رياض السالكين، معروف ترين شرح صحيفه سجاديه* به زبان عربى تأليف سيدعلى حسنى حسينى شيرازى معروف به ابن معصوم يا سيدعلى خان مدنى* (متوفى ۱۱۲۰). مؤلف نام كتاب را همواره رياض السالكين فى شرح صحيفة سيدالعابدين ذكر كرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۴۵، ۴۱۲، ۵۰۵، ج ۲، ص ۸، ۸۴، ۱۳۴، ۱۳۹، ۱۷۹)، اما مصحح و برخى منابع نام آن را رياض السالكين فى شرح صحيفة سيدالساجدين آورده اند ( ← افندى، ج ۳، ص ۳۶۶؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۱۱، ص ۳۲۵؛ خويى، ج ۱۵، ص ۱۷۲). در آغاز نسخه اى ناقص از كتاب، متعلق به زمان مؤلف و در اجازه او به تاريخ ۱۱۰۹ به ميرزاابراهيم بن مراد حسنى حسينى، از اين شرح با عنوان رياض الصالحين ياد شده است ( ← آقابزرگ طهرانى، ج ۱۱، ص ۳۲۶، ۳۲۸). مؤلف شرح را به شاه سلطان حسين صفوى (حك : ۱۱۰۵ـ۱۱۳۵) تقديم كرده است ( ← ج ۱، ص ۴۶ـ۴۹؛ نيز ← افندى، همانجا). سيدعلى خان مدنى تأليف اين شرح را در ۱۰۹۴ در سالهاى اقامت دوازده ساله اش در هند آغاز كرد و در ۱۱۰۶ به پايان رساند ( ← ج ۷، ص ۴۵۲). او گاهى تاريخ اتمام شرح برخى از دعاها را آورده است، مثلا شرح دعاى بيست وهفتم در ذيقعده ۱۱۰۱ ( ← ج ۴، ص ۲۷۸) و شرح دعاى بيست ونهم در هفتم ذيحجه ۱۳۰۰ در برهانپور (ج ۴، ص ۳۳۵) كه اين تاريخ باتوجه به سال وفات مدنى اشتباه است و بايد ۱۱۰۳ باشد. سيدعلى خان مدنى نخست، طريق خود در روايت صحيفه سجاديه را نقل كرده است. سلسله سند روايت او از طريق شيخش، جعفربن كمال الدين بحرانى* (متوفى ۱۰۸۸ يا ۱۰۹۱)، و شيخ او، حسام الدين حلبى به بهاءالدين عاملى (متوفى ۱۰۳۰) و از او به يكى از طرق مشهور روايت صحيفه سجاديه به شيخ طوسى (متوفى ۴۶۰) مى رسد ( ← ج ۱، ص ۴۹ـ۵۰). او سپس پنج حديث كه راويان آن همه از پدرانشان نقل كرده اند (الاحاديث المسلسلة بالآباء)، در فضائل على عليه السلام آورده و شرح كرده ( ← ج ۱، ص ۳۱ـ۴۰) و در ادامه، قصيده اى از سروده هايش در ستايش آن حضرت و كلمات قصارى از خود آورده است ( ← ج ۱، ص۴۰ـ۴۲). رياض السالكين در پنجاه وچهار «روضه» تنظيم و هر دعا ذيل يك روضه شرح شده است (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۱، ص ۳۲۶). نويسنده در مقدمه، از شرح ۵۶ روضه سخن گفته، اما درواقع دو دعاى «دعاؤه للضرورة» و «دعاؤه عنداليقظة» را شرح نكرده است. او متن دعا را از شرح آن جدا كرده و در آغاز شرح هر دعا، خطبه و ديباچه كوتاهى آورده (افندى، همانجا) و پس از نقل هر فقره از دعا، نخست يكايك لغات متن را توضيح داده و سپس مفاهيم دعاها را شرح كرده و توضيحات خود را معمولا با آوردن عباراتى چون «تنبيه»، «هداية» و «تبصرة» عنوان گذارى و از هم تفكيك كرده است. تسلط و تبحر مؤلف در علوم و فنون مختلف، در جاى جاى كتاب نمايان است. او با بهره گيرى از مباحث لغوى، صرفى و نحوى، بلاغى و ادبى، به ويژه ادبيات عرب كه در آن مهارت داشته، و استفاده از فوايد و مباحث قرآنى، حديثى، كلامى، تاريخى و فلسفى ادعيه را شرح كرده و در اين زمينه از منابع مختلفى بهره برده است. مؤلف گاهى نيز سؤالها و شبهه هايى را مطرح كرده و خود به آنها پاسخ گفته است (براى نمونه ← ج ۲، ص ۳۷۴، ج ۳، ص ۱۷۵ـ۱۷۷، ج ۵، ص ۲۷۵ـ۲۷۶). او براى نوشتن اين شرح به ديگر شروح و حاشيه هاى صحيفه سجاديه، به ويژه حدائق الصالحين بهاءالدين عاملى (درباره اين شرح ← بهاءالدين عاملى*)، نيز توجه داشته و از آنها استفاده كرده است ( ← ج ۱، ص ۴۴ـ۴۵؛ نيز ← افندى، همانجا). رياض السالكين بهترين و مفصّل ترين شرح صحيفه سجاديه و كتاب بسيار سودمندى است حاوى موضوعات متنوع لغوى، ادبى، بلاغى، حديثى، كلامى، فلسفى و عرفانى كه مؤلف از منابع گوناگون گرد آورده و به مناسبت در شرح ادعيه گنجانده است (براى آگاهى از مطالب متنوع اين كتاب ← مظفّر، ۱۴۱۹؛ قربانى زرّين، ص ۱۲۳ـ۱۲۶)؛ مثلا در بحث از اينكه پيامبراكرم چگونه مى تواند جبرئيل را ببيند و كلام او را بشنود از ملاصدرا (متوفى ۱۰۵۰) با احترام ياد و مطلبى نقل كرده ( ← ج ۱، ص ۱۵۸ـ۱۵۹) و بارها ضمن نقل مطالبى از تعليقه ميرداماد بر صحيفه سجاديه، از او با تعبير «بعض اكابر السادة» ياد كرده (ج ۱، ص ۲۳۸، ج ۳، ص۳۵۰، ۵۲۰) و گاهى نيز با تعبير «بعض اعاظم السادة» اشتباهات او را تصحيح كرده است (ج ۵، ص ۲۷۹ـ۲۸۰، ج ۷، ص ۱۹۴ـ۱۹۵). سيدعلى خان مدنى از فتوحات ابن عربى (متوفى ۶۳۸) نيز مطالبى نقل كرده ( ← ج ۱، ص ۲۶۸ـ۲۶۹، ج ۷، ص ۴۲۶) و به ابياتى از ابن فارِض (متوفى ۶۳۲) هم استشهاد كرده است (ج ۱، ص ۲۶۹، ج ۳، ص ۴۹۷، ج ۷، ص ۲۲۲ـ۲۲۳). او به اختلاف نسخه هاى صحيفه هم توجه ويژه نشان داده و به مهم ترين آنها اشاره كرده است (براى نمونه ← ج ۱، ص ۱۰۷، ۲۰۴، ۲۷۳، ج ۲، ص ۸۷، ۲۱۸، ج ۳، ص ۲۰۹، ۲۱۳). با توجه به اينكه شرح نهج البلاغه* ابن ابى الحديد (متوفى ۶۵۵ يا ۶۵۶) در اختيار سيدعلى خان مدنى بوده و او بارها به آن ارجاع داده است (براى نمونه ← ج ۲، ص ۱۰۹، ۲۱۶، ج ۳، ص ۱۳۳، ۱۳۵، ج ۵، ص ۱۱۱)، مى توان گفت او در تأليف رياض السالكين از آن الگو گرفته است. مدنى گاهى در معناى لغات، نام كتابها، انتساب شعرى به شخصى يا انتساب حديثى به يكى از معصومان دچار اشتباهاتى شده است (براى تفصيل ← مظفّر، ج ۲، ص ۷۱۸ـ۷۳۴). فقيهان و عالمان امامى همواره به رياض السالكين توجه داشته اند، مثلا نجفى (ج ۱۱، ص ۱۱۵) در بحث از چگونگى سلام گفتن به زنده و مرده يا غايب، و حسينى عاملى (ج ۷، ص ۴۷۱) در مبحث فقهى وجوب صلوات بر پيامبراكرم در غير نماز به قول سيدعلى خان مدنى در رياض السالكين استناد كرده اند. خويى در شرح نهج البلاغه خود چندين بار از رياض السالكين استفاده كرده است (براى نمونه ← ج ۱۵، ص ۱۷۲، ۱۸۲، ج ۱۹، ص ۲۳۱). بعضى از عالمان نيز رياض السالكين را ستوده اند، مثلا كَنتورى (ص ۲۹۹ـ۳۰۰) با اعجاب بسيار از آن ياد كرده و آن را مشتمل بر گوهر تحقيقات و عصاره تدقيقات دانسته و قمى (ج ۶، ص ۴۲۱) تأليف اين كتاب را نشانه فضل و دانش بسيار مؤلف آن شمرده است. به عقيده امينى (ج ۱۱، ص ۳۴۷) نيز فضل و دانش نويسنده از جاى جاى كتاب هويداست و به نظر امين (ج ۸، ص ۱۵۲)، در بين شروح صحيفه سجاديه شرحى مانند رياض السالكين تأليف نشده است. سيدعلى خان مدنى در پايان رياض السالكين (ج ۷، ص ۴۴۹ـ۴۵۲) با لحنى سخت معترضانه و عتاب آلود ادعا كرده است كه نسخه هايى از اين كتاب به مكه و از آنجا به اصفهان برده شده و يكى از علماى آن شهر به نام آقامحمدحسين بن آقاحسن تنكابنى گيلانى اصفهانى لنبانى در شرحى فارسى كه بر صحيفه سجاديه نوشته مطالب آن را به خود نسبت داده است (نيز ← آقابزرگ طهرانى، ج ۱۱، ص ۳۲۶). آقابزرگ طهرانى نسخه اى از رياض السالكين را در كتابخانه سيدحسن صدر ديده كه مدنى در حواشى آن مواضع انتحال آقاحسين گيلانى را مشخص كرده است ( ← همانجا، نيز ← ج ۱۳، ص۳۵۰). آقاحسين گيلانى پس از اطلاع از ادعاى مدنى در جاى جاى شرح خود، اين اتهام را نقد و رد كرده است ( ← افندى، همانجا؛ براى آگاهى بيشتر درباره اين شرح و رد ادعاى مدنى توسط گيلانى ← آقابزرگ طهرانى، ج ۱۳، ص۳۵۰). عبدالنبى قزوينى، از معاصران گيلانى، در دفاع از وى از قول علماى عصر آورده كه شأن علمى و مقام اخلاقى و دينى او اجلّ از چنين نسبتى بوده است ( ← ص ۱۲۱ـ۱۲۲). درايتى در فهرستگان نسخه هاى خطى ايران (ج ۱۷، ص ۳۰۴ـ ۳۱۲) ۱۱۱ نسخه خطى، شرح و حاشيه بر رياض السالكين در كتابخانه هاى ايران را معرفى كرده است. محمدرضا حسينى اعرجى حلّى اين كتاب را با نام ازهاراللطيفة يا زَهرة المتنزّهين خلاصة رياض السالكين خلاصه كرده است ( ← آقابزرگ طهرانى، ج ۱، ص ۵۳۵ـ۵۳۶، ج ۱۲، ص ۷۵، ج ۱۳، ص ۳۵۱). ابوالفضل حسينى رياض السالكين را با عنوان تلخيص الرياض، أو، تحفة الطالبين: المقتطف من رياض السالكين فى شرح صحيفة (تهران ۱۳۸۱ش) به چاپ رسانده است (حسينى جلالى، ج ۱، ص ۱۱۲)، و زهراسادات اميرى تهرانى زاده نيز پايان نامه خود را با عنوان «روش شناسى سيدعلى خان مدنى در رياض السالكين»، با راهنمايى محمدعلى مهدوى راد (دانشكده علوم حديث شهررى، ۱۳۸۸ش)، به بررسى اين كتاب اختصاص داده است. رياض السالكين در روزگار مؤلف به امر شاه سلطان حسين صفوى به دست مترجمى ناشناس به فارسى ترجمه شد و مترجم افزون بر ترجمه، مطالبى از شرح صحيفه ميرداماد و علامه مجلسى به آن افزود. نسخه هايى از اين ترجمه در اصفهان موجود است (براى تفصيل ← روضاتى، ج ۱، ص ۱۲۴ـ۱۲۸). رياض السالكين نخستين بار در ۱۲۷۱ در اصفهان چاپ سنگى شد؛ سپس به كوشش سيدمحمدبن سيدجعفر لاريجانى و به خط زين العابدين خوانسارى و تصحيح و مقابله محمدعلى و محمدحسن آقا ميرزاكوچك ساوجى در تهران (۱۳۳۴) و سرانجام به تصحيح محسن حسينى امينى در هفت جلد در قم (۱۴۱۱) چاپ شد و محمدحسين مظفّر به سبب تنوع مطالب كتاب، فهرستى جامع مشتمل بر چهل باب با عنوان فهارس رياض السالكين (۲جلد، قم ۱۴۱۹) براى آن فراهم كرد.
منابع : آقابزرگ طهرانى؛ عبداللّه بن عيسى افندى، رياض العلماء و حياض الفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم ۱۴۰۱ـ۱۴۱۵؛ امين؛ عبدالحسين امينى، الغدير فى الكتاب و السنة و الادب، ج ۱۱، بيروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷؛ محمدحسين حسينى جلالى، فهرس التراث، تحقيق محمدجواد حسينى جلالى، قم ۱۴۲۲؛ محمدجوادبن محمد حسينى عاملى، مفتاح الكرامة فى شرح قواعد العلامة، چاپ محمدباقر خالصى، قم ۱۴۱۹ـ؛ حبيب اللّه بن محمدهاشم خويى، منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة، ج :۱۵ تكمله، چاپ ابراهيم ميانجى، تهران ۱۳۹۷؛ مصطفى درايتى، فهرستگان نسخه هاى خطى ايران (فنخا)، تهران ۱۳۹۰ش ـ؛ محمدعلى روضاتى، فهرست كتب خطى اصفهان: دو هزار نسخه عربى و فارسى، قم ۱۳۸۶ش ـ؛ سيدعلى خان مدنى، رياض السالكين فى شرح صحيفة سيدالساجدين صلوات اللّه عليه، چاپ محسن حسينى امينى، قم ۱۴۱۵؛ باقر قربانى زرّين، «سه رياض در شرح صحيفه سجاديه»، سفينه، ش ۶ (بهار ۱۳۸۴)؛ عبدالنبى بن محمدتقى قزوينى، تتميم امل الآمل، چاپ احمد حسينى، قم ۱۴۰۷؛ عباس قمى، سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار مع تطبيق النصوص الواردة فيها على بحارالانوار، [قم] ۱۴۱۴؛ اعجازحسين بن محمدقلى كنتورى، كشف الحجب و الأستار عن اسماءالكتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹؛ محمدحسين مظفّر، فهارس رياض السالكين، قم ۱۴۱۹؛ نجفى.
/ محسن معينى /