بش‌قارداش ، چشمه و آرامگاهی در آبادی کوچکی به همین نام در جنوب بجنورد. چشمة بش‌قارداش که از پنج چشمه تشکیل شده، در دامنة کوه آلاداغ از زیرتپه‌ای با دیواره‌های صاف و به ارتفاع سی مترمی‌جوشد (اعتمادالسلطنه، 1362ـ1363، ج1، ص131؛ سیدی‌زاده و عباسیان، ص162). این چشمه‌ها در استخری به هم پیوسته رود چهارمغان را تشکیل می‌دهند که از جنوب به سمت بجنورد جریان دارد و پس از مشروب کردن آبادیهای مسیر (رزم‌آرا، ج9، ص59) به رودخانة سومْبار (سمّار، سیمبار) می‌ریزد (حکیم‌الممالک، ص350؛ اعتمادالسلطنه، 1367ـ1368، ج1، ص273؛ صادقی، ص49). آب بش قارداش از آبهای معدنی معروف خراسان و ایران محسوب می‌شود و دارای خواص درمانی است (سیدی‌زاده و عباسیان، ص167).دربارة وجه تسمیة این محل روایات مختلفی نقل شده است. بش قارداش واژه‌ای ترکی است مرکب از «بش» (پنج) و «قارداش» (برادر). اهالی براین باورند که هنگام هجوم مغولان پنج‌برادر تا پای جان در برابر آنان ایستادگی کردند و در همانجا دفن شدند، همچنین پنج غارسنگی که این چشمه از آنها می‌جوشد، سبب نامیدن آن به‌بش قارداش شده است (سیدی‌زاده و عباسیان، ص161).مجاورت بقعه با چشمه، درختان چنار، سقاخانه و بناهایی از این قبیل از مشخصه‌های رایج در بسیاری از زیارتگاههای ایران است. افزون بر اینها عدد پنج که میان مسلمانان، بویژه شیعیان، مقدس است و کاربرد آن سنتی متداول در نامگذاری این‌گونه اماکن به‌شمار می‌رود ـ مانند بقعة امامزاده پنج‌تن گرمسار («راهنمای زیارتی ایران»، ص132)، بقعة پنج‌تن در آمل و امامزاده پنج‌تن در استرآباد (رابینو،ص74، 116) ـ به پیشینة دینی بش‌قارداش قوت می‌بخشد.از سابقة این بنا اطلاع درستی در دست نیست، اما در 1300، بقعه‌ای نیمه ویران، که تنها گِردیِ گنبد آن باقی مانده بود در این محل وجود داشته است (سیدی‌زاده و عباسیان، همانجا). ناصرالدین شاه در سفرنامه دوم خراسان (ص97) به اعتقاد کردهای شادلو به این پنج برادر اشاره کرده است. در همین سفر، سهام‌الدوله یارمحمدخان شادلو، حاکم بجنورد، مأمور شد که گنبد تازه‌ای درآن محل بسازد. وی بنایی جدید در این محل احداث کرد و پس از مرگ ناصرالدین شاه، آن را به مقبرة خود اختصاص داد (سیدی‌زاده و عباسیان، ص165؛ ییت، ص180). بقعة جدید ساختمانی مربع شکل است که هر ضلع آن 8ر5 متر است و قبر سهام‌الدوله (متوفی 1321) با سنگی مرمرین در وسط آن قرار دارد (سیدی‌زاده و عباسیان، ص166). همچنین در این بقعه چند تن از افراد خاندان شادلو دفن شده‌اند.ساختمان بنا از آجر و گچ و دارای سه اتاق است. هر اتاق به ایوانی گشوده می‌شود که با پلکانی مرمرین به کنارة استخر راه می‌یابد. چهار منار به ارتفاع 33ر12 متر در بخش بیرونی بنا و گنبدی به ارتفاع 8ر11 متر بر روی بقعه قرار دارد. ایوانها، منارها و گنبد با کاشیکاری زیبایی تزیین شده است (همان، ص162). این کاشیها در 1336 ش جایگزین کاشیهای قبلی شده است. کاشیهای پیشین بنا، که از بقعة مخروبة خواجه مهزیار در جاجرم آورده شده بود، اکنون در گنجینة ایران‌باستان نگهداری می‌شود (همان، ص165). سقف اتاقها دارای گچبری است و ازارة آنها تا ارتفاع 5ر1 متر با مرمر پوشیده شده است. دو کتیبة مرمرین در یکی از اتاقها نصب شده است که در یکی سرگذشت بانی بقعه، سهام‌الدوله، حک و در آن تصریح شده است که این محل آرامگاه هیچ‌یک از انبیا، اولیا و معصومان نیست؛ و کتیبة دیگر وقفنامه‌ای است در شرح مقدار اراضی و آبی که به تعمیر و نگهداری بقعه اختصاص دارد (همان، ص166ـ167).تا سال 1350ش، در قسمت شمالی بنا، نزدیک استخر، سقاخانه‌ای آجری با تزیینات کاشی وجود داشته که اکنون اثری ازآن نیست (همان، ص162)؛ گویا پیش از آن به صورت تپه‌ای سنگی بوده و جایگاه خاصی برای روشن کردن شمع داشته است (صادقی، ص79). در جنوب بنای فعلی بش قارداش، گورهای قدیمی وجود داشته که اکنون بخشی از آنها در پی عملیات جاده‌سازی از بین رفته است (سیدی‌زاده و عباسیان، ص149). این بنا براثر زلزله وعدم مراقبت آسیب فراوان دیده و رونق گذشته را از دست داده است، چندانکه درِ منبت‌کاری شدة زیبای آن، که در ایوان میانی قرار داشته، اکنون درمحل دیگری نگهداری می‌شود (همان، ص162). امروزه، بش قارداش ـبا وجود داشتن درختان و چشمه‌ای که می‌توانست جنبة تقدس داشته باشد به سبب ویران شدن بقعة کهن و احداث مقبرة حاکم‌به جای آن‌ـ جنبة زیارتی و تقدس خود را ازدست داده است وتنها به دلیل خواص درمانی آب آن ونیز منظره و هوای دلپذیرش یکی از گردشگاههای مهم خراسان، بویژه در مراسم سیزده بدر، به‌شمار می‌آید (همان، ص167 ـ 168؛ صادقی، ص86؛ شکورزاده، ص109). گفته می‌شود که دراثر زلزلة 1375ش، ارتفاع آب چشمه کاهش پیدا کرده است.منابع: محمدحسن‌بن‌علی اعتمادالسلطنه، مرآة‌البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367ـ 1368ش؛ همو، مطلع‌الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300ـ1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران 1362ـ1363ش؛ علینقی‌بن‌اسمعیل حکیم‌الممالک، روزنامة سفر خراسان ، چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش؛ یاسنت‌لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ «راهنمای زیارتی ایران»، میراث جاویدان ، سال1، ش1 (بهار 1372)؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج9: استان نهم (خراسان) ، تهران 1329ش؛ احسان سیدی‌زاده و علی‌اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد ، مشهد 1372ش؛ ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363ش؛ سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد ، مشهد 1373ش؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان ، تهران 1363ش؛ چارلز ادوارد ییت، خراسان وسیستان ، ترجمة قدرت‌الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365ش.
