روحى، شاعر عثمانى در قرن دهم كه كتاب معروف روحى تاريخى (تاريخ روحى) منسوب به اوست. او كه در اصل فاضل نام داشت، در منابع به صورتهاى مولانا روحى، روحى چلبى و روحى فاضل چلبى نيز خوانده شده است ( ← سهى بيگ[۱] ، ص ۲۹۶؛ لطيفى، ص ۱۷۲؛ بروسه لى، ج ۳، ص ۵۴). سال تولد او در منابع ذكر نشده است. روحى پس از فراغت از تحصيل، به عنوان مدرّس و كاتب در دربار عثمانى خدمت كرد (د.ا.د.ترك، ذيل «روحى چلبى») و ديرى نگذشت كه توجه دولتمردان و حتى بايزيد دوم (حك : ۸۸۶ـ۹۱۸) را برانگيخت (همانجا؛ نيز ← لطيفى؛ سهى بيگ، همانجاها). روحى، در جوانى، در ۹۲۸ در استانبول درگذشت (سهى بيگ؛ د.ا.د.ترك، همانجاها). از وى اشعارى به تركى باقى مانده است ( ← سهى بيگ، ص ۲۹۶ـ۲۹۷؛ قنالى زاده[۲] ، ج ۱، ص ۴۲۴). زبان شعر روحى در مقايسه با معاصرانش ساده و بى تكلف بود (د.ا.د.ترك، همانجا). تذكره نويسان مشهور عثمانى چون سهى بيگ (همانجا) و قنالى زاده (همانجا) دانش و شعر روحى را ستوده اند. شهرت روحى به سبب انتساب يكى از نخستين تواريخ دودمانىِ خاندان عثمانى، يعنى تواريخ آل عثمان يا روحى تاريخى، به اوست كه به دستور بايزيد دوم نوشته شده است (روحى تاريخى، ص ]۴۷۵ـ ۴۷۶[؛ براى تحقيقى جامع درباره روحى تاريخى و تواريخ دوره بايزيد دوم ← اينالجق[۳] ، ص ۱۵۲ـ۱۶۷). روحى تاريخى از نخستين تواريخ عثمانى است و بسيارى از مورخان مشهور عثمانى، ازجمله مصطفى عالى (متوفى ۱۰۰۸)، خواجه سعدالدين (متوفى ۱۰۰۸)، قره چلبى زاده عبدالعزيز (متوفى ۱۰۶۸)، منجم باشى (متوفى ۱۱۱۴) و كمال پاشازاده (متوفى ۹۴۰) از آن سود برده اند ( ← دال قيران[۴] ، ص ۵۸، ۶۶؛ اوزون چارشيلى[۵] ، ج ۲، ص ۶۰۳). براساس محتواى اين كتاب، نويسنده آن اغلب همراه سلطان بوده است ( ← روحى تاريخى، ص ] ۴۷۵[). زبان مقدمه اثر متكلف و دشوار است، اما متن اصلى به درخواست سلطان به زبان ساده نگاشته شده است ( ← ص ] ۴۷۶[). به نوشته مؤلف (همانجا)، وى مطالب مرتبط با پيش از زمان خود را از موثق ترين منابع گرد آورده است. كتاب داراى فصل «مبادى» و «مطالب» است. نويسنده در باب نخست از فصل اول به اوصاف آل عثمان، و در باب دوم، به اصل و نسب ايشان پرداخته است. فصل «مطالب» داراى هشت باب و هر باب مربوط به تاريخ يكى از سلاطين عثمانى است ( ← همانجا). غير از نسخه موجود در دانشگاه آكسفورد[۶](تاريخ كتابت حـ ۸۸۹)، در بقيه نسخه هاى روحى تاريخى، فصل دوم كتاب ــكه از دوران عثمان اول (حك : ۶۹۸ـ۷۲۶) شروع مى شودــ تا سركشى سليم اول (حك : ۹۱۸ـ۹۲۶) برضد پدرش، بايزيد دوم، در ۹۱۷ ادامه دارد ( ← د.ا.د.ترك، همانجا؛ د.ا.ترك؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). در نسخه آكسفورد، كتاب پس از بيان فتح كيليه[۷] و آق كرمان[۸] ، با بازگشت و رسيدن بايزيد دوم به ادرنه در شعبان ۸۸۹ پايان مى يابد. به سبب وجود اين تفاوت فاحش بين نسخه آكسفورد با نسخه هاى ديگر، اين احتمال مطرح شده كه نسخه آكسفورد اثر مؤلفى ناشناس يا كاتبى به نام شوقى است كه مؤلف از آن استفاده كرده است ( ← مناژ[۹] ، ۱۹۸۸، ص۳۱۲؛ همو، ۱۹۶۲، ص ۱۷۶؛ د.ا.ترك، همانجا). همچنين ممكن است نسخه آكسفورد، تحرير نخستين اين كتاب بوده كه مؤلف به سلطان تقديم كرده و بعدها آن را تا وقايع ۹۱۷ كامل كرده است ( ← چنگيز[۱۰] و يوجل[۱۱] ، ص ۳۶۱ـ۳۶۲). باوجود شهرت انتساب اين كتاب به روحى فاضل چلبىِ شاعر، در اين امر تشكيك شده است. بدين سان كه در ابتدا گمان مى رفت كه از روحى تاريخى نسخه اى موجود نيست و اطلاعات موجود درباره آن محدود به اين بود كه مورخانى، از قبيل عالى[۱۲] ( ← اشميت[۱۳] ، مقدمه كنه الاخبار، ص ۸۳) و صولاق زاده ( ← ص ۷)، در تواريخ خود از اين كتاب ياد كرده بودند و پس از آنها نيز بروسه لى (همانجا) تصريح كرده بود كه روحى فاضل چلبى، كتابى نيز در تاريخ داشته است (البته اين ادعاى نامستند تقريبآ سيصد سال پس از درگذشت روحى مطرح شده است). در ۱۳۰۲ش/ ۱۹۲۳، نيز يوهانس هانريش مورتمان[۱۴] نسخه خطى بى نامى در كتابخانه سلطنتى برلين[۱۵] و سپس سه نسخه خطى ديگر در كتابخانه بودليانِ[۱۶] آكسفورد، كتابخانه ـ موزه الجزاير[۱۷] و مجموعه خصوصى كوپرولو[۱۸] را به عنوان روحى تاريخى معرفى كرد، با اين ادعا كه نام مؤلف اين كتابها مولانا روحى يا روحىِ ادِرنَوى است ( ← مورتمان، ص ۱۵۹، پانويس؛ مناژ، ۱۹۸۸، ص ۳۱۱). سپس بابينگر[۱۹](ص ۴۸) ميكروفيلم اين اثر، موجود در كتابخانه فائق بيگِ[۲۰]ادرنه، را معرفى كرد. البته بعدها مناژ (۱۹۸۸، ص ۳۱۲) مدعى شد نسخه آكسفورد، نسخه اى منحصربه فرد از مؤلفى ناشناخته، غير از روحى، است (نيز ← چنگيز و يوجل، ص ۳۵۹) كه در حدود ۸۹۰ نوشته شده است ( ← روحى تاريخى، ص ] ۶۳۸[). سپس چنگيز و يوجل، كه اصل نسخه آكسفورد و آوانويسى تركى استانبولى آن را همراه با مقاله اى تحليلى در مجله بلگه لر[۲۱] (ج ۱۴، ش ۱۸، ۱۹۹۲، ص ۳۵۹ـ ] ۶۳۸[) منتشر كرده اند، نيز با بيان دلايلى مدعى شدند كه اين نسخه نمى تواند نوشته همان روحىِ شاعر باشد كه در تذكره هاى شعرا، ازجمله سهى بيگ (همانجا) و لطيفى (همانجا) و قنالى زاده (ج ۱، ص ۴۲۴)، ياد شده است؛ زيرا هيچ يك از تذكره نويسان نام برده، حتى معاصران روحى، كوچك ترين اشاره اى به مورخ بودن مولانا روحى يا روحى فاضل چلبى نكرده اند ( ← ص ۳۶۳ـ۳۶۴). در تحقيقات اخير نيز آمده است كه دقيقآ مشخص نيست نويسنده روحى تاريخى كيست يا كدام روحى است ( ← د.ا.د.ترك؛ د.ا.ترك؛ د.اسلام، همانجاها). حتى ثريا، كه شانزده سال پيش از بروسه لى درگذشته است، روحى را فقط شاعر قلمداد كرده بود (ج ۲، ص ۴۲۱).
منابع : محمدطاهر بروسه لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲؛ محمد ثريا، سجل عثمانى، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱؛ روحى تاريخى، ]منسوب به روحى[، در صولاق زاده محمد همدمى، صولاق زاده تاريخى، استانبول ۱۲۹۷؛ لطيفى، تذكره لطيفى، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴؛
/ حجت فخرى /
Franz Babinger, Osmanli tarih yazarlari ve eserleri, tr. Coíkun Üçok, Ankara 1982; Halil Erdog§ an Cengiz and Yaíar Yücel, "[Review of] Rûhî Târîhi [attributed to] Rûhî", Belgeler, XIV, no.18 (1992); Sayân Dalkâran, Iè bn-i Kemal ve düíünce tarihimiz, Iè stanbul 1997; EI2, s.v. "R¦u¤h¦â" (by F. Babinger-Christine Woodhead); Halil Iè nalcik, "The rise of Ottoman historiography", in Historians of the Middle East, ed. Bernard Lewis and Peter Malcolm Holt, New York: Oxford University Press, 1962; IèA, s.v. "Rûhî" (by M. K. Özergin); Kânalâza¦ de Hasan Çelebi, Tezkiretü’í-íuarâ, ed. Iè brahim Kutluk,Ankara 1978-1981;V.L.Ménage, "The beginnings of Ottoman historiography", in Historians of the Middle East, ibid; idem, "Edirne’li Rûhî’ye atfedilen Osmanlâ tarihinden iki parça", in Iè smail Hakki Uzunçaríili’ya arma§gan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basâmevi, 1988; J. H.Mordtmann,"[Reviewof]Mitteilungen zur osmanischen Geschichte", ed. Fried R. Kraelitz und Paul Wittek, Der Islam, vol.13 (1923); Jan Schmidt, Mu¤s¤tafa¦ ‘A¦ l¦i’s Kunhü’l - Ah§ ba¦ r and its preface according to the Leiden manuscript, Iè stanbul 1987; Sehî Beg, Heít bihiít, ed. Günay Kut, [Cambridge] 1978; TDVIèA, s.v. "Rûhî Çelebi" (by Yusuf Küçükdag§ ); Iè smail Hakkâ Uzunçaríâlâ, Osmanli tarihi, vol.2, Ankara 1998.