زُرعة بن محمد حضرمى كوفى، راوى شيعى قرن دوم و از واقفه/ واقفيه*. كنيه اش ابومحمد و از اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام بود (← نجاشى، ش ۴۶۶؛ طوسى، ۱۴۱۵، ص ۲۱۱، ۳۳۷). هرچند، روايتى بى واسطه از ايشان ندارد (← شوشترى، ج ۴، ص۴۵۰) و شيخ طوسى (۱۴۱۵، ص۴۲۷) نام وى را در ميان اصحابى آورده است كه از امامان روايت نكرده اند. او ملازم سماعة بن مهران* بود و بيشترِ آنچه روايت كرده است به واسطه اوست (← نجاشى، همانجا). پس از درگذشت سماعة، زرعه در مسجد وى در محله حضرميان كوفه نماز مى گذاشت (همان، ش ۵۱۷). زرعه افزون بر سماعة بن مهران از راويانى چون ابوبصير* (← كلينى، ج ۳، ص۵۵۱) و مفضّل بن عمر* (همان، ج ۱، ص ۲۲۴ـ۲۲۵) روايت كرده است. از زرعة بن محمد نيز كسانى چون محمدبن اُورَمه (همان، ج ۳، ص ۱۸۲) و نضربن سُوَيد (همان، ج ۳، ص ۵۵۱) حديث نقل كرده اند (براى فهرست مشايخ و راويان زرعه ← مامقانى، ج ۲۸، ص ۱۶۴ـ ۱۶۵؛ خويى، ج ۷، ص ۲۵۸). نجاشى (ش ۴۶۶) ضمن توثيق زرعه، به واقفى شدن او، يعنى اعتقاد به زنده بودن امام كاظم عليه السلام به عنوان آخرين امام، اشاره كرده است (نيز ← طوسى، ۱۴۲۰، ص۲۱۰؛ همو، ۱۴۱۵، ص ۳۳۷). كشّى (ص ۴۷۶ـ۴۷۷) نيز زرعة بن محمد را واقفى دانسته است. طبق نقل كشّى (ص ۴۷۷)، حسين بن قياما (درباره درستى نام اين راوى ← شوشترى، ج ۴، ص ۴۴۹، كه حسن بن قياماى مذكور در متن كشّى را تصحيف دانسته است)، كه خود از جماعت واقفه بود، در مواجهه با امام رضا عليه السلام و در مقام تأييد عقيده به وقف، به حديثى استناد كرد كه زرعه براى او از سماعه و او از امام صادق روايت كرده بود و امام ضمن دروغ گو خواندن زرعه، به تغييرى كه وى در روايت داده بود، اشاره فرمود (← كشّى، ص ۴۷۷). هرچند، خويى (همانجا) سند اين روايتِ كشّى را ضعيف دانسته است. زرعه كتابى/ اصلى داشت كه راويان قمى توجه ويژه به آن داشتند و برجسته ترين محدّثان قم يعنى محمدبن حسن صفار قمى*، سعدبن عبداللّه اشعرى*، عبداللّه بن جعفر حِمْيَرى* و حسن بن مَتّيل آن را به روايت يعقوب بن يزيد از زرعه روايت كرده اند (← نجاشى، همانجا). نجاشى (همانجا) طريق خود را به آن ذكر كرده و شيخ طوسى (۱۴۲۰، همانجا) نيز دو طريق خود به آن را شرح داده است: يكى از طريق يعقوب بن يزيد و ديگرى، از طريق حسين بن سعيد اهوازى* از برادرش حسن (درباره اين كتاب ← مدرسى طباطبائى[۱] ، ج ۱، ص ۴۰۳). نام زرعه در سلسله سند بيش از ۲۸۰ روايت آمده است كه احتمالا بيشتر آنها برگرفته از دفتر حديثى اوست (← خويى، همانجا). گفته شده است، حسين بن سعيد اهوازى و برادرش حسن در نقل از همه راويان با هم اشتراك داشته اند جز در مورد زرعة بن محمد و فضالة بن ايوب كه روايات اين دو تن را حسين بن سعيد به واسطه برادرش نقل كرده است (← نجاشى، ش ۱۳۶ـ۱۳۷، ۸۵۰؛ نيز ← كلينى، ج ۳، ص ۵۵۸، ۵۶۰ـ۵۶۱، ج ۵، ص ۲۷۳، ۴۱۱). تاريخ درگذشت زرعه در منابع نيامده، اما او تا روزگار امامت امام رضا (۱۸۳ـ۲۰۳) زنده بوده و به احتمال زياد در همان ايام درگذشته است (← كشّى، همانجا).
منابع : خويى؛ شوشترى؛ محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛ همو، فهرست كتب الشيعة و اصولهم و اسماء المصنفين و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزيز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛ محمدبن عمر كشّى، اختيار معرفة الرجال، ]تلخيص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛ كلينى (بيروت)؛ عبداللّه مامقانى، تنقيح المقال فى علم الرجال، چاپ محيى الدين مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛ نجاشى؛
Hossein Modarressi T¤ ab¦a¤ tab¦a’i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Sh¦ iÜite literature, vol.۱, Oxford ۲۰۰۳.
/ سعيد زعفرانى زاده /
۱. Modarressi T¤ ab¦a¤ tab¦a’i