بُرسی ، رضیالدّین حافظ، رجببن محمّد، عارف و عالم شیعی قرن هشتم و نهم. شهرت وی بیشتر در علوم غریبه است. در اشعار خود «حافظ»، «بُرسی» و یا «حافظ بُرسی» تخلّص کرده است. تا چند قرن پس از مرگش، در هیچیک از تذکرهها ترجمه یا شرح حالی از او نیامده است. براساس این بیت او: وفیالمولِدِ والمَحْتِدِ / بُرسیّاً و حِلِّیاً (امینی، ج 7، ص 67) و نظر مرجوع کنید به لف ریاضالعلما (افندی اصفهانی، ج 2، ص 304)، اصلش را میتوان از حِلّه و زادگاهش را بُرس دانست. اما خوانساری (ج 3، ص 337) و امین (ج 6، ص 465) او را برسیالاصل و ساکن حله گفتهاند. اطلاق نام برس بر نقاط متعدد، از جمله محلی در نزدیکی حله و نیز روستایی در خراسان، ایجاد شبهه کرده است. بعضی (امین، همانجا؛ مدرس تبریزی، ج 2، ص 11)، با توجه به نزدیک بودن برس به حله، احتمالاً او را از برس حله میدانند، در حالی که بعضی ویژگیها در آثارش از جمله استفاده از نامهای ایرانی، چون انوش و کیومرث و افراسیاب و لهراسب و ضحاک در مشارق انوار الیقین (حافظ برسی، ص 59) و همچنین نامش (رجب)، که در اعلام عربی نادر است، احتمال ایرانی بودن وی را تقویت میکند. از سوی دیگر اختیار تخلص، که رسم شاعران پارسیگوی است، از ایرانی بودن یا اقامت طولانی او در ایران و یا علاقة او به ادب پارسی حکایت میکند (شیبی، ص 240ـ241).براساس پارهای قراین، از علمای اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم و میتوان گفت در طبقة شاگردان شهید اول * (734ـ786) بوده است: 1) در آغازِ نسخهای خطی از مشارقالامان ، این کتاب تألیف رجببن محمّدالبُرسی و تاریخ تألیف آن 811 اعلام شده است. 2) در نسخهای از مشارقالانوار (مدرسة عالی سپهسالار، ج 5، ص 568)، تاریخ نگارش آن ذیحجة 813 ثبت شده است؛ مرجوع کنید به لف ریاضالعلما نیز، با استناد به برخی نسخههای این کتاب، تاریخ تألیف آن را 813 احتمال داده است (افندی اصفهانی، ج 2، ص 307). بنابراین، برسی تا 813 زنده بوده است. 3) به نوشتة حُرّ عاملی (ج 2، ص 118)، برسی در مشارقالانوار میگوید که بین تاریخ تألیف کتابش و تولّد حضرت مهدی علیهالسّلام 518 سال فاصله است که به این حساب میبایست در 773 یا 778 مشغول تألیف آن بوده باشد. ثقةالاسلام تبریزی (ج 1، ص 96) براساس عبارتی که از برسی نقل کرده، تاریخ تألیف مشارقالانوار را 778 دانسته است؛ ولی رقم اخیر ظاهراً تاریخ تألیف کتاب دیگری است که احتمالاً با مشارق یک جا تجلید شده بوده است.ظاهراً حسنبن محمّد دیلمی، مرجوع کنید به لف ارشادالقلوب و اعلامالدین ، که دوران زندگی او را بین 726 تا 841 تخمین زدهاند (مقدمة مصحّح اعلامالدین )، نخستین کسی است که از برسی مطلبی نقل کرده است. دیلمی در پایان جلد دوم ارشادالقلوب (ص 446) که در انتسابش به او تردید است، قصیدهای از برسی در مدح امام علی علیهالسّلام نقل کرده است. پس از او کفعمی در المصباح (ص 176، 183، 316، 363) که در 895 به پایان آمده و در رسالة المقامالاسنی فی تفسیرالاسماءالحسنی' (ص 27)، از آثار برسی مطالبی آورده است بیآنکه اندک اشارهای به شرح حال او کرده باشد. پس از وی فیض در کلمات مکنونه ، مجلسی در بِحار ، و جزایری در الانوارالنعمانیه مطالبی از برسی نقل کردهاند.برسی به ائمة اطهار علیهمالسّلام تعلّق خاطر زیاد داشته و روایات بسیاری در مقامات معنوی ایشان نقل و شرح کرده و اشعار فراوانی در این زمینه سروده است. به همین سبب برخی او را سرزنش کرده و به وی نسبتِ غلوّ دادهاند. حُرّ عاملی او را افراطی دانسته است (ج 2، ص 117). علامة مجلسی مشارقالانوار و الفین او را حاوی مطالبی موهم، اشتباه و خلط صحیح و سقیم و غلوآمیز دانسته و گفته است که از روایات او تنها آنچه را که با کتب معتبر مطابق است نقل کرده است (مجلسی، ج 1، ص 10). هاشم معروف حسنی (ص 293) معتقد است که در کتاب مشارقالانوار ، صدها حدیث دروغ نقل شده است. او میگوید که برسی در میان شیخیّه و کشفیّه و غُلات طرفداران بسیار دارد. در مقابل، علامه امینی (ج 7، ص 34ـ37)، در عین آنکه به اعتماد برسی بر علم حروف و اعداد به دیدة انکار نگریسته، از او دفاع کرده و مقاماتی را که برسی برای ائمه ثابت دانسته پایینتر از مرتبة غلوّ و نسبت نبوّت خوانده است. بهعقیدة برخی، برسی به دلیل تبحّر در حکمت و عرفان و پیبردن به بعضی از مقامات ائمه و نقل آنها، به غلوّ در حق آنان متّهم شده است. ظاهراً برسی در عصر خویش نیز نکوهش میشده، چنانکه خود در چند جای مشارقالانوار به این مطلب اشاره کرده است (ص 14ـ15، ص 221ـ222). او برای خود گناهی جز حُبّ علی علیهالسّلام و نشر و تبلیغ اسرار او نشناخته و خود را از غلوّ و تفویض مبرّا دانسته و بصراحت کسانی را غالی شمرده که برای بندگان خدا مقام ربوبی قائل شده و فرایض دینی را ترک کردهاند (همان، ص 69 و 210). با اینهمه، تحلیل درستِ آنچه برسی گفته بر بررسی مفهوم غلوّ در کلام شیعی متوقّف است.برسی در راه تبلیغ عقیدة خود از اندیشهها و اصطلاحات و تعبیرات فلسفی و عرفانی (مانند عقل فعّال، فیض اول) بهره میجُسته و به سخنان بزرگان تصوف و عرفان، از جمله حلاج و محییالدین ابنعربی استناد میکرده و تحت تأثیر اشعار صوفیانة کسانی چون ابنفارض * بوده است. همچنانکه شیوههای حروفیه * را نیز در رسیدن به مقصود به کار میگرفته است (شیبی، ص 258، 262ـ263).آثار:1) خطی: الف) اسرارالائمه که در مشارقالانوار نیز درج شده است. ب) انشاءالتوحید والصلوات علیالنبی و آلهالائمةالهُداة علیهمالسلام . ج) الالفین فی وصف سادةالکونین که نسخهای خطی از آن در کتابخانة حسینیة شوشتریها در نجف (ش 2/316) موجود بوده است (آقا بزرگ طهرانی، ج 2، ص 299؛ دانشپژوه و حاکمی، دفتر 11 و 12، ص 852). د) الدُرّالثمین فی ذکر خمسمائة آیة نزلت من کلام ربالعالمین فی فضایل امیرالمرجوع کنید به منین علیهالسلام نسخهای خطی تقریباً با همین نام و محتوا در کتابخانة مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق) وجود دارد که احتمالاً همین اثر برسی است. ه ) مشارقالامان و لباب حقائقالایمان . این کتاب خلاصة مشارق انوارالیقین است و در فهرست کتابخانة آستان قدس رضوی (ج 11، ص 682) اشتباهاً تفسیر سورة فاتحه دانسته شده است. و) کتابی دربارة مولد نبی صلّیاللّهعلیهو آلهوسلّم و فاطمه و امیرالمرجوع کنید به منین علیهماالسلام و فضایل آنها (آقا بزرگ طهرانی، ج 23، ص 236؛ امین، ج 6، ص 466).2) چاپی: الف) مشارق انوارالیقین فی حقائق اسرار امیرالمرجوع کنید به منین علیهالسّلام . این کتاب، که نسخههای خطی فراوانی از آن موجود است، بارها در هند، ایران و لبنان به صورت پر غلط و غیر انتقادی چاپ شده است. ب) لوامع انوارالتمجید و جوامع اسرارالتوحید ؛ این رساله، که نسخههای خطی فراوانی دارد، به مثابة مقدمه یا ذیل مشارقالانوار است و در آغاز مشارق در ده صفحه چاپ شده است. ج) اشعار که عمدتاً در مدح و رثای ائمة اطهار علیهمالسّلام بوده و مبیّن آرا و عقاید برسی است. علامة امینی (ج 7، ص 38ـ67) 54 بیت از این اشعار را نقل کرده و در کتاب شعراءالحِلّه (خاقانی، ج 2، ص 371ـ394) حدود پانصد بیت از آن ذکر شده است. شیخ محمّدبن طاهر سماوی نیز حدود هفتصد بیت از اشعار او را در مجموعهای گرد آورده است (آقا بزرگ طهرانی، ج 9، ص 132). د) تفسیر سورة الاخلاص (رسالهای کوتاه تقریباً در 150 سطر). این رساله در آخر کتاب وحدت از دیدگاه عارف و حکیم چاپ شده و از آن نسخههای خطی متعددی موجود است. در فهرست کتابخانة ملی (ج 9، ص 496) کتابی به نام خفیالاسرار به برسی نسبت داده شده که همان مشارقالانوار است.مدفن برسی بهطور قطع معلوم نیست. معصوم علیشاه (ج 3، ص 711) محل آن را بیذکر مأخذ و دلیل، قبرستان قتلگاه مشهد ذکر میکند که مدفن طبرسی، صاحب مجمعالبیان ، نیز در آنجاست. قمی (ص 181) نیز به گفتة شیرازی اشاره کرده است؛ هر چند شیبی (ص 241) در فهم مقصود وی اشتباه کرده و برداشتهایی نادرست داشته است. خوانساری (ج 3، ص 345) شنیده است که قبر او در وسط باغی در اردستان واقع است. مدرس تبریزی (ج 2، ص 11) نیز همین گفته را تکرار کرده است. به قولی، بنای مشهور به بقعة حافظ رجب که امروزروبه ویرانی است و مقدمات تجدید بنای آن فراهم میشود،در شمال زواره است و تا چند سال پیش، از مراکز مهم زیارتیو تفریحی مردم اردستان زواره و توابع بوده است (گلیزواره، ص 11).منابع: آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، تألیف مهدی ولائی، مشهد 1346 ش؛ محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیفالشیعه ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ عبداللهبن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاضالفضلاء ، چاپ احمد حسینی، قم 1401؛ محسن امین، اعیانالشیعه ، بیروت 1403/1983؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فیالکتاب والسنة والادب ، بیروت 1387/1967؛ علیبن موسی ثقةالاسلام تبریزی، مرآةالکتب ، ] بیجا [ 1363 ش؛ رجببن محمد حافظ برسی، مشارقالانوار ، چاپ افست تهران ] بیتا. [ ؛ محمدبن حسن حر عاملی، أملالا´ مل ، چاپ احمد حسینی، ج 2، قم 1362 ش؛ هاشم معروف حسنی، الموضوعات فیالا´ ثار و الاخبار ، بیروت 1973؛ علی خاقانی، شعراءالحلّه ؛ محمدباقربن زینالعابدین خوانساری، روضاتالجنات فی احوالالعلماء والسادات ، قم 1390ـ1392؛ محمدتقی دانشپژوه، اسماعیل حاکمی، نسخههای خطی ، دفتر یازده و دوازده، تهران 1362 ش؛ محمدبن حسن دیلمی، ارشادالقلوب ، بیروت 1398/1978؛ همو، اعلامالدین فی صفاتالمرجوع کنید به منین ، قم؛ کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازدهم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1359 ش؛ عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ] تاریخ مقدمه 1327 ش [ ؛ کتابخانه ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ، ایران، ج 9، گردآوری عبدالله انوار، تهران 1357 ش؛ ابراهیمبن علی کفعمی، المصباح ، چاپ افست قم 1405؛ همو، المقامالاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی ، قم 1412؛ غلامرضا گلی زواره، «شیخ حافظ رجب برسی درّ گرانبهایی در کویر زواره»، جمهوری اسلامی ، ش 3231، پنج شنبه 4 مرداد 1369؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب ، تهران 1369 ش؛ مدرسة عالی سپهسالار. کتابخانه، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار ، ج 5، تألیف محمدتقی دانشپژوه و علینقی منزوی، تهران 1356 ش؛ محمود معصومبن زینالعابدین معصوم علیشاه، طرائقالحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب، ج 3، تهران 1339ـ1345 ش.
