روحانی، سید مهدی

روحانى، سيدمهدى، فقيه، متكلم و مفسر امامى معاصر. برخى منابع او را حسينى روحانى ياد كرده اند (براى نمونه ← انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 393)؛ خود او نيز معمولا با همين عنوان امضا مى كرد (براى نمونه ← روحانى، 1379ش الف، ج 1، ص 15؛ عالم ربانى، دفتر1، ص 195ـ 201، 204، 213، 215). پدرش، سيدابوالحسن، و جدّش، سيدصادق، از عالمان بزرگ و متنفذ قم بودند (شبيرى زنجانى، ج 2، ص 701ـ702؛ نيز ← روحانى*، خاندان). مادرش دختر سيدفخرالدين حسينى قمى (شيخ العلماى قم و از نوادگان ميرزاى قمى) بود (انصارى قمى، همانجا). سيدمهدى در 1343 (1303ش) در قم به دنيا آمد. او پس از فراگيرى ادبيات و ديگر مقدمات علوم دينى و نيز برخى از متون فقه و اصول در قم نزد پدرش و عالمان ديگرى چون جعفر صبورى قمى، عبدالرزاق قائنى، سيدمرتضى علوى فريدنى و ميرزامحمدعلى اديب تهرانى، در 1362 (1322ش) در نوزده سالگى به عراق عزيمت كرد و در مدت حدود يكسال اقامت در نجف بخشى از درسهاى سطوح عالى (بخشهايى از رسائل، مكاسب و كفايه) را نزد استادانى چون ميرزاحسن يزدى، سيديحيى مدرّسى يزدى و ميرزاباقر زنجانى فراگرفت و به قم بازگشت و بخشهاى برجاى مانده از كتابهاى مذكور را نزد امام خمينى (ره) و كسانى ديگر آموخت (روحانى، 1367ش، ص 17ـ18؛ نيز ← انصارى قمى، 1379ش، ص 13ـ15؛ قس همان، ص 15؛ همو، 1388ش، ج 1، ص 394، كه سال بازگشت او را به قم به اشتباه 1370 ذكر كرده است). منابع به تحصيل روحانى در كربلا اشاره اى نكرده اند، ولى او در دست نوشته خود به فراگيرى بخشى از مطوّل نزد يوسف كربلائى و نيز بخشى از منظومه حاج ملاهادى سبزوارى نزد حاج آقاحسن طباطبايى قمى در كربلا تصريح كرده است ( ← عالم ربانى، دفتر1، ص220). روحانى سپس به فراگيرى دروس عالىِ حوزوى پرداخت و ازجمله از ابتداى ورود حاج آقاحسين طباطبايى بروجردى* به قم (محرّم 1364) در درس خارج فقه او شركت كرد. او خود استادان اصلى خارج فقه و اصولش را بروجردى و سيدمحمد محقق داماد* و ديگر استادانش را سيدمحمد حجّت كوه كَمَرى*، سيداحمد خوانسارى* و سيدمحمدحسين طباطبايى* برشمرده است (روحانى، 1367ش، ص 18؛ نيز ← انصارى قمى، 1388ش، همانجا). جعفر سبحانى (ص 161)  روحانى را از نزديكان و خواص محقق داماد دانسته و او را از حيث عمق درك فقهى، تحت تأثير وى و از نظر شيوه استنباط فقهى (مراجعه به آراى قدما و توجه به آراى اهل سنّت) تحت تأثير بروجردى قلمداد كرده است. روحانى سالها به تدريس برخى از متون فقهى و اصولى و نيز خارج فقه و اصول اشتغال داشت (روحانى، 1367ش، همانجا)، ولى بعدآ از تدريس فاصله گرفت و بيشتر به مطالعه و تحقيق به ويژه در تفسير، حديث، تاريخ، كلام و فرق و مذاهب اسلامى پرداخت. او افزون بر فقه و اصول، در اين شاخه هاى علوم اسلامى نيز صاحب نظرى برجسته به شمار مى رفت (سبحانى؛ انصارى قمى، 1388ش، همانجاها). شبيرى زنجانى (ج 2، ص700، ج 3، ص 716ـ717) مقام علمى روحانى را برتر از نمود ظاهرىِ آن دانسته و او را در فقه، اصول، تاريخ، ادبيات و رياضى متبحر، در تفسير صاحب نظر و در ملل و نحل بى نظير شمرده است (نيز ← ميرشريفى، ص 183ـ185). به گفته شبيرى زنجانى (همانجاها)، ذهن رياضى و هندسىِ روحانى بسيار قوى بود. همچنين، در فهم معانى و تفسير قرآن بسيار ابتكار داشت. بااين همه، چون شخصيت وارسته اى داشت، از هرگونه بروز و ظهورى پرهيز داشت و صرفآ كسانى كه او را از نزديك مى شناختند، از مراتب فضل او آگاهى داشتند. خود روحانى (1367ش، ص 21ـ22) ضمن اشاره به مطالعات فراوان خود در گذشته در زمينه هاى گوناگون، تصريح كرده است كه چون اين رويكرد مانع تخصص فرد مى شود، آن را تغيير داده و به گونه تخصصى در دو حوزه «تفسير» و «تاريخ فرق و مذاهب اسلامى» به مطالعه و پژوهش ادامه داده است. تسلط او را در اين دو رشته علمى، ديگر معاصران او تأييد كرده اند ( ← احمدى ميانجى، ص90ـ91؛ سبحانى، ص 161ـ163). روحانى از دوران جوانى موضوعاتى را در زمينه هاى فقه، اصول، حديث و تفسير در جلساتى با كسانى چون سيدموسى شبيرى زنجانى، احمد پايانى، احمد آذرى قمى، امام موسى صدر*، سيدمحمد بهشتى*، سيدعبدالكريم موسوى اردبيلى و به ويژه صميمى ترين دوست او، ميرزاعلى احمدى ميانجى*، مباحثه مى كرد (روحانى، 1367ش، ص 18ـ19؛ نيز ← شبيرى زنجانى، ج 2، ص700؛ احمدى ميانجى، ص 104؛ انصارى قمى، 1388ش، همانجا). در اين ميان، جلسات تفسيرى او و همگنانش استمرار بيشترى يافت كه بيش از پنجاه سال، هفته اى دو شب (پنجشنبه و جمعه) و نيز شبهاى ماه رمضان (جز شبهاى قدر)، با محوريت روحانى، احمدى ميانجى، آذرى قمى و سيدابوالفضل ميرمحمدى زرندى و شركت مستمر يا غيرمستمر كسانى چون پايانى، موسوى اردبيلى، على مشكينى*، سيداسماعيل موسوى زنجانى، سيدعلى محقق داماد، محمدهادى معرفت و سيدجعفر مرتضى عامِلى تشكيل مى شد. در اين جلسات، روحانى اداره كننده و آغازگر بحث بود، كه ابتدا آيه اى از قرآن مى خواند و نظرش را بيان مى كرد و سپس افراد ديگر نظر خود را ابراز مى كردند (احمدى ميانجى، ص 87ـ90؛ جعفريان، دفتر11، ص 129ـ131؛ نيز ← ميرمحمدى زرندى، ص 154؛ مؤمن قمى، ص 156). به گفته احمدى ميانجى (ص90ـ91)، روحانى در اين جلسات از همه مسلط تر بود و ديدگاههاى جديدى داشت. روحانى و شمارى از دوستانش، نخستين كسانى بودند كه در حوزه علميه قم كار گروهى را آغاز كردند و ازجمله در جلساتى به بحث درباره مبانى ماركسيسم و اصول ديالكتيك پرداختند. او و عالمانى چون امام موسى صدر، شهيدان مطهرى، بهشتى و مفتح و نيز ناصر مكارم شيرازى در دوران نخست وزيرى دكتر مصدق جلساتى براى مقابله با تبليغات گسترده حزب توده تشكيل مى دادند. اين گروه كه از ديدگاههاى اصلاحى يكديگر درباره آثار تأليفىِ خود استفاده مى كردند، با هم فكرى يكديگر، شالوده جامعه مدرّسين حوزه علميه قم* (هيئت مدرّسين آن زمان) را بنياد نهادند (روحانى، 1367ش، ص 23ـ24، 38؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 394ـ 395). در جريان نهضت اسلامى و مبارزات ملت ايران، امضاى روحانى پاى بسيارى از اعلاميه هاى ضد رژيم ديده مى شد (مؤمن قمى، ص 158؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص395؛ نيز براى نمونه ← عالم ربانى، دفتر1، ص 197ـ204). او پس از پيروزى انقلاب اسلامى نيز از هيچ كوششى براى تقويت و حمايت از نظام فروگذار نكرد و سه دوره به عنوان نماينده مردم استانهاى مركزى و قم در مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد. او همچنين در موارد متعددى كه نياز به اظهارنظر فقهى بود، طرف مشورت مسئولان نظام قرار مى گرفت. گفتنى است كه فرزند وى سيدعلى روحانى كه از طلاب علوم دينى بود، در جنگ تحميلى عراق با ايران به شهادت رسيد (مؤمن قمى، ص 157ـ159؛ انصارى قمى، 1388ش، همانجا؛ مختارى، دفتر1، ص 282). روحانى با آنكه فقيهى والامقام بود و دانش فقهى اش كمتر از برخى از مراجع معاصرش نبود، هيچ گاه خود را در معرض مرجعيت قرار نداد (شبيرى زنجانى، ج 3، ص 717، 719؛ سبحانى، ص 161ـ162). كسانى كه روحانى را از نزديك مى شناختند، او را فردى وارسته، فروتن، خوش خلق، بردبار، آرام و معتدل و داراى زندگى بسيار ساده و بى آلايش وصف كرده و در مردم دوستى و رسيدگى به مشكلات آنان بى همتا دانسته اند ( ← شبيرى زنجانى، ج 2، ص700ـ701، ج 3، ص 716ـ719؛ جعفريان، دفتر11، ص130ـ135؛ مختارى، دفتر1، ص 281ـ 283؛ ميرشريفى، ص 185ـ190؛ انصارى قمى، 1388ش، همانجا). او به سبب اين ويژگيهاى فردى و نيز سابقه خانوادگى، در ميان مردم قم جايگاهى ممتاز داشت و بسيار مورد مراجعه آنها بود. او با صبر و حوصله به مشكلات مردم رسيدگى و بسيارى از خانواده هاى نيازمند را سرپرستى مى كرد. روحانى ساليان متمادى در مسجدى كه جدّش سيدصادق بنا نهاده بود (مشهور به مسجد و مدرسه حاج سيدصادق) اقامه جماعت مى كرد (انصارى قمى، 1388ش، همانجا؛ همو، 1389ش، ص 171). او پس از ابتلا به سرطان، در سوم آذر 1379 درگذشت. پس از تشييعى باشكوه، محمدتقى بهجت بر پيكرش نماز گزارد و در حرم حضرت معصومه سلام اللّه عليها در قم به خاك سپرده شد (جعفريان، دفتر11، ص 127؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 396). روحانى پرتأليف نبود و به گفته خود (1367ش، ص 19) حتى تقريرات درسهاى فقه و اصول استادانش را به صورت كامل و مرتب ننوشته بود. باوجوداين، چند اثر ارزشمند از او برجاى مانده است. برخى از آثار چاپ شده او عبارت اند از: الوتر ثلاث ركعات، رساله اى فقهى و استدلالى درباره شمار ركعات نافله وتر همراه با آراى سيدموسى شبيرى زنجانى؛ بُحوث مع اهل السنّة و السَلفية، رساله اى به عربى در دفاع از تشيع و در پاسخ به مقاله فردى به نام ابراهيم سليمان جهمان؛ «فرقة السَلفية و تطوّراتها فى التاريخ»، مقاله اى ارائه شده در 1362ش به سى ويكمين كنگره علوم اسلامى در توكيو و چاپ شده به عربى و انگليسى (اصلِ عربى آن در ش 2، دى 1362 در مجله نور علم (ص 96ـ 112) چاپ شده است)؛ مقاله اى با عنوان «يك پيشنهاد براى تعيين خط دقيق قبله» با استفاده از نظر عالمانى چون خواجه نصيرالدين طوسى (چاپ شده در مجله نور علم، ش 8، بهمن 1363، ص 7ـ10)؛ «النظريات الاصولية و الفقهية للشيخ البهائى» مقاله اى ارائه شده به كنگره بزرگداشت شيخ بهايى در دمشق (چاپ شده در مجله الثقافة الاسلامية، ش 5، 1406، ص 126ـ131) و احاديث اهل البيت عليهم السلام عن طرق اهل السُنّة. در اثر اخير، كه با همكارى على احمدى ميانجى تدوين شده، احاديثى كه اهل سنّت از امامان شيعه روايت كرده اند گرد آمده است (روحانى، 1367ش، ص 24ـ27؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 395ـ396). روحانى همچنين از همكارى محمد واعظ زاده خراسانى، سيدجعفر مرتضى عاملى و نيز رسول جعفريان در تدوين و تنظيم اين اثر ياد كرده است (1367ش، ص 25؛ 1379ش الف، ج1، ص 14ـ15؛ نيز براى ويژگيهاى اين اثر ← همو، 1367ش، ص 24؛ مؤمن قمى، ص 157). روحانى در جوانى و ميانسالى نيز مقالاتى در موضوعات گوناگون در نشرياتى مانند مكتب اسلام و سيماى اسلام نگاشت، ازجمله مقالات «اشاعره» در مكتب اسلام و «مبدأ تاريخ، هجرى يا ميلادى؟» در سيماى اسلام (براى اين مقالات ← روحانى، 1379ش ب، ص 62ـ103). برخى آثار و و دست نوشته هاى چاپ نشده روحانى عبارت اند از: تقريرات درس فقه سيدمحمد محقق داماد، تفسير سوره حمد، تفسير سوره فجر، حاشيه بر تفسير جوامع الجامع و تاريخ فرق و مذاهب اسلامى (همو، 1367ش، ص 22؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 396). روحانى (1367ش، ص 25ـ 26) يادداشتهايش درباره تاريخ فرق و مذاهب اسلامى را مشتمل بر مباحثى جديد معرفى كرده است. سيدحسن خمينى برپايه همين دست نوشته ها، با افزوده ها و اصلاحاتى، اثرى را با عنوان فرهنگ جامع فِرَق اسلامى در سه مجلد تنظيم و در تهران در 1389ش منتشر كرده است. ازجمله خدمات پرشمار روحانى، كمك به تأليفات ديگران و دراختيارنهادنِ ملاحظات و نظر خود درباره آثار آنان پيش از چاپ بود (ميرمحمدى زرندى، ص 154).

منابع: على احمدى ميانجى، خاطرات حضرت آيت اللّه احمدى ميانجى، به كوشش عبدالرحيم اباذرى، تهران 1380ش؛ ناصرالدين انصارى قمى، اختران فضيلت، ج 1، قم 1388ش؛ همو، اختران قم : زندگى علماى قمى در قرن چهاردهم، قم 1389ش؛ همو، «جلوه اى از حيات آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى»، در عالم ربانى: يادنامه آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى، دفتر1، به كوشش كانون نويسندگان فضلاى قمى حوزه علميه قم، قم: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى استان قم، 1379ش؛ رسول جعفريان، مقالات تاريخى، دفتر11، قم 1387ش؛ مهدى روحانى، احاديث اهل البيت عليهم السلام عن طرق اهل السُنّة، ج 1، ]قم[ 1379ش الف؛ همو، «گفته ها و نوشته هاى آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى»، در عالم ربانى، همان، 1379ش ب؛ همو، «مصاحبه با استاد آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى»، نور علم، دوره 3، ش 5 (دى 1367)؛ جعفر سبحانى، «گفت وگو با آيت اللّه حاج شيخ جعفر سبحانى»، در عالم ربانى، همان؛ موسى شبيرى زنجانى، جرعه اى از دريا، قم 1389ش ـ؛ عالم ربانى: يادنامه آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى، دفتر1، به كوشش كانون نويسندگان فضلاى قمى حوزه علميه قم، قم: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى استان قم، 1379ش؛  رضا مختارى، جمع پريشان، دفتر1، قم 1390ش؛ محمد مؤمن قمى، «گفت وگو با آيت اللّه حاج شيخ محمد مؤمن»، در عالم ربانى، همان؛ على ميرشريفى، «پناهِ بى پناهان»، در همان؛ ابوالفضل ميرمحمدى زرندى، «گفت وگو با آيت اللّه حاج سيدابوالفضل ميرمحمدى»، در همان.

/ محمد رئيس زاده /