با (= بو)، کلمه ای در آغازِ نامِ افراد و، در مرحلۀ ثانوی ، نام خاندانها، رایج در جنوبِ عربستان ، خاصه در میان سادات و مشایخ حَضرَمَوت مانند باعَبّاد، باعَلَوی ، بافَضل ، بافَقیه ، باحَسَن ، باحَسّان ، باهُرمز، با وزیر(رجوع کنید به مدخلهای مربوط به این کلمات و فهرستهای نالینو، در گابریلی ، ص 88؛ فان دِن بِرگ ، ص 51 ـ61). ابن مجاور (ص 254) دربارۀ اینگونه نامهای حَضْرَمی تفصیلاتی آورده است . ابن مجاور و زبیدی (جاهای متعدد) صورت قدیم «اَبا» را به کار برده اند، اما سایرِ نویسندگان «ابو» و «ابی » و «ابا» را ضبط کرده یا کلاً «با» را حذف کرده اند. بدین ترتیب به یک شخصِ واحد به صورت باحَسّان و اباحَسّان و ابوحَسّان و حسّان اشاره شده است (دربارۀ ابن حَسّان رجوع کنید به دنبالۀ مقاله ).بنابراین «با»ی اصیل همان کلمۀ «ابا» (پدر) است که به همین صورت مبنی شده و به صورت کنیۀ (کاذب ) فردی درآمده و عموماً معادل است با کلماتی که به کمک «ـ یّ» یا «ذو» در تداول شرق یمن نسبت را می رساند. این نظرِ ابن مجاور و شلّی (ج 1، ص 28) و سَقّاف (ج 1، ش 53، حاشیه ) و فلوگل (ص 227) است . برای اشاره به قبیله یا خاندان ، کلمۀ «آل » یا «اولاد» قبل از «با» قرار می گیرد، مانند «آل باعلوی »، «اولاد باقُشَیر». ممکن است به همین دلیل باشد که محبّی (ج 1، ص 74) «با» را معادل «بنو» دانسته و ووستنفلد (ص 256) نیز آن را تأیید کرده است .
این صورت اولیۀ «با» را باید از «بَلْ» (و گاه «بِل ») که کوتاه شدۀ «بن ال ـ» است متمایز کرد. مانند «بَلْفقیه » (که با «بافقیه » مذکور در فوق متفاوت است ) = ابن الفقیه (سقّاف ، ج 2، ش 54، حاشیة 2) و «بَلحاج » (لقب افراد خاندان «بافضل ») = ابن الحاجّ. استعمال «بن » و کلماتی که به یای نسبت ختم می شود به عنوان اسم یک فرد از قبایلی که نامهای آنها با «با» ترکیب یافته و فان دن برگ بر آن تأکید کرده است (رجوع کنید به منابع پیشین ) و نیز استعمال «ابن حسان » به جای «باحسان » یا «ابوحسان » (<دنیای شرق >، ج 25، ص 131، و <مجلۀ مدرسۀ مطالعاتِ شرقی و افریقایی لندن >، ج 13، ص 291، 299) ممکن است ناشی از رسوم مختلف محلی یا حتی به دلیل تردید مؤلفان محلی باشد.
منابع : ابن مجاور، تاریخ المستبصر او صفة بلاد الیمن و مکة و بعض الحجاز، چاپ لوفگرن ، لیدن 1951ـ1954؛ [احمدبن احمد زبیدی ، طبقات الخواصّ اهل الصّدق و الاخلاص ، بیروت 1406/ 1986]؛ عبدالله بن محمد سقّاف ، تاریخ الشعراء الحضرمیین ؛ محمدبن ابی بکر شِلّی ، المشرع الروی فی مناقب السادة الکرام آل ابی علوی ؛ محمد امین بن فضل الله محبی ، خلاصة الأثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت [بی تا.]؛
van den Berg , Le Ḥadhramout et ses colonies Arabes, Batavia 1886; Flügel, ZDMG,IX ; G. Gabrieli, Il nome proprio arabo-musulmano, Rome 1915; R.B. Serjeant, The Saiyids of Ḥaḍramawt, London 1957; Wstenfeld, Die Geschichtschreiber der Araber und ihre Werke
/لوفگرن (د.اسلام)/