپهای‌تحریر اصول، نخستین‌بار در 1304 به‌کتابت‌عبدالکریم‌شریف‌شیرازی‌و با حاشیه‌هایی‌به‌خط‌میرزا طاهر تنکابنی* در تهران‌چاپ‌سنگی‌شد. این‌کتاب‌تنها دارای‌پنج‌رساله‌از مجموعة‌تحریرهاست‌و بین‌رسایل‌مشترک‌آن‌با چاپ‌سربی‌حیدرآباد ( رجوع کنید به ادامة‌مقاله) تفاوتهای‌اندکی‌وجود دارد، مثلاً چاپ‌حیدرآباد فاقد مقدمة‌بسیار کوتاه‌تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس‌است. این‌چاپ‌با عنوان‌تحریر الاکرات‌و المتوسطات(آقابزرگ‌طهرانی، ج 3، ص 391؛ مشار، ج 5، ستون736؛ خیراندیش، ص 95) معرفی‌شده است، اما نسخه‌هایی‌از آن‌با عنوان‌اُکَر در بعضی‌کتابخانه‌های‌ایران‌وجود دارد. تحریر تربیع‌الدایرة، از تحریرهای‌طوسی‌نیز در 1309 در استانبول‌به‌چاپ‌رسید (مشار، همانجا).مشهورترین‌چاپ‌تحریرهای‌طوسی، مجموعه‌ای‌دو جلدی‌است‌که‌در 1309ـ1310 ش‌در حیدرآباد هند چاپ‌سربی‌شده‌است. این‌چاپ‌شامل‌پانزده‌تحریر از مجموعة‌متوسطات‌است‌که‌به‌همراه‌الرسالة‌الشافیة‌عن‌الشک‌فی‌الخطوط‌المتوازیة‌طوسی، مجموعه‌رسائل‌او را تشکیل‌می‌دهد. این‌مجموعه‌بر اساس‌نسخه‌های‌خطی‌برخی‌کتابخانه‌های‌هند، چاپ‌شده‌است(برای‌مشخصات‌مجموعه‌ای‌از این‌نسخ‌خطی‌رجوع کنید به بهادر، حصة1، ص 651ـ 654).عباس‌محمدحسن‌سلیمان‌تحریر ظاهرات‌الفلک، از مجموعة‌متوسطات، را در 1375ش/ 1996 در بیروت‌چاپ‌کرد که‌جدیدترین‌متن‌چاپی‌این‌مجموعه‌است.یحیی‌بن‌ابی‌الشکر مغربی‌معروف‌به‌محیی‌الدین‌مغربی* (متوفی682) چند تحریر نوشت، بویژه‌تحریر آثار ریاضیدانان‌یونانی‌که‌طوسی‌نیز آنها را بازنویسی‌کرده‌بود. مجموعة مغربی‌مدت‌کوتاهی‌پس‌از مجموعه‌تحریرهای‌طوسی پدید آمد، از جملة‌آنهاست: تحریر مخروطات‌ابلونیوس(عرفانیان، ج، ص 25)، تحریر اکر ثاوذوسیوس(گلچین‌معانی، ج 8، ص 375؛ فاضل، ج، ص‌ـ482)، تحریر اکر مانالاوس(حائری، ج 22، ص) و تحریر کرة‌المتحرکة‌اطولوقس(گلچین‌معانی، همانجا). تحریرهای‌مغربی، پس‌از مجموعه‌تحریرهای‌طوسی، بزرگترین‌و مهمترین‌مجموعة‌تحریر است.کمال‌الدین‌فارسی(متوفی718) نیز رساله‌های‌فی‌الکرة‌المحرکة‌و مقالة‌فی‌صورة‌الکسوف‌ابن‌هیثم* را تحریر کرد (ماتویفسکایا و روزنفلد، ج، ص). همچنین‌حاجی‌خلیفه(ج، ستون 142) از تحریر کتاب‌الاکر ثاوذوسیوس‌تقی‌الدین‌راصد * (متوفی993) یاد کرده‌است. کتابی‌به‌نام‌تحریر مناظر اقلیدس‌نیز به‌بدرالدین‌محمدبن‌اسعد استانبولی، ریاضیدان‌قرن‌دوازدهم، نسبت‌داده‌شده‌است(طاهربیگ، ج 3، ص؛ ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 634).تعدادی‌از تحریرهای‌طوسی‌به‌فارسی‌ترجمه‌شده‌است. بجز تحریر اصول‌اقلیدس‌که‌چندین‌بار به‌فارسی‌ترجمه‌شده‌و ترجمة‌تحریر مجسطی، تحریر اکر ثاوذوسیوس‌بیش‌از همه‌مورد توجه‌مترجمان‌قرار گرفته‌و سه‌بار به‌فارسی‌ترجمه‌شده‌است: نخستین‌ترجمه‌از فردی‌ناشناس‌است(استوری، ج، بخش 1، ص 2؛ دانش‌پژوه، 1340ـ1363ش، ص 325)، دومین‌ترجمه‌تحت‌عنوان‌رایض‌النفوس‌کار شخصی‌به‌نام‌غلام‌حسین‌طوسی‌است(استوری، همانجا؛ منزوی، 1374ش، ج 4، ص 2685) و سومین‌بار ملامهدی‌نراقی* (متوفی1209) آن‌را ترجمه‌کرده‌است(منزوی، 1374 ش، ج 4، ص). تحریر مناظر اقلیدس‌را نیز فردی‌ناشناس‌به‌فارسی‌برگردانده‌است(دانش‌پژوه، 1340ـ1363 ش، ص). علاوه‌بر این‌ترجمه‌ها، کتابها و رساله‌های‌دیگری‌نیز در بارة‌تحریرهای‌طوسی‌به‌فارسی‌و عموماً توسط‌علما و ریاضیدانان‌شبه‌قاره‌هند تألیف‌شده‌که‌از جملة‌آنهاست: شرح‌مخروطات‌ابلونیوس‌از تفضل‌حسین‌خان‌کشمیری(متوفی1215؛ منزوی، 1374 ش، ج 4، ص) و تحریر الاشکال، کتابی‌در ریاضی، نوشتة‌محمدزمان‌دهلوی‌که‌در آن‌به‌بسیاری‌از تحریرهای‌طوسی‌اشاره‌شده‌است(منزوی، 1362ـ1370 ش، ج، ص). علاوه‌بر استفاده‌از عنوان‌تحریر در بازنویسی‌آثار ریاضی‌و نجومی، در علوم مختلفی‌چون‌فقه‌و اصول‌و منطق‌و کلام‌نیز کتابهایی‌را تحریر نامیده‌اند. در مواردی‌نیز تحریر، جزئی‌از نام‌کتاب‌بوده‌است، مانند التحریر فی‌الفقه‌از یحیی‌بن‌هارون‌بن‌حسین‌هارونی‌معروف‌به‌الناطق‌بالحق(متوفی424؛ بروکلمان، ج، ص) و تحریر الاحکام‌الشرعیة‌علی‌مذهب‌الامامیة‌در فقه‌از علامه‌حلّی(متوفی 726؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 3، ص 378ـ379؛ فکرت، ص). یکی‌از تحریر ها در علم‌فقه، تحریر القواعد الشهیدیة‌از مقدادبن‌عبداللّه‌بن‌محمد سیوری(متوفی824) است‌که‌عموماً به‌نام‌نضد القواعد الفقهیة‌شهرت‌دارد (آقابزرگ‌طهرانی، ج، ص، ج، ص) و بازنویسی‌کتاب‌القواعد و الفوائد شهید اول‌است. سایر کتابهایی‌که‌در حوزة‌علوم‌عقلی‌تألیف‌و عنوان‌تحریر نیز به‌آنها اضافه‌شده، عبارت‌اند از: تحریرالقواعد المنطقیة‌فی‌شرح‌الشمسیة‌از قطب‌الدین‌محمدبن‌محمد رازی، که‌شرح‌کتاب‌الشمسیة‌نجم‌الدین‌کاتبی‌قزوینی‌در منطق‌است(همان، ج، ص؛ فکرت، ص)؛ تحریرالقواعد الکلامیة‌از عبدالرزاق‌رانکویی‌در کلام‌که‌شرحی‌بر القواعد الکلامیة‌طوسی‌است(آقابزرگ‌طهرانی، ج، ص)؛ التحریر فی‌شرح‌الفرائض‌النصیر از ملاابوالحسن‌بن‌ملااحمد شریف‌قاینی‌در بحث‌ارث، که‌شرحی‌بر الفرائض‌النصیریة‌طوسی‌است(همان، ج، ص) و تحریر الطاووسی‌از ابومنصور حسن‌بن‌زین‌الدین(متوفی1011) در رجال(همان، ج، ص 385) که‌بازنویسی‌بخشی‌از کتاب‌حل‌الاشکال‌فی‌معرفة‌الرجالِ جمال‌الدین‌احمدبن‌موسی‌بن‌طاووس(متوفی673) است. بخشی‌از صحیح‌بخاری‌نیز به‌نام‌تحریر علی‌کتاب‌العلم‌من‌صحیح‌الامام‌البخاری‌بازنویسی‌شده‌است(سزگین، ج، ص). تحریر وسائل‌الشیعة‌و تحبیر مسائل‌الشریعة‌از شیخ‌محمدبن‌حسن‌حرّ عاملی(متوفی1104) در اخبار نیز شرحی‌بر وسائل‌الشیعة‌خود مؤلف‌است(آقابزرگ‌طهرانی، ج، ص‌ـ394). در حوزة‌علوم‌ادبی‌نیز می‌توان‌به‌تحریر التحبیر از ابن‌ابی‌الاصبع* (حاجی‌خلیفه، ج، ستون355) اشاره‌کرد که‌از نخستین‌کتابهای‌مفصّل‌و مبسوط‌در علم‌بلاغت‌و بویژه‌بدیع‌است‌که‌مؤلف‌آن‌را در مقام‌بازنگاری‌مضامین‌آثار مهم‌ادبی‌پیشین‌تدوین‌کرده‌است(برای‌آگاهی‌از سایر تحریرها دراین‌موضوعات‌رجوع کنید بهحاجی‌خلیفه، ج 1، ستون355 ـ 359؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج، ص 376ـ379، 385ـ394).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ ابن‌شاکر کتبی، فوات‌الوفیات، چاپ‌احسان‌عباس، بیروت1973ـ1974؛ ابن‌منظور؛ ابن‌ندیم؛ میرعثمان‌علی‌خان‌بهادر، فهرست‌مشروح‌بعض‌کتب‌نفیسه‌قلمیه‌مخزونة‌کتب‌خانة‌آصفیه‌سرکار عالی، حیدرآباد دکن1357؛ حاجی‌خلیفه؛ عبدالحسین‌حائری، فهرست‌کتابخانة‌مجلس‌شورای‌اسلامی، ج 22، تهران1374 ش؛ الهه‌خیراندیش، «گزارشی‌در بارة‌گنجینه‌های‌خطی‌کتب‌متوسّطات‌ریاضی‌در کتابخانه‌های‌ایران»، در مجموعه‌مقالات‌سمینار هفتادمین‌سال‌افتتاح‌رسمی‌کتابخانة‌مجلس‌شورای‌اسلامی، اسفند 1374 ، به‌کوشش‌غلامرضا فدائی‌عراقی، تهران1375 ش؛ محمدتقی‌دانش‌پژوه، «پراکنده‌ها و یادداشتها در بارة‌نسخه‌های‌بنیادهای‌فرهنگی‌کشور شوروی»، در نسخه‌های‌خطی: نشریة‌کتابخانة‌مرکزی‌دانشگاه‌تهران، زیرنظر محمدتقی‌دانش‌پژوه‌و ایرج‌افشار، تهران1340ـ1363 ش؛ همو، فهرست‌کتابخانة‌مرکزی‌دانشگاه‌تهران، ج 9، تهران1340 ش؛ همو، فهرست‌میکروفیلمهای‌کتابخانة‌مرکزی‌دانشگاه‌تهران، ج 1، تهران1348 ش؛ محمدتقی‌دانش‌پژوه‌و علینقی‌منزوی، فهرست‌کتابخانة‌سپهسالار ، بخش3، تهران1340 ش؛ میرودود سیدیونسی، فهرست‌کتابخانة‌ملی‌تبریز ، ج 1، تبریز 1348 ش؛ صفدی؛ بروسه‌لی‌محمدطاهر بیگ، عثمانلی‌مؤلفلری، استانبول1333ـ1342؛ غلامعلی‌عرفانیان، فهرست‌کتب‌خطی‌کتابخانة‌مرکزی‌آستان‌قدس‌رضوی، ج، مشهد 1362 ش؛ محمود فاضل، فهرست‌نسخه‌های‌خطی‌کتابخانة‌دانشکدة‌الهیات‌و معارف‌اسلامی‌مشهد ، تهران1355ـ1361 ش؛ محمد آصف‌فکرت، فهرست‌الفبائی‌کتب‌خطی‌کتابخانة‌مرکزی‌آستان‌قدس‌رضوی، مشهد 1369 ش؛ ابوالقاسم‌قربانی، زندگینامة‌ریاضیدانان‌دورة‌اسلامی: از سدة‌سوم‌تا سدة‌یازدهم‌هجری، تهران1365 ش؛ احمد گلچین‌معانی، فهرست‌کتب‌خطی‌کتابخانة‌آستان‌قدس‌رضوی، ج 8 ، مشهد 1350 ش؛ محمدتقی‌مدرس‌رضوی، احوال‌و آثار خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، تهران1370 ش؛ خانبابا مشار، مؤلّفین‌کتب‌چاپی‌فارسی‌و عربی، تهران1340ـ1344 ش؛ المعجم‌الوسیط، تألیف‌ابراهیم‌انیس‌و دیگران، تهران: دفتر نشر فرهنگ‌اسلامی،1367 ش؛ احمد منزوی، فهرست‌مشترک‌نسخه‌های‌خطی‌فارسی‌پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370 ش؛ همو، فهرستوارة‌کتابهای‌فارسی، تهران1374 ش ـ ؛ محمدبن‌محمد نصیرالدین‌طوسی، مجموع‌الرسائل، ج 2، حیدرآباد دکن1359؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik , pt. B, vol. 3 (1936); G.P. Matvievskaya and B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ) VIII th -XVII th cent. ), Moscow 1983; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972; Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.
