روزن، ويكتور رومانوويچ[۱] ، استاد زبان عربى و خاورشناس و ايرانشناس روس، صاحب تأليفات متعدد درباره جهان اسلام، به ويژه ايران. او در ۱۸۴۹/ ۱۲۶۵ در رِوال[۲] ، واقع در جمهورى استونى[۳] ، به دنيا آمد. در رشته زبانهاى سامى دانشگاه دولتى سن پترزبورگ[۴] تحصيل كرد و زبان آلمانى نيز آموخت. سپس براى ادامه تحصيل به لايپزيك رفت و نزد هاينريش فلايشر*[۵] زبان عربى آموخت (فرهنگ خاورشناسان، ج ۴، ص ۳۹۲ـ۳۹۳). در ۱۸۷۲/ ۱۲۸۹، دوره دكترى را به پايان رساند و پس از بازگشت به سن پترزبورگ، در دانشگاه اين شهر، تدريس زبان عربى را آغاز كرد. در ۱۸۷۹/ ۱۲۹۶ عضو فرهنگستان علوم روسيه[۶] و از ۱۸۸۵/ ۱۳۰۲ استاد و رئيس بخش خاورشناسى انجمن سلطنتى باستان شناسى[۷] اين كشور شد. از ۱۸۹۳ تا ۱۹۰۳/ ۱۳۱۰ ـ ۱۳۳۱ استاد دانشكده زبانهاى شرقى[۸] دانشگاه دولتى سن پترزبورگ بود (عقيقى، ج ۳، ص ۷۵). او در ۱۹۰۸/ ۱۳۲۶ در سن پترزبورگ درگذشت (همانجا). روزن، در كنار پرورش شاگردان متعدد، در شناساندن آثار نويسندگان مسلمان بسيار تلاش كرد. او علاوه بر معرفى و شرح نسخه هاى خطى عربى موجود در كتابخانه هاى روسيه، در زمينه گزارشهاى اين نويسندگان درباره روسيه و مردم آن نيز بسيار تحقيق كرد (بارتولد[۹] ، ۱۳۵۱ش، ص ۳۵۳). يكى از نخستين تلاشهاى او در اين زمينه همكارى با ولاديمير گيرگاس[۱۰] ، خاورشناس روس، در انتشار مجموعه اى با عنوان >گزيده هاى عربى<[۱۱] بود (فرهنگ خاورشناسان، ج ۴، ص۳۹۳). گيرگاس اخبار الطوال را نيز در ۱۸۸۷/ ۱۳۰۴ در ليدن[۱۲] چاپ كرد، ولى پيش از آنكه مقدمه و فهرستهاى آن را بنويسد و تنظيم كند درگذشت. ازاين رو، روزن مقدمه و فهرستهاى آن را تهيه كرد، اما روزن هم نتوانست اين كار را به انجام برساند و شاگرد او، ايگناتى كراچكوفسكى[۱۳] *، اين كار را تكميل كرد (دينورى، مقدمه مهدوى دامغانى، ص ۱۸). روزن همچنين آثارى را از عربى به روسى برگرداند كه يكى از آنها قسمتى از ذيل التاريخ، اثر يحيى بن سعيد انطاكى، است. او همچنين در نشر تاريخ طبرى در ليدن با دخويه[۱۴] * و ديگران همكارى داشت (فرهنگ خاورشناسان، همانجا). اما مهم ترين بخش از آثار روزن تهيه چند فهرست از نسخه هاى خطى موجود در روسيه بود كه آنها را به تنهايى يا با همكارى ديگران فراهم آورد و به چاپ رساند. فهرستهاى الفبايى فارسى، تركى و عربى كتابخانه عمومى سلطنتى[۱۵] سن پترزبورگ، فهرست نسخه هاى خطى عربى، فهرست نسخه هاى خطى فارسى، و فهرست نسخه هاى خطى زبانهاى شرقى مؤسسه زبانهاى شرقى[۱۶] سن پترزبورگ از آن جمله اند ( ← شفا، ج ۱، ص ۹۲۶ـ۹۲۷؛ عقيقى، ج ۳، ص ۷۵ـ۷۶). روزن، با وجود تبار آلمانى اش (يوانسيان[۱۷] ، ص ۱۱)، تعصب خاصى به فرهنگ و زبان روسى داشت و بر آن بود تا بر اهميت جهانى خاورشناسى روسى بيفزايد. به همين سبب، از شاگردان خويش، ازجمله بارتولد* و كراچكوفسكى، مى خواست تا به رغم عقيده رايج در اروپاى غربى، مبنى بر اينكه «كتابهاى نوشته شده به زبان روسى را كسى نمى خواند»، تأليفات خود را به زبان روسى منتشر كنند. او به همين انگيزه نخستين نشريه خاورشناسى روسى زبان را منتشر كرد و براى برگزارى كنگره جهانى خاورشناسى ۱۹۷۶/ ۱۳۵۵ش در سن پترزبورگ بسيار كوشيد (بارتولد، ۱۳۵۲ش،ج۱، مقدمه پطروشفسكى[۱۸] ،ص۲و پانويس۳و۴،ص۳). مقاله اى از او با عنوان «درباره ترجمه هاى عربى خداى نامه»[۱۹] ، اثرى ارزشمند در شناخت سنّت ايرانى در نخستين سده هاى اسلامى است و محسن شجاعى آن را به فارسى برگردانده است (ضميمه شماره ۱۵ نامه فرهنگستان، دى ۱۳۸۲). كريستن سن[۲۰] * (ج ۲، ص ۳۹۳ـ۳۹۵) از مقاله يادشده در كتاب خود استفاده كرد. ى. كريسته[۲۱] خلاصه آن را به آلمانى ترجمه[۲۲] و منتشر كرده و احمد تفضلى ترجمه فارسى آن خلاصه آلمانى را باعنوان «درباره خداى نامه»، در ارج نامه ايرج، به كوشش محسن باقرزاده (تهران ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۸۱ـ۴۸۴) منتشر كرده است.
منابع : واسيلى ولاديميروويچ بارتولد، تركستان نامه: تركستان در عهد هجوم مغول، ترجمه كريم كشاورز، تهران ۱۳۵۲ش؛ همو، خاورشناسى در روسيه و اروپا، ترجمه حمزه سردادور، تهران ۱۳۵۱ش؛ احمدبن داوود دينورى، اخبار الطِّوال، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران ۱۳۶۶ش؛ شجاع الدين شفا، جهان ايران شناسى، [تهران ?۱۳۴۸ش]؛ نجيب عقيقى، المستشرقون: موسوعة فى تراث العرب، مع تراجم المستشرقين و دراساتهم عنه، منذ الف عام حتى اليوم، قاهره [۱۹۸۰ـ ۱۹۸۱]؛ فرهنگ خاورشناسان: زندگينامه و كتاب شناسى ايران شناسان و اسلام شناسان، ج ۴، به سرپرستى پرويز مشكين نژاد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، ۱۳۸۸ش؛ آرتور امانوئل كريستن سن، نمونه هاى نخستين انسان و نخستين شهريار در تاريخ افسانه اى ايرانيان، ج ۲، ترجمه و تحقيق ژاله آموزگار و احمد تفضلى، تهران ۱۳۶۸ش؛
Iulii Arkadevich Ioannesian, "Baron Rosen’s archive collection of Bábí and Bahá’í materials", Lights of irfan, ۸ (۲۰۰۷); Ignati Kratchkovski, Nad arabskimi rukopisyami listki vospominaniy o kingakh i Lyudyach (in Cyrillic), Moscow ۱۹۴۰.
/ عسكر بهرامى /
۱. Rosen, Victor Romanovitch ۲. Reval ۳. Estonia ۴. Saint Petersburg State University ۵. Heinrich Fleischer ۶. Russian Academy of Sciences ۷. Imperial Russian Archaeological Society ۸. Faculty of Oriental Languages ۹. Vasily Vladimirovich Barthold ۱۰. Vladimir Guirgass ۱۱. Arabskaia Khrestomatiia ۱۲. Leiden ۱۳. Ignati Kratchkovski ۱۴. De Goeje ۱۵. Imperial Public Library ۱۶. Institute of Oriental Languages ۱۷. Ioannesian ۱۸. Petrushevskii ۱۹. "K Voproso ob Arabskich perevodakh Khod¦ay-Na¦ me", in Vostochniya Zanetki, St. Petersburg ۱۸۹۵, pp.۱۵۳-۱۹۷. ۲۰. Arthur Emanuel Christensen ۲۱. J. Kriste ۲۲. "Über das Khod¦ai-name", Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, ۱۰ (۱۸۹۶), pp. ۳۲۳-۳۲۶