ريحانة الادب، كتابى به فارسى در شرح حال نام آوران عالم اسلام، تأليف محمدعلى مدرس تبريزى* خيابانى (متوفى ۱۳۳۳ش). اين كتاب بر پايه شهرت (لقب، كنيه) افراد و در نظم الفبايى تدوين شده است و نام كامل آن ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية أو اللقب است (مدرس تبريزى، ج ۱، ص ۱۹). مدرس تبريزى شرح حال ۶۲۴،۴ تن از عالمان، فقيهان، محدّثان، طبيبان، حكيمان، عارفان، شاعران و اصحاب مشهور امامان عليهم السلام را به انضمام سرگذشت ۲۲۵ قبيله و خاندان كه با يكى از دو واژه آل يا بنى شناخته مى شوند، در اين كتاب آورده است. تأليف اين كتاب از ۱۳۲۴ش آغاز شد و تا آخر عمر مؤلف ادامه يافت (همان، ج ۸، مقدمه، ص ۸). ريحانة الادب مشتمل است بر يك ديباچه، پنج باب و يك خاتمه. در باب اول، شرح حال مشهوران به لقب و نسب و در چهار باب ديگر شرح حال اشخاص مشهور به كنيه و معروف به الفاظ ابن، ابو، ام و بنت آمده است. خاتمه هم مشتمل بر دو فصل است در شرح احوال خانواده ها و قبايلى كه نام مشهور آنها با آل و بنى آغاز مى شود. مؤلف در مقدمه كتاب (ج ۱، ص ۲۲ـ۳۱) فهرست منابعش را در تأليف كتاب ــكه عمدتآ مشتمل بر كتابهاى تاريخى، رجالى، تراجم و ۷۳ عنوان بوده است ــ به ترتيب الفبا درج كرده و در معرفى هر كتاب اشاره كرده است كه شرح حال نويسنده آن به چه صورت در ريحانة الادب آمده است. براى مثال، شرح حال سيدمحمدباقر خوانسارى ذيل صاحب روضات الجنات آمده و شرح حال سيدعليخان مدنى صاحب سلافة العصر ذيل حويزى سيدعلى خان آمده است. او در پايان هر شرح حال نيز نام منابع را به صورت حروف اختصارى آورده است (براى حروف اختصارى نام منابع ← ج ۱، ص ۳۶ـ۳۷). ريحانة الادب همچنين مشتمل است بر حدود دويست دستنوشت و عكس از معاصران يا پيشينيان، كه بعضى از آنها منحصربه فرد است (براى فهرستى از دستنوشته ها و عكسها ← ج ۸، مقدمه، ص ۳۴ـ۳۷). مؤلف در پايان هر شرح حال، منابع آن را آورده و محل نگهدارى برخى از نسخ خطى و محل و سال چاپ كتابهاى چاپى را نيز ذكر كرده، ضمن اينكه تأليفات هر مؤلف را به ترتيب الفبا آورده است. او در نگارش شرح حال افراد احترام و ادب را كاملا رعايت كرده و حتى از به كارگيرى تعبيرات كنايى يا موهم وهن دورى كرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص۴۲ـ۴۳، ۷۸ـ۸۱، ج۷، ص۴۳۲ـ۴۳۴؛ نيز ← انصارى قمى، ص۱۴۷ـ ۱۴۸)، اما از اظهارنظر صريح درباره آنچه با آن مخالف بوده اجتناب نكرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۴۳). از ديگر ويژگيهاى اين كتاب توضيحاتى است كه مؤلف درباره شهرهاى محل ولادت يا سكونت افراد در پاورقى ذكر كرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۷۸، ۱۲۴، ۱۳۰، ۱۴۱، ج ۲، ص ۳۹۶ـ۳۹۷، ج ۳، ص ۷۸، ۲۷۶). او همچنين، در مواقع لزوم، اصطلاحات علوم و فنون، معناى القاب و لغات دشوار و فرق و مذاهب اسلامى را توضيح داده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۱۲۳ـ ۱۲۴، ۱۳۷ـ۱۴۱، ج ۲، ص ۱۶۴، ج ۴، ص ۶، ۳۴۵ـ ۳۴۶). از ويژگيهاى ديگر اين كتاب آوردن شرح حال معاصران مؤلف و حتى كسانى است كه در قيد حيات بوده اند و بعضى از آنها به درخواست مؤلف شرح حالشان را براى همين مجموعه نوشته اند (براى نمونه ← ج ۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۵، ج ۲، ص ۲۳ـ۲۵، ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۴، ج ۶، ص ۲۲۷ـ۲۲۹). مؤلف در برخى موارد، اغلاط و اشتباهات رايج را نيز تصحيح كرده است (براى نمونه ← ج ۶، ص :۶۶ تصحيح خطاى مشهور درباره تصوير منسوب به ميرزاى شيرازى). بيشتر شرح حالها در اين كتاب كوتاه و مختصر است، اما بعضى از آنها بلند و پرفايده و حاوى جزئيات خواندنى است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۱۸۹ـ۱۹۳، ۳۸۵ـ۳۹۱، ج ۲، ص۱۷۱ـ ۱۸۲). مؤلف در شرح حال شاعران، نمونه اى از اشعار آنان را آورده و گاه اشعار عربى را به فارسى ترجمه كرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۷۵ـ۷۶، ۱۱۵، ۱۶۳ـ۱۶۴). افزون بر اين، كتاب حاوى نكات خواندنى و نوادرى در شرح حال بعضى از افراد است (براى نمونه ← ج ۲، ص ۳۰۲، ج ۵، ص ۲۲۵ـ ۲۲۹، ج ۶، ص ۱۱۱ـ۱۲۱). پاره اى از مطالب ريحانة الادب نقد شده است (براى نمونه ← آقابزرگ طهرانى، ج ۹، قسم ۳، ص ۹۶۲، قسم ۴، ص ۱۱۸۲، ج ۱۴، ص۱۶۰). پس از وفات مؤلف، فرزندش شرح حال و فهرست آثار مدرس تبريزى را، همراه با اجازه روايت و اجتهادى كه او از مراجع بزرگ معاصرش داشت، در آغاز جلد هشتم آورده است. چاپ نخست اين كتاب در شش مجلد بين سالهاى ۱۳۲۴ش تا ۱۳۳۳ش در تهران و تبريز و در زمان حيات مؤلف انجام شد و جلد ششم آن پس از وفات او به همت فرزندش به چاپ رسيد ( ← همان، ج ۱۱، ص ۳۴۲؛ مشار، ج ۲، ستون ۲۷۳۳). نسخه كامل اين كتاب در هشت مجلد در تهران در سالهاى ۱۳۴۹ و۱۳۶۹ش منتشر شده است.
منابع : آقابزرگ طهرانى؛ ناصرالدين انصارى قمى، «رايحه ريحانة الادب»، در زندگينامه و خدمات علمى و فرهنگى مرحوم ميرزامحمدعلى مدرس تبريزى، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، ۱۳۸۰ش؛ محمدعلى مدرس تبريزى، ريحانة الادب، تهران ۱۳۷۴ش؛ خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى فارسى، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
/ محسن معينى /