تاریخ ابوالفداء ، کتابی تاریخی به عربی از ابوالفداء عمادالدین اسماعیل‌بن‌علی‌بن‌محمود ایوبی، حکمران حَماة (حک : 710ـ732). نام اصلی کتاب، المختصرفی‌اخبارالبشر است (ابوالفداء، ج 1، ص 3). المختصر تاریخی عمومی و در دو قسمت است: تاریخ قبل از اسلام و تاریخ اسلام تا رویدادهای 729. ابوالفداء بخش تاریخ عمومی کتاب را در یک مقدمه و پنج فصل تنظیم کرده و در برخی قسمتها با دیدی انتقادی به مطالعة منابع کهن پرداخته است. مقدمه شامل مطالبی در مبادی تاریخی و اختلاف تواریخ کهن است. فصول پنج‌گانه نیز به تاریخ انبیا، پادشاهان بنی‌اسرائیل، پادشاهان ایران، پادشاهان مصر و یونان و روم، ملوک عرب و ملل جهان اختصاص دارد (ابوالفداء، ج 1، ص 3ـ 8). مؤلف، بخش تاریخ اسلام را مطابق سالشمار هجری حوادث و برحسب الکامل فی‌التاریخ * ابن‌اثیر ــ که تاریخ عمومی جهان و اسلام تا 628 است ــ تنظیم کرده و در تألیف کتاب خود عمدتاً از الکامل بهره برده است (ابوالفداء، ج 1، ص 3، ج 3، ص 151). تاریخ ابوالفداء برای دوره‌ای که مستند به مشاهدات و اطلاعات شخصی مؤلف است، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. این کتاب همچنین به جهت احتوا بر منقولاتی از منابعی که امروزه در دست نیستند، اهمیت دارد. برخی از آن منابع عبارت‌اند از: البیان عن تاریخ سِنی زمان العالم علی سبیل الحجة و البرهان تألیف ابوعیسی احمدبن‌علی‌منجم (سدة سوم) مشتمل بر تاریخ قدیم در یک مجلد؛ التاریخ المظفری از قاضی شهاب‌الدین‌بن‌ابی‌الدم حَمَوی (متوفی624) در تاریخ اسلام در شش مجلد؛ الجمع و البیان در تاریخ قَیْروان تألیف صنهاجی (متوفی333)؛ تاریخ لَذّة‌الاحلام از ابن‌سعید مغربی (متوفی 685) در دو مجلد؛ تاریخ خلاط تألیف شرف‌بن ابی‌المظهر (ابی‌المطهر) انصاری؛ و آثاری در نجوم و مسالک و ممالک مانند الزیج‌المأمونی و زیج ابومعشر بلخی و العزیزی از حسن‌بن‌احمد مُهَلَّبی (ج 1، ص 3، 6، 38؛ برای شماری دیگر از منابعی که ابوالفداء در تألیف خود از آنها بهره برده است رجوع کنید به همان، ج 1، ص 81، 85، 87، 89 ـ92، 102، 110، 127، ج 2، ص 24).مورخان معاصر ابوالفداء به کتاب وی توجه و از آن استفاده کرده‌اند، از جمله ذهبی * (رجوع کنید به ج 15، ص 147ـ 148، 215ـ 216، و جاهای دیگر) و ابن‌وردی * که تتمة المختصر فی اخبار البشر ، معروف به تاریخ ابن‌وردی، را نوشته و در آن خلاصه‌ای از تاریخ‌ابوالفداء را فراهم آورده و پاره‌ای از نوشته‌های منظوم و منثور خود و نیز ذیلی شامل حوادث 709 تا 749 (سال وفات ابن‌وردی) را بر آن افزوده است (ابن‌وردی، ج 1، ص 1ـ2، مقدمة خرسان، ص 44ـ46، ج 2، ص 369،501). چاپهای موجود تاریخ ابوالفداء همراه این ذیل منتشر شده و تفکیک اصل و ذیل را مشکل ساخته است. گفتة ابن‌وردی (ج 2، ص 369) نیز که اصل کتاب تا رویدادهای 709 را دربرداشته است، بعید می‌نماید و سیاق گفتار در شرح حوادث سالهای بعد از آن نیز این سخن را تأیید نمی‌کند. احتمالاً نسخه‌ای که ابن‌وردی از تاریخ ابوالفداء در دست داشته، به تاریخ 709 منتهی می‌شده است (رجوع کنید به ابن‌وردی، ج 1، مقدمة خرسان، ص 44ـ46).محمدبن ابراهیم‌بن ابی‌الرضا تاریخ ابوالفداء را تلخیص کرده و لب لباب المختصر فی اخبار البشر نامیده است. نسخه‌ای از آن در پطرزبورگ موجود است (زیدان، ج 3، ص 188). ابن‌شِحنه ابوالولید محب‌الدین محمدبن‌محمد (متوفی815) نیز روض المناظر فی علم الاوائل و الاواخر را به عنوان مختصر و ذیل تاریخ ابوالفداء تألیف کرده و حوادث آن را تا 806 ادامه داده و سپس مختصری از همان به نام المُبتَغی نوشته است (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون920ـ921، ج 2، ستون1629؛ سخاوی، ص 411). این کتاب در لایپزیگ/ لیدن (1851ـ 1876) و مصر (1290، 1303) به چاپ رسیده است. خلاصة دیگری از تاریخ ابوالفداء از مؤلفی ناشناخته در دارالکتب المصریه نگهداری می‌شود (مصطفی، ج 4، ص 41).تاریخ ابوالفداء در سدة دوازدهم/ هجدهم در غرب شهرت بسیاری یافت و از نخستین آثاری بود که در اروپا ترجمه و منتشر شد. این کتاب از طریق چاپهای گانیه (آکسفورد، 1152/1732) و رایسکه و آدلر (کپنهاگ، 1789ـ1794) به صورت مأخذ معتبری برای خاورشناسان درآمد و پس از آن چندین بار در اروپا به چاپ رسید. با چاپ منابعِ تاریخ ابوالفداء ، از اهمیت این کتاب کاسته شد. متن کامل تاریخ ابوالفداء در استانبول (1286) و همچنین در مصر منتشر شد (زیدان، همانجا؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «ابوالفداء»). چاپهای جدیدی از تاریخ ابوالفداء در بیروت انجام گرفته است.منابع: ابن‌وردی، تاریخ ابن‌وردی ، نجف 1389/1969؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، المختصرفی‌اخبارالبشر: تاریخ ابی‌الفداء ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ حاجی‌خلیفه؛ ذهبی؛ جرجی‌زیدان، تاریخ آداب‌اللغة‌العربیّة ، مصر 1911ـ1914؛ عبدالرحمان سخاوی، الذّیل‌علی‌رفع‌الاصر، او، بغیة العلماء و الرواة ، چاپ جوده هلال و محمدمحمود صبح، مصر 1966؛ شاکر مصطفی، التاریخ‌العربی و المورّخون ، ج 4، بیروت 1993؛EI, s.v. "Abu 'l- Fida ¦" (by H. A. R. Gibb).
