تَبّان ، محمدبن عبدالملک، متکلم شیعی قرن چهارم و پنجم. کنیة او ابوعبداللّه و نام جدّش محمد تبّان بوده است. تَبّان به معنای کاه‌فروش است و بدون تشدید نام مکانی است در واسط، و با ضم تاء و بدون تشدید باء منسوب به تُبان، روستایی در سُونَج از ناحیة خُزار در ماوراءالنهر است (سمعانی، ج 1، ص 445ـ446؛ یاقوت حموی، ج 2، ص 10؛ آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 78ـ79). در وجه تسمیة محمدبن عبدالملک احتمال دو مورد اول بیشتر است.از تاریخ تولد و جزئیات زندگانی تبّان اطلاع چندانی در دست نیست؛ او در ابتدا معتزلی مذهب بود و سپس به تشیع گروید، با اینهمه در بارة او گفته‌اند که ثبات رأی چندانی نداشته است (نجاشی، ج 2، ص 333؛ علامه حلّی، ص 270). او مدتی نزد سیدمرتضی علم‌الهدی (متوفی 436) به تحصیل علم کلام و اصول فقه پرداخت، و در محضر این استاد بود که سؤالاتی برای وی مطرح شد که آنها را به صورت مکتوب از استاد پرسید، و سیدمرتضی نیز به آنها پاسخ داد. از سؤالات تبّان می‌توان به مهارت و تبحر او در علم کلام و قواعد اصول فقه پی برد (آقابزرگ طهرانی، همانجا). این سؤالات به الاسئلة التبّانیـّة/ المسائل التبّانیات و پاسخ آنها به جوابات‌المسائل التبانیات معروف است. از کتاب اخیر که در رسائل الشریف المرتضی (علم‌الهدی، ج 1، ص 93ـ96) به چاپ رسیده است، معلوم می‌شود که سؤالها در بارة شناخت احکام شرعی از طریق «ادلة» آنها بوده است. سیدمرتضی عمل به خبر واحد را جایز نمی‌داند و تبّان بر این مبنای سید، نقض و شبهه وارد می‌کند. سؤالات تبّان در دَه فصل تنظیم شده و پاسخ هر سؤال در پایان همان فصل آمده است.آقابزرگ طهرانی (ج 2، ص 78ـ 79) جوابات المسائل التبّانیات را دو کتاب دانسته است: یکی در جواب سلطان التُبان در سه مسئله، دیگری در دَه فصل، که پاسخ محمدبن عبدالملک تبّان است، اما حسینی (ص 34) جوابات المسائل التبّانیات را که شامل سه مسئله است همان جوابات المسائل الموصلیات الاولی می‌داند. گفتنی است که در هیچیک از کتابهایی که در زمان سیدمرتضی، یا اندکی بعد، کتب او را فهرست کرده‌اند، از جوابات المسائل التبّانیات نامی برده نشده است، اما سیاق کلام در این کتاب با سیاق سایر کتابهای سیدمرتضی مطابق است (آقابزرگ طهرانی، همانجا). نسخه‌ای از المسائل التبّانیات در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی به شمارة 2340 موجود است (فکرت، ص 173) و نسخة ناقصی نزد حسینی خوانساری بوده که او خود آن را از نسخة دیگری رونویسی کرده بوده است (حسینی خوانساری، ج 4، ص 418). کتابهای دیگر تبّان عبارت‌اند از: کتاب المعدوم و کتابٌ فی تکلیف مَنْ عَلِم اللهُ انه یَکْـفُرُ . تبّان در 419 درگذشت (نجاشی، ج 2، ص 333؛ بغدادی، ج 2، ستون 63).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ احمد حسینی خوانساری، کشف‌الاستار عن وجه الکتب و الاسفار ، ج 4، قم 1415؛ سمعانی؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة‌الرجال ، چاپ جواد قیومی، ] قم [ 1417؛ علی‌بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی ، ج 1، چاپ مهدی رجائی، قم 1405؛ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش؛ احمدبن‌علی نجاشی، رجال‌النجاشی ، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت 1408/ 1988؛ یاقوت حموی، معجم‌البلدان ، بیروت 1995.
