بادگیر، برجهایی که در ایران برای تهویه بربام خانه‌ها ساخته می‌شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانة معدنها برای تهویه می‌سازند. درخانه‌ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویة مطبوع به شمار می‌رود، به اتاقهای طبقة همکف یا زیرزمینها فرستاده می‌شود. بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانة آن چند سوراخ تعبیه شده است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است، به چند بخش تقسیم می‌شود. بادگیر، که بیشتر در قسمت مرکزی ایران، یعنی اطراف یزد، یا در جنوب، در نزدیکی سواحل خلیج فارس، یافت می‌شود، با ظهور روشهای جدید تبرید هوا و آب غالباً روبه ویرانی می‌رود و هنوز دربارة تعیین دقیق چگونگی ایجاد اختلاف فشار هوا که باعث جریان هوا می‌شود، مطالعة علمی کافی نشده است (ولف، ص 15، 106؛ بیزلی، ص 100ـ101). مارکوپولو از بادگیرهای جزیرة‌هرمز در خلیج‌فارس به عنوان تنها وسیله‌ای که زندگی را تابستانها در آن محل قابل تحمل می‌سازد یاد کرده است. از دیگر جهانگردان مانند پیترودِلا واله و فیگوئروآ نیز در این باره وصفهای خوبی باقی مانده است (رجوع کنید به یول، ج 2، ص 383ـ384).عربها نیز با بادگیر آشنایی داشته‌اند و هم اکنون نیز از آن استفاده می‌کنند. در واقع چنین به نظر می‌رسد که نظایر این وسیله در بناهای باستانی خاورِنزدیک، از قبیل مصرِ دورانِ فراعنه و بابِل، استفاده می‌شده است. در زبان عربی قدیم این وسیله «بادَهَنج» یا «بادَنج» نامیده می‌شده که معرب «بادْهَنج» (=بادآهنج) فارسی است و گاهی به جای «بادگیر» به کار می‌رود (رجوع کنید به دُزی، ذیل «بادهنج»). در قصر «اُخَیضِر» بازمانده از آغاز دوران عباسیان در عراق (رجوع کنید به معماری * ، بخش 3: «خلافت عباسی») بادگیرهای چهارگوش در دیوارها دیده می‌شود. واژة «بادگیر» در عراق به صورت «باجیر» به کار می‌رود. احتمال دارد که انتقال و گسترش بادگیر در شام و مصرِ دوران اسلامی از طریق عراق انجام گرفته باشد. در آغاز دوران فاطمیان، «بادهَنج» جزئی از منظرة شهرها شده بود، زیرا ابن‌یونس ستاره شناس (متوفی 399) دربارة جهت صحیح روزنِ بادهنج بحث کرده است. می‌دانیم که هوای خنک در مصر از سمت شمال یا شمالِغربی می‌وزد و بدین جهت بادهنجِ مصری یک روزنه بود. به نوشتة عبداللطیف بغدادی (متوفی 629) هزینة ساختمان بادگیرهای بزرگ و آراسته در زمان او تا 500 دینار می‌رسیده است. ظاهراً کهنترین نمونة این نوع بادگیر که در قاهره به جای مانده، بادگیر دیوارِقبلة مسجدالصالح طلائع (555) است (رجوع کنید به کِرِسوِل، ج 1، ص 284ـ285). در هزار و یک شب به بادهنج اشاره شده و علاءالدین غُزولی ادیب (متوفی 815) نیز بخشی از جُنگ خود موسوم به مطالع البُدور را به «بادهنج» در شعر و نثر اختصاص داده است (روزنتال، ص 1ـ19). در مصر جدید این وسیله معمولاً «مَلْقَف» (گیرندة ] باد [ ) نامیده می‌شود. این مطلب را لِین در ) آداب و رسوم مصریان امروز ( ، ص 38، نیز متذکر شده است. این لفظ امروز هم در مصر به کار برده می‌شود (اسپیرو، ذیل "air shaft" و "ventilator" و "wind-sail" ). در خانه‌های مسکونی، معمولاً اتاقهای بیرونی، «قاعه» یا «مَنْدَرَه»، یا اتاق خواب به بادگیر مجهز بود (لِزین، ص 12ـ15).منابع:A. Badawy, Architectural provision against heat in the Orient, in JNES , xvii (1958), 122-128 and Figs. 4, 6, 8; M. N. Bahadori, "Passive cooling systems in Iranian architecture," Scientif i c American, 239, 2 (February 1978), 144-154; E. Beazley, "Some vernacular buildings of the Iranian plateau", in Iran, Jnal. of the British Inst. of Persian Studies , xv (1977); A. Coles, P. Jackson, "Bastakia wind-tower houses," The Architectural review, (July 1975), 51-53; idem, "A wind-tower house in Dubai," Art and architectural research papers (1975), 1-25; K. A. C. Creswell, The Muslim architecture of Egypt, Oxford 1952 -1959; Dozy , Supplإment aux dictionnaires arabes, Leiden 1881, Beirut 1981; idem, "Windcatchers in the Middle East, "in Islamic architecture and urbanism, selected papers from a symposium organized by the College of Architecture and Planning, King Faisal University, Dammam 1983, 257-268; Edward William Lane, An account of the manners and customs of the modern Egyptians, London 1986; A. Lإzine, "La protection contre la chaleur dans l'architecture musulmane d'egypte", in BEO , xxiv [1971]; B. O'kane, "The Madrasa al- Ghiya ¦ s ¢ iyya at Khargird'', Iran, 14 (1976), 85; S. Roaf, "Windcatchers," in Living with the desert, ed. E. Beazley and M. Harverson, Warminster 1982, 57-70; F. Rosenthal, "Poetry and architecture: the Ba ¦ dhanj", in Jnal. of Arabic literature, Viii [1978]; S. Spiro, An Arabic- English dictionary of the colloquial Arabic of Egypt, Cairo 1895; M. Tavassoli, Architecture in the Hot Arid Zone, Tehran 1975, 49; H. E. Wulff, The traditional crafts of Persia, Cambridge, Mass.1977; H. Yule, The book of Sir Marco Polo the Venetian, London I87I.تکمله . وضع خاص اقلیمی ایران که هوای بخش عمده‌ای از آن خشک و بخش دیگری گرم و نیم مرطوب است عامل اساسی در پیدایش و کاربرد شیوه‌های مختلف برای کاستن دما در داخل فضاهای مسکونی بوده است. معماران ایرانی در طراحی خانه‌ها به عامل استفاده از سطح سایة بیشتر در فصل گرما و عایق‌بندی بدنه و سقف در برابر نفوذ گرما و نیز ایجاد جریان هوا در داخل بنا توجه فراوان داشته‌اند. چنانکه در ناحیة خشک و گرم جنوب، در شهرهایی چون دزفول و شوشتر، از وسیلة خنک کنندة بسیار مؤثری بهره جسته‌اند که آن را شوادان * می‌نامند، در بسیاری از نواحی دیگر ایران، بادگیر رایجترین وسیله‌ای است که برای تهویه به کار می‌رود. معماران ایرانی برای جابجا کردن هوا در داخل فضاهای بسته و کاستن دما، به بادهای گوناگونی که در نجدِ ایران می‌وزد و به استفاده از نیروی مؤثر آن، توجه کرده و برای بهره جستن از آن بادگیر را ابداع نموده‌اند. جهت وزش باد و ارتفاع آن از سطح زمین و زمان و دورة وزش و عوامل دیگر در پدید آوردن گونه‌های مختلف بادگیر نقش اساسی داشته‌است. استفاده از بادگیر به طور عمده در ناحیة مرکز و جنوب ایران و ساحل خلیج‌فارس و ناحیة خراسان، بویژه در شهرهایی چون یزد و کاشان و بم و ابرقو و جهرم و طبس رایج است.انواع بادگیر. بادگیرها را برحسب چند عامل می‌توان تقسیم‌بندی و بررسی کرد:1. شکل برشِ میله. یا بدنة بادگیرها به اشکال مربع و مستطیل و هشت ضلعی ساخته می‌شود. بدنة چهارگوش و هشت گوش بیشتر مناسب مناطقی است که در آنها بادهای ملایم و متنوع می‌وزد و امکانِ گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد. بدنه‌های مستطیل نیز مناسب ناحیه‌هایی است که جهت وزش باد در فصل گرما از یک سو و به طور معمول از شمالِشرقی به جنوبِ غربی است. بدین دلیل، دراین گونه مناطق میله را مستطیل می‌سازند تا دهانه‌ای که باد را مستقیماً می‌گیرد، سطح تماس بیشتری داشته باشد.2. تعداد و انواع دهانه. بادگیرها برحسب تعداد دهانه به دو دستة کلّیِ یک دهانه و چهاردهانه تقسیم می‌شوند. بادگیرهای یک دهانه خود به سه نوع تقسیم می‌شوند: الف) در منطقه‌هایی که غالباً در آنها گردباد و طوفانهای شدید می‌وزد، بادگیرها را یک دهانه می‌سازند وبه طور معمول دهانه روبه کوهستان و اغلب به سوی شمال شرقی است و سقف آنها را برای مقاومت در برابر گردباد، به صورت خرپُشته می‌سازند؛ ب) در کرانه‌های خلیج‌فارس بادگیرها یک دهانه و خرطومی شکل است. دهانه پشت به دریاست و بادِمرطوب برخاسته از دریا را درون بنا به جریان می‌اندازد و هوای داخل را سبک می‌کند. در بندرعباس در چند مورد کوشیده‌اند تا با کندن چاهِ آب در زیر این بادگیرهای مکنده، هوای خنک چاه را بالا بیاورند و فضای داخل را بیشتر قابل تحمل کنند؛ ج) روی خانه‌ها و آب انبارهای بعضی از شهرها چون تهران و کاشان بادگیرهای «مضاعف» هست. تعداد آنها بسته به بزرگی آب انبارها، گاهی به شش می‌رسد. دهانه‌های این بادگیرها روبه جهات مختلف است و از هرطرف که باد بوزد، به داخل آب انبار کشیده می‌شود و از بادگیر یا بادگیرهای دیگر هوای داخل به بیرون رانده و جریان برقرار می‌شود. بنابراین، یک میله یا دو میله کار بادگیر را می‌کند و میله یا میله‌های دیگر کار هواکش را. معماران، این گونه بادگیرها را «بده و بستان» می‌نامند. بادگیرهای چهاردهانه، بیشتر در شهرهای مرکزی و حاشیة کویر دیده می‌شود و گذشته از کاربرد اصلی آنها که خنک کردن داخل بناست، به زیبایی و جلوة فضای عمومیِ معماریِ شهر نیز می‌افزاید. در میناب و قشم نیز چند بادگیر چهاردهانه و هشت تَرْک هست که تقسیمات داخل میله کارِ بادگیر و هواکش را همزمان انجام می‌دهد و هوا را از داخل بنا یا آب انبارها به جریان می‌اندازد. با آنکه بادگیرهای مضاعف قدرت زیادی دارند، گاهی بر روی بناهای بزرگ، بویژه آب انبارهای حجیم، از یک تا شش بادگیر چهاردهانه ساخته می‌شود (نمونة آن آب انبار شش بادگیرة یزد است).3. تعداد اشکوب. بادگیر دو اشکوبه یکی از انواع بادگیرهای ایرانی است. این نوع بادگیر حجیم است و در منطقه‌هایی ساخته شده که در آنجا سطح وزش باد متغیراست. برای آنکه بتوانند از بادِ منطقه که گاه بالاتر یا پایینتر می‌وزد بهره بجویند، دو بادگیر را روی هم و بادگیر زیرین را با سطح بزرگتر و بادگیر بالایی را با سطح کوچکتر ساخته‌اند (نمونه آن در یزد و ابرقو وجود دارد).4. ساختمان داخل میله. برای کشاندن بادِ خوش به درون و راندن هوای گرم و آلوده به بیرون، داخل میله را با تیغه‌ها و پرّه‌های آجری مورب تقسیم می‌کنند. باد پس از ورود از یکی از دهانه‌ها بر اثر برخورد با دیواره و پرّه‌های واقع در مسیر آن دهانه به پایین کشیده می‌شود. بر اثر ورود باد، هوای آلوده و گرم از طریق شبکه‌های دیگرِ بادگیر، که پشت به جهت وزش باد دارند، به بالا و بیرون می‌رود.5. تیغه و دریچة بادگیر. معمولاً در دهانة بادگیرها تیغه‌هایی عمودی به موازات یکدیگر قرار دارد که به گونه‌ای زیبا آنها را شکل داده وتزیین کرده‌اند. نقش اصلی و فنی این تیغه‌ها تنظیم فشار باد است. انتهای بالای میلة بادگیر، روی بامِ بنا یا کنارِ بدنة دیوار قرار دارد و در داخل فضاهای مسکونی، دیوارة مشبکی از کاشی یا چوب جلو دهانه نصب شده است تا به زیبایی داخل بنا لطمه نزند. گاه نیز در این محل چیزی شبیه پنجره قرار می‌دهند که می‌توان آن را باز و بسته کرد. در سقف شاه نشین بناهای بزرگی که بادگیرهای دو اشکوبه دارد، زیر هر یک از مَجراهای بادگیر، دریچه‌ای چهارگوش قرار می‌دهند که می‌توان آن راباز و بسته کرد.6. تعیین بلندی میلة بادگیر. تعیین بلندی میلة بادگیر و محل دهانه‌های آن از نظر فنی اهمیت فراوان دارد. معماران بادگیر از نردبانهای دو طرفه بالا می‌روند و از برخورد باد به لاله‌های گوشِ خود و با تجربه‌ای که در این کار دارند، ارتفاع مطلوب و مطبوع باد و براساس آن، بلندی میله و محل دهانه‌ها و ارتفاع آن را طوری تعیین می‌کنند که بتوان از بیشترین و بهترین بازده بهره‌مند شد.
