ریزه

ريزه، شهرى در ساحل جنوب شرقى درياى سياه و مركز استانى به همين نام در تركيه. درباره سبب نام گذارى ريزه نظر واحدى وجود ندارد؛ برخى آن را برگرفته از واژه يونانى ريسوس[1] (يا ايريزييوس يا ريزيوس) به معناى «برنج» دانسته اند ( ← ايسپير[2] ، ص 8؛ كاباتاش[3] ، ص 1؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه) كه با توجه به كشت برنج در اين ناحيه پذيرفتنى تر به نظر مى رسد. برخى نيز ريشه ريزه را واژه ريزا[4] يا ريزو[5] دانسته اند كه به معناى دامنه كوه است ( ← كاباتاش؛ ايسپير، همانجاها). همچنين نام ريزه در طول تاريخ به صورتهاى ريزوس[6] ، ريزيون[7] ، ريتيون[8] ، ريتيوم[9] و ريسّو[10] ذكر شده است (د.ترك، ذيل مادّه). تاريخ بناى شهر ريزه، به سده هفتم پيش از ميلاد مى رسد و اين شهر به سبب فعاليتهاى تجارىِ دريايى در اين ناحيه بنا شده است. در اين سده، كيمِريان[11] ، از اقوام هندواروپايى، از قفقاز به اين منطقه وارد شدند و بر آنجا تسلط يافتند. سپس اشكانيان (حك : ح 250ق م ـ ح 266م) دولت خود را تا ريزه گسترش دادند. در 180 پيش از ميلاد، ريزه تحت فرمان دولت يونانى پونتوس[12] قرار گرفت كه تابع ايران بود. در سده نخست پيش از ميلاد، روميان بر ريزه و نواحى اطراف آن دست يافتند. در اين سده، آناطولى (شامل ريزه) بارها ميان ساسانيان (حك : ح 226 ـ ح 652م) و روميان دست به دست شد و با تجزيه امپراتورى روم، ريزه به قلمرو روم شرقى الحاق شد (كاباتاش، ص 1ـ3؛ د.ا.د.ترك، همانجا). در دوره عثمان، خليفه سوم، حبيب بن مَسلمه فِهرى (متوفى ح 42) در ادامه فتوحات خود در ارمنستان به غرب لشكر كشيد و ريزه را فتح كرد. ريزه از آن پس بارها ميان روم شرقى و حكومتهاى مسلمان دست به دست شد، تا اينكه در نبرد ملازگرد در 463،  بار ديگر به دست مسلمانان افتاد. پس از اين واقعه، ريزه تا پيدايش دولت عثمانى به ترتيب در دست دانشمنديه، سلجوقيان روم، ايلخانان، تيموريان و آق قوينلوها بود و سرانجام در 865، محمد فاتح در جريان فتح طرابزون، ريزه را به قلمرو عثمانى ضميمه كرد (ايسپير، همانجا؛ كاباتاش، ص 3ـ4؛ سيمونيان[13] ، ص29). در دوران عثمانى، در دوره سليم اول (حك : 918ـ926)، مساجد جامع بسيارى در ريزه بنا شد كه مهم ترين آنها جامع گلبهار، جامع اسلام پاشا يا كورشون لو[14] و جامع على قپودان بودند (ايسپير، ص 44؛ كاباتاش، ص 4؛ د. ترك، همانجا). ريزه و نواحى اطراف آن در دوره سليم دوم (حك : 974ـ982) بارها در معرض تهاجم راهزنان ازجمله راهزنان گرجى قرار گرفت و از 1230 تا 1250 درگير شورش شخصى به نام طوزجواوغلو[15] و اخلافش بود (توماركين[16] ، ص100؛ د.ا.د.ترك، همانجا). طبق نظامنامه 1284 شهرستان/ «قضاى» ريزه شكل گرفت، اين قضا به ايالت طرابزون* الحاق شد (ادرنه لى محمد شوكت، قسم 1، ص 75؛ كاباتاش، همانجا). در 1295/ 1878 و در جريان جنگ روسيه كه سنجاق لازستان به وجود آمد، شهر ريزه مركز لازستان شد (على جواد، ذيل مادّه؛ شرف، ج 1، ص 132؛ كاباتاش، همانجا). در جنگ جهانى اول، از 1334/ 1915 تا 1336/ 1917، قواى روس ريزه را اشغال كردند. سرانجام در 1342/ 1924 با تشكيل ولايت ريزه، شهر ريزه به مركزيت آن انتخاب شد (ايسپير، ص 9؛ كاباتاش، همانجا). امروزه، استان ريزه با مساحت 3920 كيلومترمربع (بدون احتساب مساحت درياچه هايش؛  ← >اطلس جامع جهان تايمز<[17] ، نقشه 37؛ كاباتاش، ص 5) داراى يازده شهرستان، چهار دهستان و 350 روستاست (كاباتاش، ص 8). در سرشمارى 1379ش/ 2000، جمعيت استان ريزه 938،365 تن و جمعيت شهر ريزه 320،127 تن گزارش شده است ( ← همان، ص10). جمعيت اين استان در 1390ش/ 2011 به 012،323 تن كاهش يافته است ( ← مؤسسه آمار تركيه[18] ، ص 3، 7). ريزه داراى آب و هواى معتدل، فصول پربارش و يكى از جنگلى ترين بخشهاى تركيه است (ايسپير، ص 39؛ كاباتاش، ص 6ـ7). اين استان از حاصلخيزترين مناطق تركيه است و محصولات كشاورزى بسيارى در آنجا كشت مى شود. مهم ترين محصول كشاورزى آن چاى است (اوندر[19] ، ص 387). كتان از ديگر محصولات ريزه است كه در دوره عثمانى از كشت و صادرات فراوان آن سخن رفته است (على جواد، همانجا؛ على توفيق، ص 235؛ طربزونلى شاكر شوكت، ج 1، ص 101).

منابع : عبدالرحمان شرف، جغرافياى عمومى، ج 1، استانبول 1323؛ ادرنه لى محمد شوكت، مفصل ممالك عثمانى جغرافياسى، قسم 1، [استانبول] 1304؛ طربزونلى شاكر شوكت، طربزون تاريخى، ج 1، [بى جا: بى نا.، بى تا.]؛ على توفيق، ممالك عثمانيه جغرافياسى، استانبول 1315؛ على جواد، ممالك عثمانيه نك تاريخ و جغرافيا لغاتى، استانبول 1313ـ1317؛

Brahim Iè spir,RizeIè li: yakinçevreincelemeleri,Ankara 1969; Feyzullah Kabataí, "Rize ve çevresindeki yaygân halk inanâílarâ", yüksek lisans tezi, Fârat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006;Mehmet Önder, ìehirden íehire, Iè stanbul 1997; Hovann H. Simonian, "Hamshen before Hemshin: the prelude to Islamicization", in The Hemshin: history, society and identity in the highlands of northeast Turkey, ed.HovannH.Simonian,London:Routledge, 2007; TheTimes comprehensiveatlasof the world, London: Times Books, 2005;Alexandre Toumarkine, "Ottoman political and religious élites among the Hemshin: the midnineteenth century to 1920", in The Hemshin, ibid; TA , s.v. "Rize" (by Yâlmaz Öztuna); TDVIè A , s.v. "Rize" (by Iè dris Bostan); Türkiye Iè statistik Kurumu, A drese dayali nüfus kayit sistemi sonuçlari= address based population registration system results 2011, Ankara 2012.

/ حسين بياتلو /

1. Rhisos 2. Iè spir 3. Kabataí 4. Riza 5. Rhizo 6. Rhizus 7. Rhizion 8. Rhition 9. Rhitium 10. Risso 11. Cimmerians/Kimmerians 12. Pontus 13. Simonian 14. Kuríunlu 15. Tuzcuo§glu 16. Toumarkine 17. The Times comprehensive atlas of the world 18. Türkiye Iè statistik Kurumu 19. Önder