زرقالی

معرف

منجم اندلسى در قرن پنجم. به‌نظر مى‌رسد زرقالى را مى‌توان مهم‌ترين و اثرگذارترين منجم غرب جهان اسلام به‌شمار آورد.
متن

زرقالى، ابواسحاق ابراهيم بن يحيى نقاش، منجم اندلسى در قرن پنجم. به نظر مى رسد زرقالى را مى توان مهم ترين و اثرگذارترين منجم غرب جهان اسلام به شمار آورد. تاريخ تولد او معلوم نيست؛ در نزديك ترين منبع به زمان زندگى او، نوشته قاضى صاعد اندلسى (متوفى ۴۶۲؛ ص ۲۵۵ـ۲۵۶)، به فعاليتهاى نجومى و ساخت ابزارهاى رصدى او اشاره شده است. در منابع پس از آن، ازجمله آثار ابن اَبّار (ج ۱، ص ۱۳۸) و صَفَدى (ج ۶، ص ۱۶۸)، به ترتيب در ادامه نام او تُجيبى و طُلَيطُلى افزوده شده است. پيش از همه، قاضى صاعد اندلسى (ص ۲۵۶) شهرت او را ولد زرقيال ذكر كرده است (نيز قِفْطى، ص ۵۷، كه همين مطلب را تكرار كرده است). در منابع بعدى، او ابن زرقاله (← ابن ابّار؛ صفدى، همانجاها؛ ذهبى، حوادث و وفيات ۴۹۱ـ۵۰۰ه .، ص ۱۴۴) و در منابع معاصر زَرقالى (براى نمونه ← زندگينامه علمى دانشوران[۱] ؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه)، ناميده شده است. براساس نوشته قاضى صاعد اندلسى و قفطى، زرقالى به معناى «زاده شده از دارنده يك چشم آبى» است ( زندگينامه علمى دانشوران، همانجا). درباره زندگى او مى دانيم كه ابتدا در طليطله (تولدو[۲] ) و سپس در قُرطُبه (كوردوبا[۳] ) به كارهاى نجومى پرداخته و در ذيحجه ۴۹۳ در قرطبه درگذشته است (← ابن ابّار، ج ۱، ص ۱۳۸ـ۱۳۹؛ نيز ← صفدى؛ ذهبى، همانجاها). در اروپاى قرون وسطا، ترجمه مجموعه اى از دستاوردهاى نجومى زرقالى به لاتين (درباره اين ترجمه ها ادامه مقاله) موجب آشنايى اروپاييان با نام او شد، هرچند در زبانهاى اروپايى، صورت عربى شهرت او به شكلهاى مختلفى ذكر شده است[۴] . از اروپاييان غيرمنجم، جفرى چاسر[۵] (متوفى ۸۰۳/۱۴۰۰)، شاعر انگليسى (ج ۳، ص ۲۲۷)، به زيج زرقالى اشاره كرده است. پژوهشهاى نجومى زرقالى در ميانه راه فعاليتهاى گروهى از منجمان دوره اسلامى در اندلس جاى مى گيرد؛ او در دوره اى از زندگى اش با قاضى صاعد اندلسى همعصر بوده است. در اين ميان، چند عامل باعث شده است تا زرقالى مهم ترين منجم دوره اسلامى در اندلس شناخته شود؛ ازجمله كوشش او در عرضه الگوى جديد سياره اى. دستاوردهاى زرقالى در اين زمينه، علاوه بر نشان دادن سهم منجمان دوره اسلامى اندلس در بررسى آراى بطلميوس، مطالبى از آراى منجمان هند باستان در غرب جهان اسلام را نيز دربردارد (براى گزارشى درخصوص آراى زرقالى در باب تئوريهاى سياره اى گولدستاين[۶] ، ص ۲۳۲ـ ۲۴۶). همچنين آراى زرقالى به سبب ترجمه هاى مختلف از آثارش، به ويژه اثر مهم نجومى اش، زيج طليطلى، به لاتين، در اروپا بسيار مورد توجه قرار گرفت ( ادامه مقاله). زرقالى در يكى از آثارش، با نام العمل بالصفيحة الزيجية (ص ۲۰۷)، فلك حامل عطارد را به نحوى متفاوت وصف كرده و به نظر مى رسد اين وصف براى نخستين بار در نجوم دوره اسلامى انجام شده است. زرقالى (همانجا) اين فلك را، ازآن رو كه بيضى شكل است، متفاوت با افلاك مستدير ديگر سيارات ذكر كرده است. اين نخستين مورد استفاده از مقاطع مخروطى براى وصف افلاك سيارات به شمار مى رود (براى گزارشى درباره آراى زرقالى در اين باره سامسو[۷] و ميلگو[۸] ، ص ۲۸۹ـ۲۹۳). بر اين اساس، به نظر مى رسد زرقالى منشأ تغييرات مهمى در ساخت چند گونه اسطرلاب نيز بوده است، چنان كه مورخان پس از زرقالى به جايگاه او در ساخت اين ابزار نجومى اشاره كرده اند (ازجمله ابن ابّار، ج ۱، ص ۱۳۸ـ۱۳۹؛ قفطى، همانجا). دوگونه از اسطرلابهاى دوره اسلامى، كه نمونه هاى ساخته شده از آنها وجود دارد، مستقيمآ تحت تأثير آراى زرقالى پديد آمده اند (براى آگاهى بيشتر درباره اين گونه اسطرلابها د. اسلام، چاپ دوم، ذيل «شكّازيه»؛ براى گزارشى حاوى معرفى يكى از اسطرلابهاى ساخته شده براساس آراى زرقالى ميلياس باليكروسا[۹] ، ۱۹۴۴، ص ۱۱۱ـ۱۱۹). آراى نجومى زرقالى و چند منجم ديگر دوره اسلامى در اندلس باعث به وجودآمدن سنّتى در نجوم دوره اسلامى شد كه به ويژه تحت تأثير دستاوردهاى رصدخانه طليطله (درباره اين رصدخانه ← صاييلى[۱۰] ، ص ۱۸۰ـ۱۸۱؛ نيز ← رصد و رصدخانه*) زمينه اى فراهم آمد تا با كوششهاى آلفونسوى دهم[۱۱] (حك : ۶۵۱ـ۶۸۲/۱۲۵۳ـ۱۲۸۴)، پادشاه لئون و كاستيل، و به دستور او اين دستاوردها به زبانهاى اروپايى ترجمه و نيز زيج آلفونسى جانشين زيج طليطلىِ زرقالى شود (براى گزارشى درباره دستاوردهاى نجومى آلفونسوى دهم تالگرن[۱۲] ، ۱۹۲۵ب، ص ۳۴۲ـ۳۴۶؛ براى فهرستى از واژگان نجومى عربى راه يافته به آثار نجومى تهيه شده زيرنظر آلفونسوى دهم ← همو، ۱۹۲۵الف، ص ۷۱۳ـ۷۱۷).

آثار ۱) زيج طليطلى، مهم ترين اثر زرقالى و جمعى از منجمان است، كه متن كامل عربى آن تاكنون به دست نيامده است. اين زيج را زرقالى احتمالا در نيمه دوم قرن پنجم و در رصدخانه طليطله تهيه كرده است. و براساس ترجمه لاتين آن نيز زيج طليطلى[۱۳] ناميده مى شود ( ادامه مقاله). اين زيج احتمالا نتيجه اوليه پژوهش گروهى از منجمان اندلسى بوده است كه به سرپرستى قاضى صاعد اندلسى در رصدخانه طليطله مشغول به كار بوده اند ( ريشتر ـ برنبورگ[۱۴] ، ص ۳۷۵ـ۳۷۷، ۳۸۵ـ۳۹۰). اگرچه، به سبب نبود متن عربى آن، صرفآ مى توان نشانه هايى از به كارگيرى داده هاى نجومى اين زيج را بين ديگر نويسندگان دوره اسلامى يافت كه قراينى بر شناخت اين نويسندگان از اين كتاب تا پيش از مفقودشدن متن عربى آن به دست مى دهد. ازجمله، علاوه بر اطلاعى كه حاجى خليفه (ج ۲، ستون ۹۷۱) از رصدهاى طليطله و مشاركت زرقالى در اين رصدها داده است، در قرن هفتم، محيى الدين مغربى نيز در چند موضع از يكى از زيجهاى خود، به نام تاج الازياج، به زرقالى و دستاوردهاى نجومى زيج طليطلى اشاره هايى كرده است ( محيى الدين مغربى[۱۵] ، ص۱۲۰، ۱۲۶). در اين ميان، نسخه اى خطى از باقيمانده هاى متن عربى اين كتاب، كه مجموعه اى شامل پنج جدول درباره بعضى داده هاى نجومى درباره ماه است، در كتابخانه دانشگاه ليدن[۱۶] در هلند نگهدارى مى شود (← ميلياس باليكروسا، ۱۹۵۰، ص ۳۴ـ۳۵؛ براى گزارشى درباره محتويات اين مجموعه ← ويتكام[۱۷] ، ج ۱، ص ۶۳). همچنين به سبب وجود نسخه هاى خطى متعدد از ترجمه هاى لاتين اين كتاب و تأثير آن در نجوم قرون وسطاى اروپا، پژوهشهاى متعددى درباره آن انجام شده است (براى گزارشى درباره چاپهاى بخشهاى مختلف اين ترجمه ها به وسيله پژوهشگران معاصر ← تومر[۱۸] ، ۱۹۶۸، ص ۵؛ نيز ← ميلياس باليكروسا، ۱۹۵۰، ص ۲۲ـ۷۱، كه به تفصيل، گزارشى درباره سابقه نجومى منتهى به تهيه اين زيج در اندلس، كسانى كه در تدوين داده هاى نجومى قبل از آن سهيم بوده اند، و نيز همكاران زرقالى در تهيه آن به دست داده است). با انتشار مجموعه اى درباره زيج طليطلى توسط پدرسن[۱۹] (دانمارك ۲۰۰۲)، كه شامل تصحيح و چاپ سه ويرايش مختلف از متن لاتين اين كتاب به همراه ترجمه انگليسى هركدام از آنها و جدولهاى نجومى كتاب است، مى توان درباره محتويات متن لاتين (و توسعآ محتواى متن عربى) اظهارنظر كرد (پدرسن (زرقالى[۲۰] ، ۲۰۰۲، ج ۱، مقدمه، ص ۶۱ـ ۸۶)، جدولى مقايسه اى شامل محتواى داده هاى نجومى هر سه ويرايش لاتين كتاب تهيه كرده كه براى آگاهى از محتويات هر ويرايش راه گشاست). بر اين اساس زيج طليطلى، همانند ديگر زيجهاى دوره اسلامى (← زيج*، بخش محتوا)، مشتمل است بر: داده هاى گاه شمارى (ازجمله گاه شماريهاى هجرى قمرى، يزدگرى و ديوكلتيانى)، جدولهاى توابع مثلثاتى، جدولهاى حركت سيارات، ماه و خورشيد، جدولهاى عرض سيارات، جداول اختلاف منظر، گرفتگيهاى ماه و خورشيد، مجموعه اى از طول و عرض جغرافيايى شهرها و گروهى از جدولهاى احكام نجوم (← همان مقدمه، ص ۱۶، نيز ص ۶۱ـ۸۶، مشتمل بر صورت تفصيلى هريك از داده هاى طرح شده در اين زيج؛ تومر، ۱۹۶۸، ص ۱۴ـ۱۵۲). از ويرايشهاى مختلف ترجمه لاتين اين كتاب نسخه هاى خطى متعددى وجود دارد (براى گزارشى درباره اين دستنويسها تومر، ۱۹۶۸، ص۱۶۰ـ۱۷۰؛ زرقالى، ۲۰۰۲، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۸ـ۴۳)؛ پدرسن (زرقالى، ۲۰۰۲، ج ۱، مقدمه، ص ۹۰ـ۱۸۷) گزارشى درباره مشخصات و تاريخ تحرير اين نسخه ها به دست داده است. بااين حال آراى مختلفى درباره مترجم يا مترجمان ترجمه هاى مختلف از زيج طليطلى وجود دارد. پدرسن (همان، ج ۱، مقدمه، ص ۱۹۴ـ۱۹۵) فقط به يوحناى اشبيلى[۲۱] (قرن ششم/ دوازدهم) اشاره كرده است؛ ولى از مترجمان ديگرى نيز ياد شده كه مشهورترين آنها ژرار كرمونايى*[۲۲] است ( اشتاين اشنايدر[۲۳] ، ۱۸۸۷، ص ۵؛ حايك، ص ۵۸۷). ترجمه لاتين زيج طليطلى در قرون وسطا به چاپ رسيده است، ازجمله ترجمه يوهانس شونر[۲۴] (ستاره شناس و رياضى دان آلمانى) در ۱۵۳۴/۹۴۰ ( استيل ول[۲۵] ، ص ۹). بخشهايى از اين كتاب از روى ترجمه لاتين، در سالهاى ۷۳۰ تا ۷۴۰/ ۱۳۳۰ـ۱۳۴۰ در قبرس، به يونانى ترجمه شده است، ضمن آنكه درباره نام مترجم آن ترديدهايى وجود دارد (براى گزارشى درباره اين ترجمه پينگرى[۲۶] ، ص ۸۷ـ۱۳۲). ۲) كتاب العمل بالصفيحة الزرقالية المُعَدَّة بجميع الآفاق (← درنبورگ[۲۷] ، ج ۲، قسم ۲، ص ۴۰۱)، كه به نام العمل بالصفيحة المشتركة لجميع الآفاق نيز شناخته مى شود ( كينگ[۲۸] ، ج ۲، بخش ۱، ص ۵۲۷)، درباره سازوكار نوعى اسطرلاب است كه براى همه عرضهاى جغرافيايى كاربرد دارد و جهانى است. اين كتاب مشتمل بر صد باب است (درنبورگ؛ كينگ، همانجاها؛ براى گزارشى از عنوان بابهاى كتاب ميلياس باليكروسا، ۱۹۳۳، ص ۱۶۶ـ۱۷۲). زرقالى، در مقدمه كتاب، علت تأليف آن و لزوم طراحى اسطرلابى با كاربرد در همه عرضهاى جغرافيايى را توضيح داده است (← همان، ص ۱۶۳). ويليام انگليسى[۲۹] ( كارمودى[۳۰] ، ص ۱۶۸) و نيز جان برشايى[۳۱] (لرچ[۳۲] ، ص ۳۱۸) اين رساله را به لاتين ترجمه كرده اند (براى گزارشى درباره اين كتاب، ترجمه لاتين و نسخه هاى خطى آن كارمودى، ص ۱۶۱ـ۱۶۲). ترجمه اى عبرى از يعقوب بن مَخيربن طِبّون از اين كتاب موجود است (براى آگاهى بيشتر درباره اين ترجمه ← اشتاين اشنايدر، ۱۸۸۳، ص ۴۹۶ـ۵۰۴). ابن بنّاى مراكشى* ذيلى بر اين كتاب نوشته است ( ادامه مقاله). ۳) الشكازيه، روزنفلد[۳۳] و احسان اوغلو[۳۴] ، در گزارش درباره آثار زرقالى، به دو رساله مختلف درباره اسطرلاب شامل ۶۰ و ۶۱ باب اشاره كرده اند (← ص ۱۶۴ـ۱۶۵)، اما در اصل هر دوى اين آثار، متن واحدى از كتاب ]اسطرلاب [الشكازيهاند. در نسخه خطى اين كتاب در كتابخانه ليدن ( ويتكام، ج ۱، ص ۴۴۳)، بخشى از مقدمه كتاب (ص ۳ـ۵) به باب جداگانه اى تقسيم شده و بر اين اساس، اثر مشتمل بر ۶۱ باب است، درحالى كه براساس متن چاپى رساله (← زرقالى، ۱۹۸۶، ص ۵ـ۸)، اين بخش جزء مقدمه كتاب به حساب آمده است. اين رساله، همانند العمل بالصفيحة الزرقالية، در وصف سازوكار اسطرلابى جهانى (با كاربرد در همه عرضهاى جغرافيايى) است (← همان، ص ۵). اين دو رساله مشابهتهاى ساختارى زيادى دارند و عنوان بسيارى از بابهاى دو كتاب نيز همانند هم است. ۴) العمل بالصفيحة الزيجية، كه در ميان آثار زرقالى، صرفآ در اين كتاب نام حامى تأليف آن، معتمدبن عبّاد (آخرين شاه سلسله بنوعَبّاد در اندلس، در قرن پنجم) ذكر شده است (همو، ۱۹۹۱، ص ۲۰۳). در اين كتاب، مشتمل بر يازده باب، سازوكار نوعى اسطرلاب براى به دست آوردن مقدار تعديل حركت سيارات و ماه و خورشيد شرح داده شده است. ۵) قانون اومانيوس/ اوماتيوس (ميلياس باليكروسا، ۱۹۵۰، ص ۲۳۴؛ نيز ← اشتاين اشنايدر، ۱۸۸۷، ص ۲)، اين كتاب، كه به يك زيج شبيه است، داراى ۲۵ باب و دربردارنده ۸۳ جدول درباره حركات سيارات، محاسبات استخراج چند تقويم، مطالع بروج، رؤيت هلال، اختلاف منظر، گرفتها و داده هايى از اين دست است. ميلياس باليكروسا در كتابش[۳۵] متن عربى قانون اومانيوس (← ص ۷۵ـ۱۱۵) به همراه ترجمه اسپانيايى آن (ص ۱۱۶ـ۱۴۸) و بخشى از جداول آن (ص ۱۵۳ـ ۲۳۴) را به چاپ رسانده است. همچنين ترجمه اى لاتين از اين كتاب (← اشتاين اشنايدر، ۱۸۸۷، ص ۲ـ۳) با نام Almanac وجود دارد (← بوتله[۳۶] ، ص ۱۲؛ براى گزارشى حاوى تحليل بعضى داده هاى نجومى اين كتاب ← همان، ص ۱۳ـ۲۰). ۶) رسالةٌ فى حركات الكواكب السيارة و تدبيرها (كينگ، ج ۲، بخش ۲، ص ۷۱۶)، كه التدبير نيز ناميده شده است ( روزنفلد و احسان اوغلو، ص ۱۶۵). ۷) المدخل فى علم النجوم (← همانجا). ابن باجه (ص ۷۸) به رسالةٌ فى ابطال الطريق سلكها بطلميوس فى استخراج البعد الابعد لعطارد، تأليف زرقالى، اشاره كرده است. آراى موردنظر ابن باجه (ص ۷۷ـ۸۱) در مواردى با نوشته هاى زرقالى در العمل بالصفيحة الزيجية درخصوص جايگاه عطارد در بعد ابعد آن مطابقت دارد، اما زرقالى در اين رساله هيچ گاه از بطلميوس ذكرى نكرده است. بنابراين به نظر مى رسد فى ابطال الطريق... عنوان رساله اى ديگر از زرقالى باشد كه متن آن تاكنون به دست نيامده است. همچنين ميلياس باليكروسا (۱۹۵۰، ص۲۵۰ـ۲۶۵) ترجمه عبرى رساله اى از زرقالى درباره محاسبه حركتهاى خورشيد را به صورت عكسى به چاپ رسانده است كه براساس عنوان عبرى آن، نام عربى كتاب احتمالا الرسالة الجامعة فى الشمس است (← تومر، ۱۹۶۹، ص ۳۱۵؛ براى آگاهى بيشتر درباره محتواى متن عبرى رساله ← ميلياس باليكروسا، ۱۹۵۰، ص ۲۳۹ـ ۲۴۹). آراى زرقالى تأثير بسيار زيادى در منجمان پس از او گذاشته است، چنان كه ابن بنّا نقدى بر نزديك به بيست باب از كتاب العمل بالصفيحة الزرقالية دارد (← ابن بنّا، ص ۵۳ـ۶۳؛ براى گزارشى درباره اين رساله ابن بنّا و نظرهاى او درباره آراى زرقالى ← پوئيگ آگيلار[۳۷] ، ص ۴۵ـ۵۳). حسن بن على مراكشى (متوفى ۶۶۰) نيز از زرقالى ياد كرده است (براى نمونه ← ج ۲، ص ۸۸ـ۹۹، ۱۹۲). مراكشى (ج ۲، ص ۲۹۳ـ ۳۳۶) گزارشى از بابهاى مختلف كتابهاى الشكازية و العمل بالصفيحة الزرقالية، مشتمل بر ۱۳۰ باب، به دست داده كه عملا چكيده اى از متن اين دو رساله است. به نوشته ابن ابّار (ج ۱، ص ۲۹)، ابن كَمّاد* برمبناى رصدهاى زرقالى در طليطله زيجى نگاشته است (براى گزارشى درباره چند متن ديگرى كه تحت تأثير آراى زرقالى پديد آمده اند ← كينگ، ج ۲، بخش ۱، ص ۵۲۹ـ۵۳۱). همچنين دست كم دو متن نجومى به زبان فارسى وجود دارد، كه هر دو را ملامحمود ميرم چلبى* (متوفى ۹۳۱) تحت تأثير مستقيم آراى زرقالى پديد آورده است، كه عبارت اند از: رساله در معرفت عمل شكازى، درباره سازوكار نوعى اسطرلاب كه احتمالا ترجمه ـ تأليفى از مجموعه آثار زرقالى است (براى آگاهى درباره اين رساله ← عرفانيان، ج ۱۰، ص ۱۵۴ـ۱۵۵) و به نوشته ميرم چلبى (گ ۱۷ر) بعضى بابها را بنا به صلاح خود بر متن اصلى افزوده است؛ و رساله در تعريف زرقاله و شكازى، در ۵۱ باب ( عرفانيان، ج ۱۰، ص ۵۲ـ۵۳؛ >تاريخ منابع نجوم در دوره عثمانى<[۳۸] ، ج ۱، ص ۹۶ـ۹۷).

منابع : ابن ابّار، التكملة لكتاب الصلة، چاپ عزت عطار حسينى، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵؛ ابن باجه، رسائل فلسفية لابى بكربن باجة: نصوص فلسفية غير منشورة، چاپ جمال الدين علوى، بيروت ]بى تا.[؛ ابن بنّا، «و نقل من خط الشيخ الامام الاوحد المذكور ما نصه: تقبيل على رسالة الصفيحة الزرقالية»، در

Roser Puig Aguilar, "El Taqb¦ il ‘ala ris¦alat al-S¤ af¦ ih¤ a al-Zarqa¦ liyya de Ibn al-Bann¦a’ de Marr¦aku§s",A l-Qan¤ tara, vol.۸, no.۱-۲ (۱۹۸۷);

حاجى خليفه؛ سيمون حايك، تَعَرَّبَتْ... و تَغَرَّبَت، او، نَقلُ الحضارة العربية الى المغرب، جونيه، لبنان ۱۹۸۷؛ محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفيات ۴۹۱ـ۵۰۰ه .، بيروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴؛ ابراهيم بن يحيى زرقالى، رسالة الشكازية، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه ليدن، ش ۱/۹۹۳؛ همو، كتاب العمل بالصفيحة الزيجية، در

Mercè Comes, Ecuatorios andalusíes: Ibn al-Samh¤ , al-Zarqa¦ lluh y A bu¦ -i-S¤ alt, Barcelona ۱۹۹۱;

صَفَدى؛ غلامعلى عرفانيان، فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، ج۱۰، مشهد ۱۳۶۲ش؛ صاعدبن احمد قاضى صاعد اندلسى، التعريف بطبقات الامم: تاريخ جهانى علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجرى، چاپ غلامرضا جمشيدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ش؛ على بن يوسف قِفطى، تاريخ الحكماء، و هو مختصر الزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ يوليوس ليپرت، لايپزيك ۱۹۰۳؛ ديويد آنتونى كينگ، فهرس المخطوطات العلمية المحفوظة بدارالكتب المصرية، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶؛ حسن بن على مراكشى، جامع المبادئ و الغايات فى علم الميقات، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه طوپقاپى سراى استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش ۳۳۴۳، فرانكفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛ محمودبن محمد ميرم چلبى، رساله در معرفت عمل شكازى، نسخه خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، ش ۲/۱۲۱۳۲، نسخه عكسى موجود در كتابخانه بنياد دايرة المعارف اسلامى؛

Marion Boutelle, "The almanac of Azarquiel", Centaurus, vol.۱۲, no.۱ (Mar. ۱۹۶۸); Francis J. Carmody, A rabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif. ۱۹۵۶; Geoffrey Chaucer, The complete works of Geoffrey Chaucer, ed. WalterW.Skeat,Oxford ۱۸۹۴-۱۹۰۰; Hartwig Derenbourg, L esmanuscritsarabes de l’Escurial,vol.۲, fasc.۲,Paris ۱۹۴۱; Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, ۱۹۸۱, s.v. "Al-Zarq¦ al¦ â" (by J. Vernet); EI۲, s.vv. "_S_h_akk¦aziyya" (by D. A. King), "Al-Zar¤ k¦al¦ â" (by J. Samsó); Bernard Raphael Goldstein, "On the theory of trepidation: according to Th¦abit b. Qurra and al-Zarq¦allu and its implications for homocentric planetary theory", Centaurus, vol.۱۰, no.۴ (June ۱۹۶۵); Richard Lorch, "Greek-Arabic-Latin: the transmission of mathematical texts in the Middle Ages", Science in context, vol. ۱۴, no.۱-۲ (June ۲۰۰۱); José María Millás Vallicrosa, "Un ejemplar de azafea árabe de Azarquiel", A l- A ndalus, vol.۹, no.۱ (۱۹۴۴); idem, "El literalismo de los traductores de la corte de Alfonso el Sabio", ibid, vol.۱, no.۱ (۱۹۳۳); idem, Estudios sobre A zarquiel, Madrid ۱۹۵۰; Mu¤hy¦ â ’l-D¦ ân Ma ___ gh rib¦ â, El T¦aj al-azy¦aj de Muhyi al-D¦ in al-Magrib¦ i, [tr.] Carlos Dorce, Barcelona ۲۰۰۳; Osmanli astronomi literatürü tarihi = History of astronomy literature during the Ottoman period, compiled by Ekmeleddin Iè hsanog§ lu, et al., ed. Ekmeleddin Iè hsanog§ lu, Iè stanbul: Iè slâm Tarih, Sanat ve Kültür Araítârma Merkezi, ۱۹۹۷; David Pingree, "The Byzantine version of the Toledan tables: the work of George Lapithes?", Dumbarton oaks papers, vol. ۳۰ (۱۹۷۶); Roser Puig Aguilar, "El Taqb¦ il ala ris¦alat al-S¤ af¦ ih¤ a al-Zarqa¦ liyya de Ibn al-Bann¦a’ de Marr¦akuí",A l-Qan¤ tara, vol.۸, no.۱-۲ (۱۹۸۷); Lutz Richter-Brenburg, "¤S¦a‘id, the Toledan tables, and Andalus¦ â science", in From deferent to equant: a volume of studies in the history of science in the ancient and medieval Near East in honor of E. S. Kennedy, ed. David A. King and George Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, ۱۹۸۷; Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin èIhsano§glu, Mathematicians,astronomers,and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹thc.), Iè stanbul ۲۰۰۳; Julio Samsó and Honorino Mielgo, "Ibnal- Zarq¦alluh on mercury", Journal forthehistoryof astronomy,vol.۲۵ (۱۹۹۴), repr. in Julio Samsó, A stronomy and astrology in al- A ndalus and the Maghrib, Aldershot, Engl. ۲۰۰۷; Aydin Sayâlâ, The observatory in Islam and its place in the general history of the observatory, Ankara ۱۹۶۰; Maurice Steinschneider, "Études sur Zarkali", Bullettino di bibliografia e di storia della scienze matematiche e fisiche, vol.۱۶ (۱۸۸۳); idem, "Étudessur Zarkali: astronome arabe du XIe siécle", ibid, vol.۲۰ (۱۸۸۷); Margaret Bingham Stillwell, The awakening interest in science during the first century of printing: ۱۴۵۰-۱۵۵۰, New York ۱۹۷۰; Oiva J. Tallgren, "Los nombres árabes de las estrellas y la transcripción Alfonsina",in Homenajeofrecido a Menéndez Pidal, vol.۲, Madrid: Hernando, ۱۹۲۵a; idem, "Sur l’astronomie espagnole d’Alphonse X et son modèle arabe", Studia orientalia, vol.۱, no.۱ (۱۹۲۵b); G. J. Toomer, "The solar theory of az-Zarq¦ali: a history of errors", Centaurus, vol.۱۴, no.۱ (Dec. ۱۹۶۹); idem, "A survey of the Toledan tables", Osiris, vol.۱۵ (۱۹۶۸); Jun Just Witkam, Inventory of the Oriental manuscripts of the library of the University of L eiden, vol.۱, Leiden ۲۰۰۷; Ibr¦ah¦ âm b. Ya¤hy¦a Zar¤k¦al¦ â, A l-S§ akk¦aziyya, ed. and tr. Roser Puig, Barcelona ۱۹۸۶; idem, The Toledan tables, a review of the manuscripts and the textual versions with an edition by Fritz S. Pedersen, Copenhagen ۲۰۰۲.

/ فريد قاسملو /

۱. Dictionary of scientific biography ۲. Toledo ۳. Cordova ۴. Arsechieles/ Azarquiel ۵. Geoffrey Chaucer ۶. Goldstein ۷. Samsó ۸. Mielgo ۹. Millás Vallicrosa ۱۰. Sayâlâ ۱۱. Alfonso X ۱۲. Tallgren ۱۳. The Toledo Tables ۱۴. Richter-Bernburg ۱۵. Mu¤ hy¦ â ’l-D¦ ân Ma_gh_rib¦ â ۱۶. Bibliotheek der Universiteit Leiden ۱۷. Witkam ۱۸. Toomer ۱۹. Pedersen ۲۰. Zar¤ k¦al¦ â ۲۱. Juan de Sevilla ۲۲. Gerardus Cremonensis ۲۳. Steinschneider ۲۴. Johannes Schöner ۲۵. Stillwell ۲۶. Pingree ۲۷. Derenbourg ۲۸. David Anthony King ۲۹. William of England ۳۰. Carmody ۳۱. John of Brescia ۳۲. Lorch ۳۳. Rozenfeld ۳۴. èIhsano§glu ۳۵. Estudios sobre Azarquiel ۳۶. Boutelle ۳۷. Puig Aguilar ۳۸. Osmanli astronomi literatürü tarihi

نظر شما
مولفان
گروه
تاریخ علم ,
رده موضوعی
جلد 21
تاریخ 95
وضعیت چاپ
  • چاپ شده