روزن،فریدریش

 روزن، فريدريش[۱] ، دولتمرد و خاورشناس آلمانى، داراى چندين اثر در زمينه تاريخ ايران و زبان و ادبيات فارسى. او در ۱۸۶۵/ ۱۲۸۲ در لايپزيگ به دنيا آمد. فريدريش علاقه به خاورشناسى و گرايش به سياست را از پدرش گئورگ روزن* به ارث برد (ليتمان[۲] ، ص ۳۹۱ـ۳۹۲). فريدريش دوران كودكى را در شهر بيت المقدس گذراند، زيرا پدرش در آن زمان سركنسول دولت پروس در اين شهر بود. او در آنجا زبان عربى و انگليسى را به خوبى فراگرفت و با ديگر زبانهاى شرقى، چون فارسى و اردو، نيز آشنا شد (سحاب، ص ۳۰۲؛ ليتمان، ص ۳۹۲). فريدريش روزن پس از اخذ دكترى در رشته تعليم و تربيت و آموختن زبانهاى جديد شرقى، ازجمله فارسى، در برلين، لايپزيگ، گوتينگن، و پاريس، از ۱۸۸۷/ ۱۳۰۴ در بخش زبانهاى شرقى[۳] دانشگاه فريدريش ويلهلم[۴] برلين، زبان اردو، درس مى داد (روزن، ۱۹۲۵، ص ۵؛ ليتمان، ص ۳۹۳؛ نفيسى، ص ۲۸). او در ۱۸۹۰/ ۱۳۰۷، به سبب اختلاف با مدير وقت آن بخش، تدريس را رها كرد، به خدمت وزارت خارجه آلمان درآمد و مدت كوتاهى كنسول بيروت شد. سپس از ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۸/ ۱۸۹۱ـ۱۹۰۰ عضو سفارت آلمان در تهران و نايب كنسول آلمان در بوشهر بود. از ۱۳۲۶تا۱۳۲۸/ ۱۹۰۸ـ ۱۹۱۰ وزيرمختار كشورش در ايران بود و زبان فارسى را به گونه اى فراگرفت كه گاه به فارسى شعر هم مى سرود (ليتمان، همانجا؛ شفا، ج ۱، ص ۱۰۲). روزن، علاوه بر ايران، در ديگر كشورها نيز مأموريت سياسى داشت. در ۱۸۹۸/۱۳۱۶ نخستين كنسولگرى آلمان در بغداد را تأسيس كرد و در ۱۸۹۹/۱۳۱۷ كنسول بيت المقدس شد. در ۱۹۰۱/۱۳۱۹ همكارى اش را با بخش سياسى وزارت امور خارجه آغاز كرد؛ به رياست اداره سياسى وزارت امورخارجه آلمان رسيد و چندين مأموريت سياسى مهم ديگر در كشورهاى مختلف انجام داد. در ۱۹۲۱/ ۱۳۰۰ش، مدتى وزيرخارجه آلمان بود. سپس از سياست كناره گرفت و فقط به فعاليتهاى علمى و ادبى پرداخت. در ۱۳۱۱ش/۱۹۳۲ كتابى درباره مأموريتهاى سياسى اش از ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۶/ ۱۳۲۸ـ ۱۳۳۴ به ويژه در رومانى و بالكان نوشت. او چندسالى هم رياست انجمن خاورشناسى آلمان[۵] را برعهده داشت. روزن سرانجام هنگامى كه براى ديدار پسرش به چين رفته بود دچار حادثه شد و چند روز بعد، در ۱۹۳۵/۱۳۱۴ش در ۷۹ سالگى درگذشت ( ← ليتمان، ص۳۹۳ـ ۳۹۶؛ جمالزاده، ص ۷ـ۸). روزن، چنان كه اشاره شد، به فارسى بسيار مسلط بود و كتابهاى فارسى بسيارى داشت و آنها را خوانده بود ( ← عين السلطنه، ج ۱، ص ۶۸۸). بااين حال و به رغم آنكه مدتها در ايران مأموريت سياسى داشت، جز گزارشى منتشرشده در كتاب <آلمان: حال و آينده>[۶] ، در خاطراتش به ندرت درباره مسائل سياسى ايران مطلبى نوشت و بيشتر به ايرانيان و زبان و ادبيات فارسى و اندكى هم به ادبيات اردو پرداخت (ليتمان، ص ۳۹۷). او حتى در سخنرانى اش با عنوان <«تأثير جريانهاى فكرى بر تاريخ سياسى ايران»>[۷] (در ۱۹۲۲/ ۱۳۰۱ش در گردهمايى انجمن خاورشناسى آلمان در برلين)، بيشتر به مسائل فكرى توجه كرد. متن اين سخنرانى همان سال در نشريه همان انجمن انتشار يافت ( ← روزن، ۱۹۲۲، ص ۱۰۱ـ۱۲۵). نخستين نوشته او درباره ايران گزارش اولين سفرش به ايران است؛ سفرى طولانى كه از خليج فارس آغاز و به درياى خزر ختم شد. اين گزارش در ۱۸۹۰/ ۱۳۰۷ منتشر شد (همو، ۱۹۲۵، همانجا). او در همين سال يكى از مشهورترين آثارش را منتشر كرد كه كتابى براى آموزش زبان فارسى به آلمانى زبانان بود. اين اثر <شما فارسى حرف مى زنيد؟>[۸] نام داشت و نسخه انگليسى[۹] آن هم در ۱۸۹۸/ ۱۳۱۶ انتشار يافت. در چاپ سوم و بازنگرى شده متن آلمانى، پس از گزارشى مختصر در باب نگارش و تلفظ فارسى، دستور فشرده فارسى درج شده است. سپس مجموعه اى از واژه هاى پربسامد به تفكيك موضوع، جمله ها و گفتگوها، نُه داستان يا حكايت كوتاه، نمونه هايى از ادبيات عاميانه نو، به ويژه خاطرات ناصرالدين شاه، و دو صحنه از نمايشنامه اى كمدى به قلم ميرزاملكم خان، همگى به فارسى و آلمانى، آمده است (ليتمان، ص ۳۹۳؛ شاخت[۱۰] ، ستون ۵۱۶ـ ۵۱۷؛ نيز  ← باك[۱۱] ، ص ۲۸۵ـ۲۸۶). بااين همه، روزن بيش از همه به خيام و آثار او، به ويژه رباعياتش، توجه داشت. او در ۱۹۰۹/ ۱۳۲۷ نخستين اثرش را در اين زمينه منتشر كرد كه دربردارنده برگردان رباعيات خيام از فارسى به آلمانى بود. او اين برگردان را با اصلاحات و افزوده ها و مقدمه اى درباره زندگى و شعر خيام در سالهاى ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۰ـ۱۹۲۵ منتشر كرد. چند سال پس از آن، روزن برگردان انگليسى اين رباعيات را نيز گردآورد كه نخست در ۱۹۲۸/ ۱۳۰۷ش و متن بازنگرى شده آن در ۱۹۳۰/ ۱۳۰۹ش در لندن منتشر شد. او در اين كتاب، علاوه بر برگردان ۱۵۲ رباعى خيام، شرحى درباره زندگى و جهان بينى خيام و گزارشى از كارهاى انجام شده درباره او و آثارش را آورده است (نفيسى، ص۲۹ـ۳۰؛ نيز  ← كريستن سن[۱۲] ، ۱۹۳۰، ستون ۶۶۳ـ ۶۶۴؛ همو، ۱۹۳۱، ستون ۵۷ـ۵۸؛ شفا، ج ۱، ص ۴۰۲، ۴۲۰؛ حسنى[۱۳] ، ستون ۱۱۱۲ـ۱۱۱۳). روزن چند مقاله هم درباره خيام و آثارش نوشت و در نشريات منتشر كرد، ازجمله <«مقاله اى علمى در باب عمر خيام»>[۱۴] كه در ۱۹۲۵/۱۳۰۴ش در نشريه انجمن خاورشناسى آلمان[۱۵] به چاپ رسيد. ديگر اثر او پژوهشى درباره نوروزنامه منسوب به خيام است ( ← عقيقى، ج ۲، ص ۴۰۳). ديگر اثر مهم او كتابى با عنوان هاروت و ماروت[۱۶] است كه در ۱۹۲۴/۱۳۰۳ش منتشر شد. اين اثر دربردارنده گزيده هايى منظوم از آثارى به زبانهاى فارسى، عربى، تركى، اردو و حتى سوماليايى درباره اين موضوع است (منتسل[۱۷] ، ستون ۹۷۲؛ نيز  ← جمالزاده، ص ۸ـ۱۶). روزن در ۱۹۲۵/۱۳۰۴ش كتابى با عنوان <ايران در كلام و تصوير>[۱۸] منتشر كرد و در آن جغرافيا، تاريخ، زبان و ادبيات، اديان، علوم، اقتصاد، حكومت، و سياست خارجى ايران را در دوره قاجار كاملا وصف كرد (ليتمان، ص ۳۹۷؛ نيز  ← ديتس[۱۹] ، ستون ۵۳ـ ۵۴؛ شفا، ج ۱، ص ۴۳۵). او همچنين مجموعه اى از داستانهاى فارسى را گرد آورد و به همراه واژه نامه، در ۱۹۱۵/ ۱۳۳۳ به چاپ رساند (عقيقى، همانجا). فريدريش روزن، علاوه براين، كتاب پدرش (روزن، گئورگ*) با عنوان <مبانى زبان فارسى>[۲۰] را بار ديگر و با حواشى و اصلاحاتى در ۱۹۱۵/۱۳۳۳ چاپ كرد (ليتمان، ص ۳۹۷؛ نفيسى، ص ۲۸؛ نيز  ← فيليپ[۲۱] ، ص ۲۶۵).

منابع : محمدعلى جمالزاده، «هاروت و ماروت و صدراعظم آلمان»، كاوه، ش ۴۰ (نوروز ۱۳۵۱)؛ ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، تهران ۱۳۵۶ش؛ شجاع الدين شفا، جهان ايران شناسى، [تهران ?۱۳۴۸ش]؛ نجيب عقيقى، المستشرقون: موسوعة فى تراث العرب، مع تراجم المستشرقين و دراساتهم عنه، منذ الف عام حتى اليوم، قاهره [۱۹۸۰ـ ۱۹۸۱]؛ قهرمان ميرزا عين السلطنه، روزنامه خاطرات عين السلطنه، چاپ مسعود سالور و ايرج افشار، تهران ۱۳۷۴ـ۱۳۸۰ش؛ سعيد نفيسى، «فردريك روزن»، مهر، سال ۴، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۵)؛