زُبَيرى، زبيربن احمد، فقيه شافعى، قارى و محدّث، اهل بصره، در قرن سوم و چهارم. نسب ابوعبداللّه زبيربن احمد بصرى با پنج واسطه به زبيربن عَوّام*، پسرعمه و صحابى مشهور پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم مى رسد، و ازاين رو زبيرى خوانده شده است (خطيب بغدادى، ج ۹، ص ۴۹۲؛ ابن خلّكان، ج ۲، ص ۳۱۳؛ اِسنوَى، ج ۱، ص ۲۹۹؛ نيز ←سمعانى، ج ۳، ص ۱۳۶ـ۱۳۸؛ قَلقَشندى، ص ۱۳۱ـ۱۳۲). برخى به اشتباه نام او را احمدبن سليمان ( ←مصنف، ص ۵۱؛ كحّاله، ج ۱، ص ۲۳۷) و برخى زبيربن عبداللّه بن سليمان ( ←ابن نديم، ج ۲، جزء۱، ص ۴۸) ذكر كرده اند. زبيرى ساكن بصره بود (سُبْكى، ج۳، ص۲۹۵)، اما در سفرى كه به بغداد داشت، از داوودبن سليمان مؤدِّب، محمدبن سِنان قَزّاز و ابراهيم بن وليد جَشَّاش حديث شنيد (خطيب بغدادى، همانجا؛ سمعانى، ج ۳، ص ۱۳۷ـ۱۳۸؛ ابن خلّكان، همانجا) و نزد رَوح بن قُرَّه، محمدبن متوكل بصرى مشهور به رُوَيس، سليمان بن عبداللّه ذهبى، محمدبن عبدالخالق، ابوحاتم سجستانى*، فضل بن احمد هُذَلى، عامربن عبدالاعلى دلّال و محمدبن يحيى قَطيعى قرائات را آموخت ( ←سبكى، همانجا؛ ابن كثير، ج ۱، ص ۱۹۵ـ۱۹۶؛ ابن جزرى، ج۱، ص۲۹۲ـ ۲۹۳). استادان او در فقه شناخته نيستند (ابن قاضى شهبه، ج ۱، ص۵۴). ابوبكر محمدبن حسن نقاش، محمدبن احمدبن يوسف بغدادى، عُمربن بِشران سُكَّرى، على بن هارون سمسار، على بن محمدبن لؤلؤ، محمدبن عبداللّه دَقّاق و على بن عثمان بن حَبَشان از كسانى اند كه از وى حديث نقل كرده و علم قرائات را نزد او آموخته اند (خطيب بغدادى، همانجا؛ سمعانى، ج ۳، ص ۱۳۸؛ ابن جزرى، ج ۱، ص ۲۹۳). ابوعُمَر احمدبن دُحيم بن خليل ناقل و راوىِ كتاب السنة زبيرى است ( ←حُمَيْدى، ج ۱، ص ۱۹۴ـ۱۹۵). ابوالعباس محمدبن على كَرجى (متوفى ۳۴۳) نيز از شاگردان او در فقه بوده است (سبكى، ج ۳، ص ۱۹۹). زبيرى را ثقه و صحيح الروايه دانسته اند ( ←خطيب بغدادى؛ ابن خلّكان، همانجاها). وى پيشواى اهل بصره در روزگار خود بود و علاوه بر شهرتش در فقه شافعى و قرائات، اديب و نسب شناس نيز به شمار مى رفت (ابن خلّكان، همانجا؛ سبكى، ج ۳، ص ۲۹۵؛ اسنوى، همانجا). زبيرى كه نابينا بود، پيش از ۳۲۰ از دنيا رفت (ابواسحاق شيرازى، ص ۱۱۷؛ ابن خلّكان، همانجا). در برخى منابع سال وفات او ۳۱۷ ذكر شده است ( ←صَفَدى، ص ۱۵۳؛ سبكى، ج ۳، ص ۲۹۶). مشهورترين اثر زبيرى الكافى كتابى مختصر در فقه است (ابن نديم؛ ابواسحاق شيرازى؛ ابن خلّكان، همانجاها). المُسْكت ديگر اثر مهم او، به شيوه معما و سؤال و جواب تأليف شده است و برخى آن را تلخيص كرده اند. نسخه اى از اصل كتاب و تلخيص آن نزد اسنوى (متوفى ۷۷۲) موجود بوده است (سبكى؛ اسنوى، همانجاها؛ ابن قاضى شهبه، ج ۱، ص ۵۵). زبيرى به دليل تأليف اين دو اثر، به صاحب الكافى و صاحب المسكت شهرت يافته است ( ←سبكى، ج ۳، ص ۲۹۵؛ اسنوى، همانجا؛ مصنف، ص ۵۲). ديگر آثار زبيرى عبارت اند از: النية، سترالعورة، الهداية، الاستشارة و الاستخارة، رياضة المتعلم و الامارة (ابواسحاق شيرازى؛ ابن خلّكان، همانجاها؛ سبكى، ج ۳، ص ۲۹۶). مؤلفان آثار ديگرى را نيز به او نسبت داده اند، ازجمله: الجامع فى الفقه، كتاب الفرائض (ابن نديم، همانجا)، التنبيه در فروع فقه شافعى (حاجى خليفه، ج ۱، ستون ۴۹۳) و شرح الايمان و الاسلام كه نسخه اى از آن در كتابخانه ملى و سلطنتى مونيخ[۱] موجود است (بروكلمان[۲] ، ج ۱، ص ۱۹۱). ديدگاههاى فقهى زبيرى در منابع فقهى اهل سنّت مورد توجه بوده است ( ←رافعى قزوينى، ج ۱، ص ۳۴۶، ج ۲، ص ۴۱۱، ج ۳، ص ۱۱۱، و جاهاى ديگر؛ نَوَوى، المجموع، ج ۱، ص۱۲۰، ج ۲، ص ۲۶، ۲۰۳، ج ۳، ص۳۰، و جاهاى ديگر). آراى خاصى هم در فقه شافعى به او نسبت داده اند، ازجمله وجوب پرداخت زكات درصورت اجاره دادن زيورآلات طلا و نقره، لزوم به زبان آوردن نيّت در نماز و استحباب قنوت در نماز وَتر در تمام طول سال ( ←ماوردى، ج ۲، ص ۹۱ـ ۹۲، ج ۳، ص ۲۷۹؛ نووى، روضة الطالبين، ج ۱، ص ۴۳۲؛ نيز ←خطيب بغدادى، ج ۹، ص ۴۹۲ـ۴۹۳؛ سبكى، ج ۳، ص ۲۹۶ـ ۲۹۷).
منابع: ابن جزرى، غاية النهاية فى طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره ]بى تا.[؛ ابن خلّكان؛ ابن قاضى شهبه، طبقات الشافعية، چاپ حافظ عبدالعليم خان، حيدرآباد، دكن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰؛ ابن كثير، طبقات الشافعية، چاپ عبدالحفيظ منصور، بيروت ۲۰۰۴؛ ابن نديم؛ ابواسحاق شيرازى، طبقات الفقهاء، چاپ خليل ميس، بيروت ]بى تا.[؛ عبدالرحيم بن حسن اسنوى، طبقات الشافعية، چاپ كمال يوسف حوت، بيروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ حاجى خليفه؛ محمدبن فتوح حُمَيْدى، جَذوَةُ المقتبس فى تاريخ علماء الاندلس، چاپ ابراهيم ابيارى، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹؛ خطيب بغدادى؛ عبدالكريم بن محمد رافعى قزوينى، فتح العزيز: شرح الوجيز، ]بيروت[: دارالفكر، ]بى تا.[؛ عبدالوهاب بن على سُبْكى، طبقات الشافعية الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ ۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛ سمعانى؛ خليل بن ايبك صَفَدى، نكت الهميان فى نكت العُميان، چاپ احمد زكى بك، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱؛ احمدبن على قَلقَشندى، نهاية الارب فى معرفة انساب العرب، بيروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴؛ عمررضا كحّاله، معجم المؤلفين، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ على بن محمد ماوردى، الحاوى الكبير فى فقه مذهب الامام الشافعى رضى اللّه عنه و هو شرح مختصرالمزنى، چاپ على محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ ابوبكربن هداية اللّه مصنف، طبقات الشافعية، چاپ عادل نويهض، بيروت ۱۹۷۱؛ يحيى بن شرف نَوَوى، روضة الطالبين و عمدة المفتين، چاپ عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بيروت ]بى تا.[؛ همو، المجموع: شرح المُهَذّب، بيروت: دارالفكر، ]بى تا.[؛
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
/ مريم حسينى آهق /
۱. Hof- und Staatsbibliothek in München ۲. Brockelmann