روضة الناظر، اثرى در اصول فقه حنبلى، تأليف ابن قدامه* فقيه نامور قرن ششم و هفتم. مؤلف كتاب، عبداللّه بن احمد مَقْدسى حنبلى مشهور به ابن قُدامه (متوفى 620)، صاحب المُغْنى اثر معروف در فقه حنبلى است. نام اصلى كتاب، روضة الناظر و جُنَّة المُناظر فى اصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل است كه گاه به اختصار الروضة ناميده مى شود. تاريخ دقيق تأليف آن، مشخص نيست. روضة الناظر از منابع مهم اصول فقه حنبلى و از كتب درسى حنبليان است ( ← صَفَدى، ج 2، ص270ـ271، ج 17، ص 37ـ38؛ بغدادى، ج 1، ستون 459ـ460؛ ابن قدامه، ج 1، مقدمه نمله، ص 33ـ36؛ عبدالقادر بدران، ص 462، 464). روضة الناظر در هشت باب تأليف شده است. عناوين اين ابواب كه ساختار موضوعى كتاب را نشان مى دهد، عبارت اند از : حقيقت حكم و اقسام آن؛ تفصيل ادله و اصول چهارگانه (كتاب، سنّت، اجماع و استصحاب)؛ اصول مورد اختلاف؛ گونه هاى كلام و اسما؛ مباحث مرتبط با الفاظ مانند امر و نهى، عموم، استثنا و شرط؛ قياس؛ حكم مجتهد و مقلد؛ ترجيحات ادله متعارض (ج 1، ص 57ـ58). ابن قدامه در مقدمه كتاب مباحثى از علم منطق را آورده است. البته برخى از نسخه هاى كتاب اين مقدمه را ندارد ( ← عبدالقادر بدران، ص 463ـ464). ترتيب فصول اصلىِ روضة الناظر و ساختار آن به كتاب المستصفى غزالى* (متوفى 505) نزديك است، هرچند عناوينِ ابواب آن دو تفاوتهايى دارند ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 37؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 148ـ149). ابن قدامه در بيشتر موضوعات اصولى، ابتدا نظر مقبول خود را فشرده بيان كرده و پس از ذكر ديدگاههاى مخالفان و نقد آنها، به اختصار نظر خود را تبيين و مدلّل ساخته است. او گاهى به ثمره اختلاف نظر اشاره كرده و افزون بر آراى حنبليان، به آراى اصولى ديگر مذاهب اهل سنّت و ادله آنان نيز توجه داشته است ( ← ابن قدامه، ج 1، ص 56، مقدمه نمله، ص 38ـ39؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 115ـ118). مهم ترين ادله مورد استناد ابن قدامه در تأييد ديدگاه خود يا در مقام نقد مخالفان عبارت اند از: كتاب، سنّت (به ويژه روايات احمدبن حنبل)، اجماع، و قياس (ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 39). روش اصولىِ ابن قدامه در روضة الناظر همانند شافعيان، «روش متكلمان» است كه مبتنى بر قواعدى اصولى است كه براساس دلايل عقلى و لفظى بنا نهاده شده اند، بدون آنكه فروع فقهى مبناى استخراج قواعد باشد. در اين شيوه اصولى، كه غالب شافعيان، مالكيان و حنبليان بدان پايبندند، فروع فقهى تنها براى شاهد مثال مورد توجه و استناد قرار مى گيرند (غزى، ج 1، ص 33ـ36). به نظر برخى مؤلفان، روضة الناظر افزون بر تنظيم فصول و ابواب، از نظر محتوا و نحوه بيان مطالب هم از المستصفى الگو گرفته و بسيار تحت تأثير آن بوده است. حتى گفته شده است، اين كتاب درواقع تلخيصِ كتاب غزالى است و فقط ترتيب برخى مباحث در روضة الناظر تغيير يافته و آراى برخى فقها، به ويژه حنبليان افزوده شده است. ازاين رو، روضة الناظر در زمينه توجه به آراى اصولىِ حنبليان و نقد و بررسى آنها از بهترين آثار به شمار مى رود ( ← عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 105، 115ـ122، 148ـ149). ابن قدامه در پاره اى مباحث كتاب ديدگاههاى اصولى شافعيان، ازجمله غزالى، را نقد كرده است ( ← همان، قسم 1، ص 106ـ 108، 111ـ114). اين نكته نيز درخور تأمل است كه در پاره اى موارد، يك باب از المستصفى با همان تعابير يا با الفاظى ديگر در روضة الناظر آمده، ولى در آن هيچ اشاره اى به المستصفى نشده و نام غزالى به ندرت در كتاب ذكر شده است ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 43؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 118، 152). البته ابن قدامه در اين اثر افزون بر المستصفى از چند كتاب ديگر هم بهره برده است. ازجمله العُدَّة ابن فراء* حنبلى (متوفى 458) و التمهيد ابوالخطاب محفوظ كلوذانى* (متوفى 510) كه آراى حنبليان غالبآ از اين دو اثر نقل شده است. ابن قدامه در مقام نقد آراى مخالفان، به ندرت به نام آنان اشاره كرده است. وى ظاهرآ از كتاب الوصول الى الأصول ابوالفتح ابن برهان (متوفى 518)، بدون اشاره به نام آن، هم استفاده كرده است ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 39ـ40؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 119). شيوه نگارش روضة الناظر ساده و عبارات آن رسا و روان است. مؤلف در مقام بررسى و نقد آراى مخالفان، هيچگاه از دايره ادب خارج و دچار تعصب نشده است. وى كوشيده است تا حدّ مقدور وارد مباحث غيراصولى ازجمله مباحث كلامى نشود. در اين كتاب، در موارد مقتضى ديدگاههاى معتزله، اهل ظاهر، لغت شناسان، متكلمان، علماى شيعه و حتى يهود مطرح شده است، بدون آنكه نام صاحبان رأى يا اثر آنان ذكر شود ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 38، 42ـ43؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 105، 116). روضة الناظر در ميان فقهاى اهل سنّت به ويژه حنبليان با اقبال بسيار روبه رو شد و امروزه نيز اين اثر و شروح آن در دانشگاههاى مختلف، به ويژه در عربستان سعودى، متن درسى است. ابن قدامه در تأليف مهم ترين كتاب فقهى خود، المغنى، از قواعد اصولى مقبول خود بهره جسته است. اين قواعد را جيلالى مرينى در اثر خود القواعد الاصولية و تطبيقاتها الفقهية عند ابن قدامة فى كتابه المغنى گرد آورده است. بااين همه، ابن قدامه در المغنى، نام روضة الناظر را ذكر نكرده است ( ← غزى، ج 1، ص 5؛ شنقيطى، مقدمه محمد سالم، ص 22ـ23؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، قسم 1، ص 123ـ124؛ جيلالى مرينى، ج 1، ص 8ـ10). روضة الناظر را دانشمندان بسيارى شرح يا تلخيص كرده اند، كه ازجمله تلخيصهاى متقدم آن، البَلْبل فى أصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل سليمان بن عبدالقَوى صَرْصَرى* (طوفى) است كه در 1383 در رياض چاپ شد. طوفى مطالبى را به اصل كتاب افزوده و برخى مباحث، ازجمله مقدمه، را حذف كرده است ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 40؛ طوفى حنبلى، ج 1، مقدمه عبدالعال عطوه، ص10ـ12). طوفى در 708، كتاب خود را شرح كرده كه به كوشش عبداللّه بن عبدالمحسن تركى باعنوان شرح مختصر الروضة بارها چاپ شده است. اين شرح مورد توجه فقهاى حنبلى بوده است (براى نمونه ← عُلَيمى حنبلى، ج 2، ص 464؛ ابن قدامه، همانجا؛ طوفى حنبلى، ج 1، همان مقدمه، ص 13ـ16). ابن بدران عبدالقادر دمشقى تعليقاتى بر روضة الناظر نگاشته كه باعنوان نزهة الخاطر العاطر در دو جلد در 1412 در بيروت چاپ شده است (ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص40ـ41). محمدبن ابوالفتح حنبلى (متوفى 709) نيز روضة الناظر را تلخيص كرده است (ابن مبرّد، ص 25) كه باعنوان تلخيص روضة الناظر و جُنة المناظر فى اصول الفقه در 1429 در رياض چاپ شد. اثر چاپ شده ديگر، كتاب كشف الساتر: شرح غوامض روضة الناظر محمد صدقى بورنو غزى است. همچنين شرح عبدالكريم بن على نملَه باعنوان اِتحاف ذوى البصائر بشرح روضة الناظر فى اصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل در چهار جلد چاپ شده است ( ← نمله، ج 1، ص 6ـ13؛ غزى، ج 1، ص 8 ـ 9). كتاب ديگر، مُذكّرة اصول الفقه محمدامين شنقيطى*، فقيه مالكى، است كه در 1430 در مصر چاپ شده است. شنقيطى اين شرح را باتوجه به كتابِ مراقى السعودِ عبداللّه بن ابراهيم شنقيطى* (فقيه مالكى) نگاشته و ازاين رو، افزون بر آراى فقهاى شافعى و حنبلى، آراى فقيهان مالكى نيز به گونه تطبيقى در اين كتاب مطرح شده است ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص 41؛ شنقيطى، مقدمه ابى حفص سامى عربى، ص 15، مقدمه محمد سالم، ص 24). نسخه هاى متعددى از روضة الناظر در برخى كتابخانه ها وجود دارد ( ← ابن قدامه، ج 1، همان مقدمه، ص30ـ32). اين كتاب بارها به چاپ رسيده است، مثلا جلد دوم كتابِ ابن قُدامة و آثارُه الاصولية اثر عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد به روضة الناظر اختصاص دارد و بارها چاپ شده است. جلد نخست درباره تاريخچه تدوين اصول فقه، طبقات حنبليان، ابن قدامه و آثار اوست. همچنين روضة الناظر به كوشش عبدالكريم بن على نمله در 1413 در رياض به چاپ رسيد و بارها تجديدچاپ شد. از ويژگيهاى اين چاپ، مقابله هفت نسخه گوناگون از روضة الناظر با يكديگر و نيز تنظيم فهرستهاى متعدد براى آن است ( ← همان مقدمه، ص 48ـ52).
منابع : ابن قدامه، روضة الناظر و جنة المناظر فى اصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل، چاپ عبدالكريم نمله، رياض 1417/1997؛ ابن مبرّد، الجوهر المنضد فى طبقات متأخرى اصحاب احمد، چاپ عبدالرحمان بن سليمان عثيمين، رياض 1421/2000؛ اسماعيل بغدادى، هدية العارفين، ج 1، در حاجى خليفه، ج 5؛ جيلالى مرينى، القواعد الاصولية و تطبيقاتها الفقهية عند ابن قدامة فى كتابه المغنى، دمام 1423/2002؛ محمدامين شنقيطى، مذكرة اصول الفقه، چاپ ابى حفص سامى عربى، منصوره 1430/ 2009؛ صَفَدى؛ سليمان بن عبدالقوى طوفى حنبلى، شرح مختصر الروضة، چاپ عبداللّه بن عبدالمحسن تركى، بيروت 1424/2003؛ عبدالعزيزبن عبدالرحمان سعيد، ابن قدامة و آثاره الاصولية، رياض 1408/1987؛ عبدالقادر بدران، المدخل الى مذهب الامام احمدبن حنبل، چاپ عبداللّه تركى، بيروت 1401/1981؛ مجيرالدين عبدالرحمان بن محمد عُلَيمى حنبلى، الدر المنضَّد فى ذكر اصحاب الامام احمد رضى اللّه عنه، چاپ عبدالرحمان بن سليمان عثيمين، ]رياض[ 1412/1992؛ محمد صدقى بورنو غزى، كتاب كشف الساتر : شرح غوامض روضة الناظر، بيروت 1423/2002؛ عبدالكريم بن على نملَه، اتحاف ذوى البصائر بشرح روضة الناظر فى اصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل، رياض 1422/ 2001.
/ مريم حسينى آهق /