زُرُنباد[۱] ، زمين ساقه[۲] گياهى با نام علمى Zingiber zerumbet از تيره زنجبيليان[۳] ، با كاربرد دارويى در منابع پزشكى و دارويى دوره اسلامى. بخشهاى هوايى، مانند برگهاى غلاف دار و گلها از جوانه هاى زمين ساقه پرگرِه اين گياه و گلها، كه نخست سبز و سپس قرمز مى شوند، از ميان برگه[۴] هاى هم پوشان زير گل مى رويند. اجتماع اين برگه ها ظاهرى شبيه ميوه كاج دارد. اين گياه در مناطق گرمسير مانند جنوب شرقى آسيا، جزاير اقيانوس آرام و اقيانوسيه مى رويد و كشت مى شود (ياب[۵] و همكاران، ص ۱ـ۲). احتمالا به جهت مشابهت زرنباد و جَدوار/ جِدوار (← ابوريحان بيرونى، ص ۱۷۴؛ زرگرى، ج ۴، ص ۵۵۸؛ نيز ← ابن ميمون، ص ۱۲، كه جدوار را نوعى زرنباد دانسته است)، گاهى نام علمى جدوار، Curcuma zedoaria، براى زرنباد نيز به كار رفته است (← دايماك[۶] و همكاران، ج ۳، ص ۳۹۹؛ هوپر[۷] ، ص۱۱۰). ابوريحان بيرونى (ص ۳۰۸) معادل هندى زرنباد را كَجور (= كَچور) دانسته (نيز ← بمبر[۸] ، ص ۴۳۱)، اما نام علمى كچور در منابع امروزى Curcuma zedoaria است (← ابوريحان بيرونى، ص ۳۰۸، پانويس ۱؛ دايماك و همكاران، همانجا). در منابع اسلامى، واژه هاى زرنباذ، زُرُنبَه، عِرق الكافور، كافورالكَعك و عِرق الطِيب معادل اين گياه آمده است (← اخوينى بخارى، ص ۴۵۴؛ ابن ميمون، ص ۱۸؛ انطاكى، ج ۱، ص ۲۰۰). حكماى دوره اسلامى، طبيعت اين گياه را گرم و خشك مى دانستند (براى نمونه ← رازى، ج ۷، جزء۲۰، ص ۲۱۱؛ مجوسى، ج ۲، ص ۱۲۹). اسحاق بن عمران بغدادى (به نقل ابن بيطار، ج ۲، ص ۱۵۸) زرنباد را در رنگ و طعم شبيه زنجبيل* و رويشگاه آن را چين دانسته است. ابن ماسَوَيه (به نقل هروى، ص ۱۷۳) براى رفع ضرر زهرها (نيز ← ابوريحان بيرونى، همانجا)، ماسَرجَوَيه (به نقل رازى، همانجا) براى تحليل بادهاى اندامهاى بدن و بازداشتن قى، و مسيح بن حَكَم دمشقى (از پزشكان هارون الرشيد؛ به نقل رازى، همانجا) آن را براى تسكين گزش جانوران موذى، و ابن ماسه (به نقل رازى، ج ۷، جزء۲۰، ص ۲۱۱ـ۲۱۲) براى رفع بوى سير و پياز مناسب دانسته اند. اخوينى بخارى (ص ۴۵۴، ۵۴۷) نيز آن را در درمان استسقا و بيماريهاى منجر به سقط جنين مفيد و حكيم مَيْسَرى (ص ۱۹۷) آن را چاق كننده دانسته است (نيز ← همان، ص ۱۹۸). ابن سينا (ج ۱، كتاب ۲، ص ۴۹۲ـ ۴۹۳) آن را مفرّح قلب و بدل آن را داروهايى چون دَرونَج[۹] و اُتْرُج[۱۰] ذكر كرده است. ابوريحان بيرونى (همانجا) زرنباد را شبيه سُعد (Cyperus sp.)و تفاوت آنها را در اين دانسته كه زرنباد بزرگ تر، عطرش كمتر و رنگش، برخلاف سُعد، مايل به سفيد است. همچنين رويشگاه آن را همان رويشگاه زنجبيل معرفى كرده است. هروى (ص ۱۷۲) نيز زرنباد را بر سه نوع گرد، دراز و صنوبرى آورده است (قس انطاكى، همانجا، كه اين بيخ را گرد و گونه بندى آن را به انواع گرد و دراز نادرست مى داند، زيرا بازرگانان اين بيخ گرد را از درازا تكه تكه مى كردند). هروى (ص ۱۷۳) همچنين زرنباد را مفيد در گوارش و جرجانى (۱۳۴۵ش، ص۶۲۰) نيز آن را شادى برانگيز دانسته است. انطاكى (همانجا)، برخلاف ديگران كه فقط به زمين ساقه گياه زرنباد توجه كرده اند، ويژگيهاى ساير اندامهاى آن را نيز شرح داده است. ديگر حكما ويژگيها و كاربردهايى براى اين دارو ذكر كرده اند كه اغلب برگرفته از آثار متقدمان است (← زهراوى، ص ۲۵۹، ۲۹۹؛ ابوالخير اشبيلى، ج ۱، ص ۲۷۳؛ جرجانى، ۱۳۵۵ش، ص ۱۸۱؛ ابن بيطار، ج ۲، ص ۱۵۷ـ ۱۵۸؛ انصارى شيرازى، ذيل مادّه؛ حكيم مؤمن، ص ۱۳۴؛ غسّانى، ص ۱۱۰؛ عقيلى علوى خراسانى، ص ۴۶۸ـ ۴۶۹؛ براى كاربرد اين گياه در پزشكى سنّتى جنوب شرقى آسيا ← ياب و همكاران، ص ۲ـ۳؛ براى خواص زيستى و دارويى اين گياه در منابع جديد ← بتانونى، ص ۱۹۹ـ۲۰۰؛ عيد[۱۱] و همكاران، ص۱۲۶۰؛ ياب و همكاران، ص ۳ـ۸).
منابع : ابن بيطار؛ ابن سينا؛ ابن ميمون، شرح اسماء العقّار، ]متن، همراه با ترجمه فرانسوى و شرحِ[ ماكس مايرهوف، قاهره ۱۹۴۰؛ ابوالخير اشبيلى، عمدة الطبيب فى معرفة النبات، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت ۱۹۹۵؛ ابوريحان بيرونى، كتاب الصيدنة فى الطب، چاپ عباس زرياب، تهران ۱۳۷۰ش؛ ربيع بن احمد اخوينى بخارى، هداية المتعلّمين فى الطب، چاپ جلال متينى، مشهد ۱۳۴۴ش؛ على بن حسين انصارى شيرازى، اختيارات بديعى، نسخه خطى موزه بريتانيا، ش ۳۴۹۹، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرة المعارف اسلامى؛ داوودبن عمر انطاكى، تذكرة اولى الالباب ]و [الجامع للعجب العُجاب، ]قاهره [۱۴۱۶/۱۹۹۶؛ كمال الدين حسن بتانونى، اسرار التداوى بالعقار بين العلم الحديث و العطار، كويت ۱۹۹۴؛ اسماعيل بن حسين (حسن) جرجانى، ذخيره خوارزمشاهى، چاپ عكسى از نسخه اى خطى، چاپ على اكبر سعيدى سيرجانى، تهران ۱۳۵۵ش؛ همو، كتاب الاغراض الطبية و المباحث العلائية، عكس نسخه مكتوب در سال ۷۸۹ هجرى محفوظ در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش؛ محمدمؤمن بن محمدزمان حكيم مؤمن، تحفه حكيم مؤمن، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸؛ حكيم مَيسرى، دانشنامه در علم پزشكى، چاپ برات زنجانى، تهران ۱۳۶۶ش؛ محمدبن زكريا رازى، الحاوى فى الطب، چاپ محمد محمد اسماعيل، بيروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰؛ على زرگرى، گياهان داروئى، ج ۴، تهران ۱۳۶۹ش؛ خلف بن عباس زهراوى، ادوية الزهراوى من كتاب التصريف لمن عجز عن التأليف، در الاغذية و الادوية عند مؤلفى الغرب الاسلامى، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت: دارالغرب الاسلامى، ۱۹۹۰؛ محمدحسين بن محمد هادى عقيلى علوى خراسانى، مخزن الادويه، كلكته ۱۸۴۴، چاپ افست تهران ۱۳۷۱ش؛ ابوالقاسم بن محمد غسانى، حديقة الازهار فى ماهية العُشب و العَقّار، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ على بن عباس مجوسى، كامل الصناعة الطبية، بولاق ۱۲۹۴؛ موفق بن على هروى، الابنية عن حقايق الادوية، تصحيح احمد بهمنيار، چاپ حسين محبوبى اردكانى، تهران ۱۳۴۶ش؛
Charles James Bamber, Plants of the Punjab, Lahore ۱۹۱۶; William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica, London ۱۸۹۰-۱۸۹۳, repr. Karachi ۱۹۷۲; Eltayeb Elamin M. Eid et al., "Validated high performance liquid chromatographic (HPLC) method for analysis of zerumbone in plasma", A frican journal of biotechnology, vol.۹, no.۸ (۲۰۱۰); David Hooper, Useful plants and drugs of Iran and Iraq, with notes by Henry Field, ed. B. E. Dahlgren, Chicago ۱۹۳۷; N. J. Yob et al., "Zingiber zerumbet (L.) Smith: a review of its ethnomedicinal, chemical, and pharmacological uses", Evidence-based complementary and alternative medicine (۲۰۱۱).
/ شمامه محمدى فر /
۱. pinecone ginger ۲. rhizome/ rhizoma ۳. Zingiberaceae ۴. bract ۵. Yob ۶. Dymock ۷. Hooper ۸. Bamber ۹. Doronicum sp ۱۰. Citrus medica ۱۱. Eid