بابالقمان سرخسی، بقعه ، در حومة شهر سرخس. بابالقمان سرخسی از عقلای مجانین قرن چهارم و از معاصران و مصاحبان پیرابوالفضل * سرخسی بود. ابوسعید ابوالخیر (357ـ440) در ایام جوانی او را در سرخس دیده و از احوال و اقوالش مطالبی نقل کرده است (محمدبن منوّر، ص 24ـ25، 214،239؛ عطّار، ص 802، 817. برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به لقمان * سرخسی).تاریخ بنای بقعه به اعتبار طرح کلی آن و شیوة آجرچینی و کاربندی زیر طاق و گنبد، به قرن ششم باز می‌گردد و ظاهراً در کنار آن مدرسه و خانقاهی نیز بوده که بکلی ویران شده است. طول و عرض خارجی بقعه 70ر17*40ر26 متر، و ساختمان آن از دو بخش مربع شکل متصل به هم تشکیل شده است: یکی ایوان ورودی بزرگ و مرتفعی در جانب شمالی و دیگری آرامگاه که در وسط چهارضلع داخلی آن طاقنماهایی ساخته شده است. بقعه دارای دو طبقه و طبقة دوم آن غرفه‌دار است. طرح چهارضلعی بنا در قسمت بالا با تعدادی تُرُنبه (قسمت کاربندی زیر گنبد) به طرح هشت ضلعی تبدیل شده که حجم چشمگیری را در نمای خارجی آن به وجود آورده است و گنبد کم خیز دوپوش بر روی گردنیِ (قسمت خارجی زیر گنبد) استوانه شکلی استوار گردیده‌است. نورِ داخل بقعه از چهار نورگیر مستطیل شکل در بدنة هشت ضلعی تأمین می‌شود. طاقنماهای داخلی بنا با آجرکاری ظریف و طرحهای هندسی لوزی گود و برجسته تزیین شده است. بر سردر ورودی بقعه کتیبه‌ای به خطّ نسخ گچبری شده است که تاریخ 757 بر آن دیده می‌شود و نشانة مرمتهای بعدی بناست (مشکوتی، ص 109). تزیینات داخل بنا بسیار بوده، ولی با گذشت زمان آذینهای کاشی فروریخته است.ایوان و سردر بلند بقعه با دیوارهای قطور در دو طرف آن و قابسازیهای بجا مانده بر روی دیوار سمت راست و نیز بقایای کاشیکاریها و گچبریها نشان دهندة سردرهای شکوهمند و زیبای بنای تاریخی است. کتیبه‌ای کاشی به خط ثلث عالی تا 1333 ش بر روی اسپرهای سه گانة سردر برجای بوده است. بنا با آجر و ملاط گچ زنده ساخته شده و تاکنون فرسوده نشده است. در زمان ناصرالدین شاه، محمدحسین مهندس در گزارشی دربارة این بقعه به مؤیدالدوله حاکم خراسان نوشته است: «مزار معروف به الق‌بابا قریب به شمال سرخس... و بنایی است مربع شکل و بسیار مستحکم با آجر و گچ ساخته شده... قریب سه کرور آجر در این بنا به کار رفته است» (منشی، ص 42ـ43). شکل کلی بنا با مقیاسی کوچکتر به آرامگاه سلطان سنجر شبیه است و تقسیمات و طرحهای داخلی آن با گنبد هارونیة طوس (آرامگاه امام غزالی) مشابهت دارد.منابع: محمدبن‌ابراهیم عطّار، تذکرة‌اولیاء ، چاپ محمد استعلامی، تهران 1360 ش؛ محمدبن‌منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید ، چاپ ذبیح الله صفا، تهران 1361 ش؛ نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران 1349 ش؛ محمدعلی منشی، سفرنامة رکن الدوله به سرخس ، چاپ محمد گلبن، تهران 1356 ش.
