زواره اى، علىبن حسن، مفسر، فقيه، محدّث و مترجم پركار دوره صفوى. كنيه او ابوالحسن و لقبش فخرالدين بود. او را در منابع زوارى هم خوانده اند (← افندى، ج ۳، ص ۳۹۴؛ خوانسارى، ج ۴، ص ۳۷۷). زوارى ساكن اصفهان بود (بغدادى، هديه، ج ۱، ستون ۷۴۵). او از شاگردان غياث الدين جمشيد زواره اى مفسر و نيز از شاگردان برجسته شيخ على بن عبدالعالى كركى مشهور به محقق ثانى* (متوفى ۹۴۰) بود و از سيدامير عبدالوهاب بن على حسينى استرآبادى، از علماى مشهور اوايل دوره صفويه، روايت مى كرد (افندى، همانجا؛ خوانسارى، ج ۴، ص ۳۷۶). مولى فتح اللّه كاشانى* صاحب تفسير منهج الصادقين از مشهورترين شاگردان او بود (افندى، همانجا) و سيدحسين بن حيدر كركى (متوفى ۱۰۴۱) نيز در طريق اجازه خود از كتاب الاربعين شهيد اول از زواره اى نام برده است (← مجلسى، ج ۱۰۶، ص ۱۶۹، ۱۷۳؛ براى ديگر موارد ذكر نام زواره اى در طرق روايت آثار كهن اماميه ← همان، ج ۱۰۶، ص ۱۷۱، ۱۷۳، ۱۷۵). جز همين چند اطلاع، از زندگى و احوال زواره اى مطلب ديگرى دانسته نيست و عمده مطالبى كه درباره او مى دانيم، اطلاعاتى است درخصوص آثار علمى او كه به ويژه در عصر صفويه رواج فراوان داشت و وجود نسخه هاى خطى متعدد از تأليفات او نشان دهنده اين رواج است (براى نسخه شناسى و گزارشى درباره آثار او ← استورى[۱] ، ج ۱، بخش ۱، ص ۱۴ـ۱۵؛ گلى زواره، ص ۹ـ۲۱). بيشتر شهرت زواره اى به سبب ترجمه بسيارى از متون مذهبى، به ويژه كتابهاى حديثى، در نيمه نخست عصر صفويه است كه در گسترش تشيع در آن روزگار تأثيرگذار بودند. اين ترجمه ها عمومآ به شاه طهماسب يا ديگر صاحب منصبان صفوى تقديم شده است (← ادامه مقاله). در شرح حال زواره اى گفته اند او در تأليفاتش به تصوف گرايش داشته است (← افندى؛ خوانسارى، همانجاها). مهم ترين و مشهورترين تأليف او تفسيرى فارسى است با عنوان ترجمة الخواص كه به تفسير زوارى هم شهرت دارد. او تفسيرش را به دستور شاه طهماسب و در مقابل تفسير مواهب عليّه ملاحسين كاشفى سبزوارى (متوفى ۹۱۰) تأليف كرد. واژه ترجمه در اين نام گذارى به معنى تفسير و واژه خواص در مقابل عامه است و بنابراين به معنى تفسير شيعيان است (زواره اى، مقدمه پهلوان، ص ۴۳). زواره اى در تفسير خود از مواهب عليّه بهره برده و احاديث امامان شيعه را در آن آورده (افندى، همانجا) و نگارش آن را در ۹۴۶ به پايان رسانده است (زواره اى، همانجا؛ آذرنوش، ج ۱، ص ۲۳۹؛ قس گلى زواره، ص :۹ ۹۴۷). به گفته آذرنوش (همانجا) ترجمة الخواص تفسيرى ارجمند است و تا زمان تأليف آن در هيچ تفسيرى اين مقدار روايت و حديث شيعى نيامده بوده است. به نوشته آذرنوش (ج ۱، ص ۲۳۹ـ۲۴۰) نثر زواره اى پرتكلف و آكنده از كلمات و مصطلحات و اشارات عربى و تشبيهات و استعاراتش نيز كم بها و تقليدى است. درواقع، ترجمه قرآن در ترجمة الخواص رونويسى از مواهب عليّه است و زواره اى فقط احاديث و مضامين شيعى را در آن جايگزين احاديث و عقايد اهل سنّت كرده است. زواره اى در تفسير خود از تفاسير پيشينيان، مانند تفسير على بن ابراهيم قمى، كشاف زمخشرى و مجمع البيان طبرسى و تفسير كبير فخررازى و از كتابهاى حديثى مانند كافى كلينى، كتابهاى شيخ صدوق ابن بابويه و نهج البلاغه و ديگر كتابهاى حديثى شيعه، بسيار بهره برده است (زواره اى، همان مقدمه، ص ۵۱؛ براى آگاهى از منابع زواره اى در تفسيرش ← همان، ص ۵۲ـ۸۰). از ترجمة الخواص نسخه هاى خطى بسيارى برجاى مانده است (براى آگاهى از نسخه هاى خطى اين كتاب ← درايتى، ج ۲، ص ۱۱۲۵ـ۱۱۲۹؛ نيز ← زواره اى، همان مقدمه، ص ۹۵ـ۹۶). اين تفسير به كوشش منصور پهلوان (تهران ۱۳۹۴ش) تصحيح و چاپ شده است. خلاصه اى از اين تفسير نيز به كوشش محمدحسين مولوى خوانسارى در حاشيه قرآنى در قطع رحلى با عنوان قرآن مجيد با تفسير فارسى (تهران ۱۳۶۸) به چاپ رسيده است (زواره اى، همان مقدمه، ص ۱۰۱). از ديگر آثار زواره اى ترجمه و شرح نهج البلاغه است به زبان فارسى با نام روضة الابرار كه تأليف آن نيز در ۹۴۷ به پايان رسيده است (← آقابزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۱۴۵، ج ۱۱، ص ۲۸۵؛ حسينى جلالى، ص ۱۴۹). اين شرح بسيار كوتاه است و مؤلف ضمن ترجمه نهج البلاغه هرجا ضرورت ديده، مطالب تاريخى را به تفصيل ذكر كرده و به اشعار عربى و فارسى استشهاد كرده است. نثر كتاب با وجود سادگى، مسجع است و عباراتى فصيح و بليغ دارد (مؤذنى و شكرائى، ص ۳۲؛ براى آشنايى بيشتر با نثر كتاب و نسخه هاى موجود آن ← همان، ص ۳۳ـ۳۵؛ درايتى، ج ۵، ص ۹۸۸). از ديگر كتابهاى زواره اى تحفة الدعوات است به فارسى در ادعيه و اعمال عبادى كه افندى نسخه اى از آن را در اردبيل ديده است (← ج ۳، ص ۳۹۵؛ نيز ← آقابزرگ طهرانى، ج ۳، ص ۴۳۲). ديگر كتابش شرح الصحيفة است (افندى، ج ۳، ص ۳۶۶؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۱۳، ص ۳۵۳). زواره اى كتابى نيز دارد به نام خلاصة المناقب در شرح قصيده بُرده* كه به كوشش حميد مهرى خوانسارى به چاپ رسيده است. او اثرى ديگر موسوم به مرآة الصفا نگاشته است كه به نوشته افندى (ج ۳، ص ۳۹۶) خاتمه اى طولانى مشتمل بر مطالبى در بيان زيارت پيامبراكرم و حضرت فاطمه و ائمه عليهم السلام دارد. زواره اى در ۹۵۵ به دستور شاه طهماسب، لوامع الانوار فى معرفة الائمة الاطهار را نيز به زبان فارسى نوشت كه تلخيص احسن الكبار فى مناقب الائمة الاطهار تأليف سيدمحمدبن ابى زيدبن عربشاه ورامينى بود. اين اثر زواره اى مشتمل بر يك مقدمه در اصول دين و چهارده باب در احوال ائمه بود. زواره اى مادّه تاريخ تأليف كتاب را در مصرع «برطريق صدق درياب از صراط مستقيم» آورده كه «صراط مستقيم» برابر با ۹۵۰ است (← همان، ج ۳، ص ۳۹۵؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۱، ص ۲۸۸ـ۲۸۹، ج ۱۸، ص ۳۶۱؛ قس گلى زواره، ص ۱۵، كه زمان تأليف كتاب را ۹۶۸ دانسته است؛ براى نسخه هاى آن ← درايتى، ج ۸، ص ۱۰۹۹ـ۱۱۰۰). زواره اى اثرى ديگر نيز نگاشته است به نام مجمع الهدى در چهل باب در قصص و احوال انبيا و دوازده امام عليهم السلام (افندى، همانجا). زواره اى آثار متعددى را نيز ترجمه كرد كه عبارت اند از : كشف الغمة فى معرفة الائمة تأليف بهاءالدين اربلى (متوفى ۶۹۲ يا ۶۹۳) كه با نام ترجمة المناقب در ۹۳۸ براى اميرقوام الدين محمد ترجمه شد و در ۱۳۸۱ به كوشش سيدابراهيم ميانجى و با مقدمه ابوالحسن شعرانى در سه مجلد در تهران به چاپ رسيد؛ ترجمه كتاب مكارم الاخلاق تأليف حسن بن فضل طبرسى (متوفى ۵۴۸) با نام مكارم الكرائم (← آقابزرگ طهرانى، ج ۲۲، ص۱۵۰)؛ ترجمه الاربعين شهيد اول (متوفى ۷۸۶) با نام چهل حديث كه زواره اى نخست اصل كتاب را در هرات نزد استادش محقق ثانى قرائت و اجازه روايت آن را از او دريافت كرد و پس از وفات استادش به ترجمه فارسى آن همت گماشت (همان، ج ۵، ص ۳۱۵)؛ ترجمه عدّة الداعى تأليف ابن فهد حلّى (متوفى ۸۴۱) در باب دعا با نام مفتاح النجاح كه به گفته آقابزرگ طهرانى (ج ۲۱، ص ۳۵۵) زواره اى دعاهايى نيز خود بدان افزوده است؛ ترجمه الاحتجاج تأليف ابومنصور طبرسى (قرن ششم) كه آن را به نام شاه طهماسب ترجمه كرد (همان، ج ۴، ص ۷۵)؛ ترجمه اعتقادات ابن بابويه (متوفى ۳۸۱) با نام وسيلة النجاة كه افندى نسخه اى از آن را در آمل ديده است (← همانجا)؛ ترجمة الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف تأليف سيدابن طاووس (متوفى ۶۶۴) با نام طراوة اللطائف. زواره اى اين ترجمه را به شاه طهماسب صفوى هديه كرد (← آقابزرگ طهرانى، ج ۱۵، ص ۱۵۹) و براساس نسخه مجلس شوراى اسلامى، از ترجمه آن در اول رجب ۹۶۱ فراغت يافت (براى نسخه ها ← درايتى، ج ۷، ص ۳۴۱)؛ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام با نام آثارالاخيار كه آن را به امر شاه طهماسب به فارسى ترجمه كرد (← افندى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۴، ص۹۰)؛ حلية الموحدين فى ترجمة روضة الواعظينِ فتّال نيشابورى (آقابزرگ طهرانى، ج ۷، ص ۸۴)؛ خلاصة الروضة كه خلاصه روضة الشهداى كاشفى است كه خود اثرى مورد توجه در دوره صفويه بوده است (← همان، ج ۷، ص ۲۲۷؛ روضة الشهداء*)؛ عمدة المطالب فى ترجمة المناقب در ترجمه مطالب السَؤول كمال الدين محمدبن طلحه شافعى (متوفى ۶۵۲) به دستور شاه طهماسب (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۵، ص ۳۴۰)؛ نشرالامان فى الاسفار و الاوطان كه ترجمه الامان من اخطار الاسفار سيدابن طاووس است (همان، ج ۲۴، ص ۱۵۸؛ براى نسخه ها ← درايتى، ج۱۰، ص ۶۸۷؛ براى آگاهى بيشتر درباره آثار زواره اى و ويژگيهاى آنها ← زواره اى، همان مقدمه، ص ۲۷ـ۴۲). تاريخ درگذشت زواره اى به درستى دانسته نيست، اسماعيل پاشا بغدادى (ايضاح، ج ۱، ستون ۲۸۱؛ هديه، ج ۱، ستون ۷۴۵) آن را پس از ۹۶۰ دانسته است. درگذشت او پس از اين تاريخ (۹۶۱) بايد باشد.
منابع : آذرتاش آذرنوش، تاريخ ترجمه از عربى به فارسى: از آغاز تا عصر صفوى، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش؛ آقابزرگ طهرانى؛ عبداللّه بن عيسى افندى، رياض العلماء و حياض الفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم ۱۴۰۱ـ۱۴۱۵؛ اسماعيل بغدادى، ايضاح المكنون، ج ۱، در حاجى خليفه، ج ۳؛ همو، هدية العارفين، ج ۱، در همان، ج ۵؛ محمدحسين حسينى جلالى، دراسة حول نهج البلاغة، بيروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱؛ خوانسارى؛ مصطفى درايتى، فهرستواره دستنوشت هاى ايران (دنا)، تهران ۱۳۸۹ش؛ على بن حسن زواره اى، ترجمة الخواص: تفسير فارسى و عرفانى و شيعى قرآن كريم، چاپ منصور پهلوان، تهران ۱۳۹۴ش؛ غلامرضا گلى زواره، «پارسى نويس پركارى از عصر صفويه و شناسايى نسخه هاى خطى آثار تفسيرى، روايى و كلامى او»، كتاب ماه دين، سال ۶، ش ۲ (آذر ۱۳۸۱)؛ مجلسى؛ على محمد مؤذنى و محمد شكرائى، «معرفى ترجمه و شرح نهج البلاغه اثر على بن حسن زواره اى (مفسر قرن دهم هجرى) همراه با شرح حال و ديگر آثار نويسنده»، مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه تهران، دوره ۵۶، ش ۲ (زمستان ۱۳۸۴)؛
Charles Ambrose Storey, Persian literature: a biobibliographical survey, vol.۱, pt.۱, London ۱۹۸۹.
/ محسن معينى /
۱. Storey