زُرَعى، سليمان بن عمر، فقيه شافعى و قاضى القضات شام و مصر در قرن هفتم و هشتم. جمال الدين ابوالربيع اَذرَعى، معروف به زرعى، فرزند مجدالدين عمربن سالم است. نياكان او در مغرب مى زيستند (← ابن كثير، ج ۷، جزء۱۴، ص ۱۷۶؛ ابن مُلَقَّن، ص ۲۰۸؛ ابن تَغرى بِردى، ج ۹، ص ۳۰۴). وى در ۶۴۵ در أذرعات، نزديك دمشق، كه امروزه درعا* ناميده مى شود، به دنيا آمد (ابن كثير، همانجا؛ مَقريزى، ج ۳، ص ۱۸۱). برخى سال تولد او را ۶۵۶ يا ۶۵۸ دانسته اند (← ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۲۵۶). سليمان در جوانى براى كسب علم به دمشق رفت و از ابن نِعمَه احمدبن عبدالدائم (متوفى ۶۶۸)، كمال الدين احمدبن نعمه نابلسى (متوفى ۶۶۵)، قاضى بدرالدين حسن بن عبدالعزيز لَخمى و يحيى بن صَيرِفى حديث شنيد (ذهبى، ص ۱۸۱؛ سُبْكى، ج۱۰، ص ۳۹؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۱۰۱، ۲۵۵). قاسم بن محمد بِرزالى* (متوفى ۷۳۹) مَشيَخه*اى براى زرعى گرد آورده كه شامل نام ۲۲ تن از شيوخ روايى زرعى همراه با احاديثى است كه وى از آنان شنيده است (← ابن كثير، همانجا؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۷۶، قسم ۲، ص ۲۵۱). سليمان در مدارس دينى متعددى تدريس كرد (← ادامه مقاله). عزالدين عبدالعزيزبن عبدالمحيى اسيوطى (متوفى ۷۸۴) ازجمله شاگردان او بود (ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۴۸۷). سليمان سيزده سال قاضى زُرَع (از توابع حوران در جنوب سوريه) بود؛ و ازاين رو، به زرعى معروف شد. او مدتى قاضى شَيزَر* نيز بود (سبكى؛ ابن كثير، همانجاها؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۲۵۵). از ۶۹۵، وى هفت سال در دمشق نايب بدرالدين ابن جَماعَه، محمدبن ابراهيم كِنانى (متوفى ۷۳۳)، قاضى القضات شام، شد و چند ماه در مدرسه دولعيه تدريس كرد. وى سپس به مصر رفت و به مدت هفت سال نيابت ابن جماعه ــكه قاضى القضات مصر شده بودــ را برعهده گرفت (ابن كثير، ج ۷، جزء۱۳، ص ۳۶۴، جزء۱۴، ص ۱۳، ۱۷، ۱۷۶؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۲۵۶؛ همو، ۱۳۷۶، قسم ۲، ص۲۵۰). در ۷۱۰، سلطان ملك ناصر محمدبن قَلاوُون (متوفى ۷۴۱)، ابن جماعه را عزل و زرعى را قاضى القضات مصر كرد. در ۷۱۱، ابن جماعه به مقام خود بازگشت و زرعى قاضى عسكر شد و به تدريس در مدارس مصر پرداخت (ذهبى، ص ۵۱، ۵۷؛ يافعى، ج ۴، ص ۱۸۶، ۱۸۸؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۲۵۵). زرعى در ۷۲۳ پس از مرگ ابن صَصْرى نجم الدين احمدبن محمد، به فرمان ملك ناصر قاضى القضات شام شد و بنابه شيوه مرسوم در آن روزگار، منصب قاضى عسكرى، شيخ الشيوخى و تدريس را در مدارس عادليّه*، غزّاليّه و اتابكيه* نيز به عهده گرفت (ابن كثير، ج ۷، جزء۱۴، ص ۱۰۸؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۷۶، قسم ۲، ص ۲۵۱؛ نُعَيمى دمشقى، ج ۱، ص ۱۳۲ـ۱۳۳). در ۷۲۴، زرعى از منصب خود عزل شد. بااين حال، تا يك سال بعد همچنان شيخ الشيوخ مدارس شام و مدرّس اتابكيه بود (ذهبى، ص ۱۳۲؛ سبكى، ج۱۰، ص۴۰؛ ابن كثير، ج ۷، جزء۱۴، ص ۱۱۵، ۱۷۶؛ براى سبب عزل وى ← ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۲۵۶). او در ۷۲۶ به قاهره سفر كرد و افزون بر تدريس در مدارس آنجا، ازجمله مدرسه معزيّه، قاضى عسكر آنجا شد و تا پايان عمر در اين سِمَت باقى ماند (ذهبى، ص ۱۵۹ـ۱۶۰؛ ابن كثير، ج ۷، جزء۱۴، ص ۱۷۶؛ ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، همانجا؛ ابن تغرى بردى، ج ۹، ص ۳۰۴). او در ۷۳۴ در قاهره از دنيا رفت (ذهبى، ص ۱۸۱؛ ابن تغرى بردى، همانجا؛ قس ابن كثير، همانجا كه سن او را هنگام وفات حدود هفتاد سال دانسته است). پسر زرعى بدرالدين محمد اذرعى از فخرالدين على بن احمد معروف به ابن بخارى* (متوفى ۶۹۰) و زينب بنت مكى* (متوفى ۶۸۸) حديث شنيد. وى از مصاحبان كريم الدين كبير (قاضى و مشاور عالى رتبه ملك ناصر؛ متوفى ۷۲۴) بود و با او در برخى امور قضائى همكارى مى كرد. وى در ۷۳۴ در قاهره ازدنيا رفت (ابن حجر عسقلانى، ۱۳۸۵، ج ۴، ص۷۰).
منابع: ابن تَغرى بِردى؛ ابن حجر عسقلانى، الدرر الكامنة فى اعيان المائة الثامنة، چاپ محمد سيد جادالحق، قاهره ۱۳۸۵/ ۱۹۶۶؛ همو، رفع الإصْر عن قضاة مصر، چاپ حامد عبدالمجيد، محمدمهدى ابوسنه، و محمداسماعيل صاوى، ]قاهره ?۱۳۷۶/ ۱۹۵۶[؛ ابن كثير، البداية والنهاية، ج ۷، چاپ احمد ابوملحم و ديگران، بيروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ ابن مُلَقَّن، نزهة النظار فى قضاة الامصار، چاپ مديحة محمد شرقاوى، قاهره ۱۹۹۶؛ محمدبن احمد ذهبى، من ذيول العبر للذهبى و الحسينى، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، كويت ]بى تا.[؛ عبدالوهاب بن على سُبْكى، طبقات الشافعية الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ ۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛ احمدبن على مَقريزى، السلوك لمعرفة دول الملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بيروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛ عبدالقادربن محمد نُعَيمى دمشقى، الدارس فى تاريخ المدارس، چاپ جعفر حسنى، ]قاهره[ ۱۹۸۸؛ عبداللّه بن اسعد يافعى، مرآة الجنان و عبرة اليقظان، بيروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
/ مريم حسينى آهق /