تاریخ یعقوبی ، از قدیمترین تاریخهای عمومی بهعربی، نوشتة احمدبن ابییعقوببن جعفربن وَهْببن واضح یعقوبی * (زنده در 292). این کتاب خلاصهای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط سدة سوم هجری (رجوع کنید به چاپ بیروت، ج 2، ص 6). بخش نخست کتاب ــ که در بارة تاریخ پیش از اسلام است ــ مقدمهای داشته که در دست نیست. در بخش فعلی کتاب، که از میانة داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهمالسلام و پس از آن تاریخچهای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است. یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است (رجوع کنید به ترجمة آیتی، ج 1، حواشی، جاهای متعدد). وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است (روزنتال، ص 155). بهگفتة هوتسما ، مستشرق هلندی، مأخذ عمدة یعقوبی در بارة تاریخ بنیاسرائیل، پس از کتاب مقدّس، کتابی بوده بهنام ) غار گنجینهها ( که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است (یعقوبی، چاپ هوتسما، ج 1، مقدمه، ص VIII ). یعقوبی در فصل «ملوک فارس» بهفرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در بارة نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است (رجوع کنید به چاپ بیروت، ج 1، ص 175ـ177). ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری بهنام آیین نامگ بوده است. خوذای نامگ ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است (کریستنسن، ص80 ـ82 ، 91). ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دورة ساسانیان بهشمار میرود (همان، ص 88).مجلد دوم تاریخ یعقوبی بهتاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلیاللّهعلیهوآلهوسلم از ولادت تا بعثت، هجرت، غزوات، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامبر، خطبهها و مواعظ او، حجةالوداع، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است. شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امامعلی و امامحسن علیهماالسلام، مبحث بعدی است. سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی بهترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث 259 پرداخته شده است. تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل میشود، چنانکه مسعودی (ج 1، ص 16) از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است (قس حاجیخلیفه، ج 1، ستون 26، ذیل «اخبار بنیالعباس»).روش یعقوبی در مجلد دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست؛ او، برخلاف مورخان اخباری، چون طبری، سلسلة اسناد روایات را به دست نداده، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیرهنویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است (چاپ بیروت، ج 2، ص 5). یعقوبی در مقدمة این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسبشناسان مشهور سدههای دوم و سوم را نام برده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 6).ویژگی بارز تاریخ یعقوبی ، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهمالسلام است. وی به مناسبت ذکر وفات ائمه، خلاصهای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علیالنقی علیهالسلام (254) آورده است. یعقوبی ضمن یاد کردن از علی علیهالسلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهمالسلام، در بارة شخصیت ابوطالب، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین، ماجرای سقیفه، خلفای نخست و امام حسن علیهالسلام، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زیدبن علی نیز مطالبی آورده است (چاپ بیروت، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به دوری، ص 52 ـ53). وی در بارة عباسیان میانهرو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابنهُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان، بهصورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیهالسلام بهذکر روایت عباسی بسنده کرده است (رجوع کنید به چاپ بیروت، ج 2، ص 414). یعقوبی در بارة حوادث نزدیک بهعصر خود، مانند قیام علیبن محمد صاحبالزنج (متوفی270)، بهملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است. اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمیکاهد (دوری، ص 53).یعقوبی در تاریخنگاری شیوهای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبهها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامههای رسمی (رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی ، ص 455ـ474، 491ـ492)، دقیق و گاه منحصر به فرد است (دوری، ص 52؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی، چاپ بیروت، ج 2، ص 397ـ 398). یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده (برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت، ج 1، ص 84 ـ 85، 176ـ177، 182ـ183) و بهگاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 156، 174ـ 175). او در ذکر ولادت عیسی علیهالسلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دورة هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمدبن موسی خوارزمی (متوفی 232) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی 200 یا 205) است (همان، ج 1، ص 68، ج 2، ص 6، 113).مسعودی (متوفی 345 یا 346) در نگارش تاریخ پیش از اسلام از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است (یعقوبی، چاپ هوتسما، مقدمه، ص VIII ). در سدة ششم هجری مؤلف مجملالتواریخ و القصص ، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است (رجوع کنید به ص 229، 271، 278).تاریخ یعقوبی نخستین بار بهکوشش هوتسما، از روی نسخة خطی کتابخانة کیمبریج با مقدمهای بهلاتینی در معرفی مؤلف و نقد کتاب، در دو مجلد انتشار یافته (لیدن 1883). در این چاپ با وجود دقتی که بهکار رفته، پارهای تصحیفات راه یافته (رجوع کنید به چاپ هوتسما، ج 2، ص 43ـ44) اما در چاپ بعدی کتاب، که براساس تحقیق هوتسما در سه مجلد انتشار یافته (نجف 1358)، تصحیح شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 32: در بارة شأن نزول آیة «الیوم اکملت لکم دینکم»)؛ هر چند در همین چاپ تصرفهایی شده که گاه نابجاست (رجوع کنید به ترجمة آیتی، مقدمه، ص سیوشش ـ سیوهفت). در 1339 ش/ 1960 چاپ تازهای از روی طبع هوتسما در دو مجلد در بیروت به عمل آمد که اکنون متداول است. تاریخ یعقوبی را محمدابراهیم آیتی * به فارسی ترجمه و در 1341 ش در تهران چاپ کرده است.منابع: حاجیخلیفه؛ عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التّاریخ عندالعرب ، بیروت 1983؛ فرانتس روزنتال، تاریخِ تاریخنگاری در اسلام ، ترجمة اسداللّه آزاد، مشهد 1365ش؛ فهارس تاریخالیعقوبی ، قم: مرکزالبحوث الکمبیوتریة للعلوم الاسلامیة، 1376ش؛ آرتور امانوئل کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشید یاسمی، تهران 1351ش؛ مجملالتواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران 1318ش؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، چاپ هوتسما، لیدن 1883، چاپ افست 1969؛ همان، نجف 1358؛ همان، بیروت ] بیتا. [ ؛ همان، ترجمة محمدابراهیم آیتی، تهران 1362ش.